Әнуар Әлімжанов "Махамбеттің жебесі"
учебно-методический материал по литературе (9, 10, 11 класс) по теме

Әнуар Әлімжанов

Махамбеттің жебесі

БІРІНШІ БӨЛІМ

Орысшадан аударған ТЕЛЬМАН ЖАНҰЗАҚОВ

Ғират қызы. Хиуа өмірі.

Зелілінің қашуы. Махамбет, Балабек,

Жантас, Ноян және адайлардың

«құдайы» — Сүйінқара.

— Еліңе қайтамысың?— деді қыз.

— Иә,— деді ол.

— Мені бірге әкетемісің?

— Жоқ.

— Осында тастап кетесің бе?

— Жоқ.

— Падишаһқа қайырып бересің бе?

— Жоқ, жоқ, деймін, жоқ!..

— Кешір, мырзам,— деді қыз.— Алдыңа ашық келіп, қымсынбай сөйлесуге үйреткен өзіңсің. Маған, сен күн, емессің деуші едің ғой. Мен дегенде есігіңді ашық ұстадың, қысым - қақпай көргенім жоқ. Әйелді әріне қарап қана бағалауға болмайды, біздің ауылдың қыздары беттерін жаппай, ашық жүреді, егессе—еркектен кем емес дейтінсің. Қалғым келмейді сенен... Ұрғашының ұяңдығы ер жігітке жүк болмас. Әйелің әміршім болсын, айтқаның екі етпеспін...

Ол қыз алдында тұр. Дулығасы тар терезеден түскен күн сәулесімен шағылысып жалтырайды. Үстіне киген ақ сауытты, басындағы үкілі дулығаны әбден жарқырата тазалап берген де мына қыз. Тек қанжары мен семсерін ғана қыз қолына ешқашан сеніп тапсырған емес-ті.

Қыз біледі — жігіт жол қамында.

Мұны енді тастап кететіні хақ. Бірақ қашан? Бүгін бе, ертең бе не бірер аптадан соң, ба — онысын әлі айта қойған жоқ. Бірақ қоштасар сәттің таяғанын қыз сезіп тұр.

— Сонда бір алланың өзіне табыстап кетпексің бе?

— Жоқ!..— сом темірдей салмақты жігіт қолы қыз мойнына артылды. Көз жасын көрсеткісі келмеген қыз бетін салқын кіреукеге басқан қалпы жігіт құшағына кіре түсті.

— Сені табалдырықтан аттап шықпай жатып-ақ, ұстап ап қайта сатып жіберуі мүмкін немесе қолдан-қолға жүгіртіп, нәпсіге құрбан етер...— деді жігіт қолаң шашты сипап тұрып.— Бұ қалада жаңғыз - жарым қалу сен тұрмақ, жаужүрек жігітке де қорқынышты.

— Білдім,— деді қыз асыға сөйлеп,— білдім, мырзам! Осы уақытқа дейін қалайша түсінбегенмін?.. Сен мені өлтіресің. Сүйетінің рас болса, өлтіріп кетесің! Бақыт деген осы ғой, мырзам. Ризамын бұған да... саған душар етіп, махаббатына бөлеген аллаға да шүкір. Жұмақтың төрінде қайта кездесу үшін, басқаның қорлық-зорлығын көрсетпей, абыройымды ақ сақтау үшін сен мені өлтіріп кетесің... Сенің қолыңнан жан тапсырсам, арманым жоқ. Қашпаймын одан. Үндістанның, раджпурлары мен біздің елдің еркектері бастарын өлімге байлап, жағадан алған жауға қарсы ақтық айқасқа аттанар алдында өз әйелдерін дұшпан қолына түспесін деп мерт қылады... Ондай өлім қасиетті ғой! Ғашықтардың жан-жүрегін о дүниеде көктегі иемнің өзі жалғастырады...— деп, шығып келе жатқан күнге қарап жалбарынып тұрған қызға сөзін бітіртпей шорт үзді, Иығынан шеңгелдей ұстап, тартып қалып еді, темірдей саусақтары тым қатты батып кетті білем, қыз шалқалай берді. Тізесі дірілдеп, жігіт қолына асылып тұр. Батыр қалш-қалш етеді:

— Сен, ұрғашы, не тантып кеттің?!

— Ашуланба, мырзам, мен бақыттымын... Тек әкеме дұғай сәлемімді жеткізсең болды,— деді қыз иығының ауырғанын сездірмей. Инабатты жүзінде өлімге бекем бел буған шешім бар. Және де сол шешіміне риза пішінмен сабыр сақтап, ғашығынан қоштасар сәттің соңғы ләззатын күтетіндей сықай танытады.

Ал жігітте үн жоқ. Түтіккен ашу мен мейірбан жанашырлық қатар кеп, аңтарылып тұр. Ақыры не дерін білмей, қызды бұрыштағы өздері түнеп шыққан төсекке тастай салды да:

— Сәлеміңді әкеңе өз аузыңмен айтарсың. О, зұлмат дүние!— дені есікті теуіп ашып, сыртқа ата жөнелді. Шығып бара жатқанда қылышы босағаға соғылып саңғыр етті.

— Ат қайда? Төке, әкел бері Ақжалды! Ноянға айт—керуенді күзетуге екі жігіт жіберсін. Қызылбастар көрінісімен маған хабар берсін.— Аяғы үзеңгіге ілінер - ілінбестен атына лып етіп мініп алды. Қасына торы айғырын ойқастатып? Жантас ілесе кетті.

— Бізді бүгін тоспаңдар!

Екеуі қақпадан шыға бере-ақ шаба жөнелді.

Қожасының не деп кеткенін мүлде ұқпаған қыз төсектің бас жағындағы жастық орнына қойылған төрге бетін төсей құлады.

Тегі, Хайуанға келгелі дәл қазіргісіндей қорқып көрген жоқ-ты. Егер бұған дейін өзін алланың құзырына тапсырып, кез келген кісінің соңынан қың демей ере берер болса, енді міне, жүрегінде махаббат отын тұтатып, тал бойындағы күңге тән төменшік, бұйығы, жасық мінездерін жойған жаннан қалайша ажырап қаларын білмей дал боп отыр.

* * *

... Ауғанстаннан Хиуаға келгенде олар он бес еді.

Мәхәллаға1 кірісімен бау ішіндегі салқын көлшікке шомылды шүпірлесіп. Сырттарынан бұларды осында сатуға зорлап келген саудагер — керуен басының өзі бағып жүрді.

Судан шыққан соң ол қыздарды бәйтерек көлеңкесіндегі кереге сындас қаптай өскен анар бұталарының түбіне қаз - қатар тұрғызып қойып, аспай-саспай қарай бастады. Әсіресе Ғират қызына қызыға қарап, қасында ұзақ тұрды. Сонан соң жағынан сипап, тершіген алақанымен қыз кеудесін бір басып өтті де:

— Өзің бейіштің бағындағы періштедей екенсің,— деді.

Әтек жігіт қыздардың су жағасында шашылып жатқан ескі көйлектерін жинап алды да, жаңа киім таратып берді. Саудагер де дән риза.

— Сендерге көз тоймастай көрік берген жаратқан иеме құлдық. Хиуаның еркектері сұлулықты бағалай біледі. Бақтарың ашылсын,— деді де Ғират қызына қайта бұрылды:— Атың кім еді?

— Нұрбал,— деп сыбырлады қыз, саудагердің бетіне тура қарай алмай.

— Еншалла, ханға тартар сыйымның асыл алқасы сен боларың хақ... Тек ұнай біл, жағына біл, Ғираттан ұшқан кептерім, Шираздан жұлған раушаным, кердең басқан киігім, ләззаты ерен биігім, деп тамсанар болсын өзіңе. Алланың рахымы жаусын... Әй, құл! Ора мына қызды үлде мен бүлдеге.

Басқа қыздар бұған әрі қызғана, әрі жабырқай қарап, үн қатқан жоқ.

— Хан жүрегін жұмсартып, көңілінен шыға біл, аянба, аяла, сонда ол бізге де оң көзімен қарайды,— деп саудагер сарайға апарар алдында да үгіттеп қояр емес.

Сарайға әкелерде үлбіреген көгілдір бет пердесінің үстінен қара желбегей бүркеді. Тақ қойылған кең бөлмеге кіргізер алдында бүркеншігін алып тастады.

Сән-салтанат, жым-жырт тыныштық. Қыз айналасына, таққа, оның үстінде отырған құдіреті күшті әміршіге көз тастағысы кеп тұр, бірақ басын көтеріп, бет пердесін ашуға батылы бармады.

Саудагер алдымен ханға інжу-маржан, қамқа, доқаба - жібек, алуа-шекер, балдағына гауһар тас орнатқан қанжар, өңіріне алтын оқа ұстаған шекпен сияқты асыл заттарды тарту етті. Сосын қызды әкелді жетелеп.

Үлбіреген бет пердеден үй іші қара көлеңкеленіп, айқындалмай бұлың көрінеді. Саудагер сезін үзбестен қызды ақырын ғана алға итерді. Тақтың алдында тұрғанын сезді де, тез тізерлеп, бүктетіле қалды.

— О патша ағзам, арғысы араб елі, бергісі парсы жері аузыңа қараған, зор мәртебелі тақсыр! Жәмшидтей қызметші құлы, Кесердей қақпашы қолы бар құдіретті падишаһ, алланың сүлдері және жердегі уәзірі, Жейқұнның 2, Үргеніш пен Хорезмнің әмір иесі! Ауғанның мөлдір бұлағынан шырын жиған мынау балшекер гүлді тарту еттім өзіңе. Бақшаңда шешек атып, жайнай берсін...

Саудагердің тарамыс саусақтары қыздың иығына кеп жармасты. Жеп-жеңіл желбегей сусып жерге түсті. Қыз кірпідей жиырылып, қимылсыз қатып қалды.

— Киіктің лағындай сүйкімді екен...

— Бейіш бағының мәуесі ғой...

Хиуаның хан сарайына жиналған ығай мен сығайлары —- бекзадалар, саудагерлер мен байлар Нұрбалға оңынан да, солынан да жұтына қарап, көздерімен ішіп-жеп барады. Қыз ашқарақ көзқарастарға шыдай алмай, қатты қысылды.

Ә деп ішке кіргенде ол қорқынышын баса алмай, біразға дейін жүрексініп тұрды. Бірте-бірте, сұлтандар мен сардарлардың сөзін тыңдай келе, олардың өзіне қызығып тұрғанын түсініп, күлімсіреп қойды. Алланың өзі қуа, емексіген еркекті қай ұрғашы жек көрсін. Нұрбал да бой тоқтатып, басын сәл көтерді де, алдиярға қарағысы келді. Бірақ көре алмады. Көз алдын ақ мәрмәрдан қашалған керегекөз шарбақ көлегейлеп тұр екен. Нақышында нәзік шеберліктің табы бар: сабағынан үзілгелі тұрған жүзім шоғы да, раушан және лала гүлдерінің бейнесі де соншалық бір әсемдігімен көздің жауын алады. Жасыл жапыраққа жаңа түскен қар сияқты аппақ мәрмәрдің арғы жағынан аяқ астына төселген, қабырғаға ұсталған қызылды - жасыл құлпырған Хорасан кілемдері көрінеді...

Қыз басын одан әрі көтере түсіп еді, көзқарасы оқалы пердегінің барып тірелді. Енді түсінді: шарбақтың арғы жағындағы хан тағы еденнен әжептәуір көтеріңкі суфаға қойылыпты да, үстіне ту тігіліп, шәйі - жібектен істелген шымылдық жабылыпты. Ханның өзін көру үшін бүгілген белді жазып, т.с көтерілу қажет. Алайда бұған қыздың батылы бармады. Былқ етпестен әмір күтіп жата берді. Мәрмәр шарбақтың тор көзінен бір кезде барып өзінің тап қарсысында екі қолын тізесіне салып, малдас құрып отырған алдиярды керді.

— Түрегел,— деді хан сабырлы, өктем үнмен.

Қыз бел жазып, орнынан тұрды да, басын көтерді. Қолаң шашы суси төгіліп жалаңаш арқасын жапты. Алдында екі ұрты суалған, шикіл сары өңді, көз орнына мұз орнатып алғандай суық жанарлы адам отыр екен. Түріне қарап жасын ажыратып болар емес. Жамбасында — көпшік, үстінде—үлбіреген жеңіл киім, асыл тас орнатып, алтыннан соққан әшекейлері жарқ-жұрқ етеді. Қыз денесін кезбен тінтіп, ішіп-жеп барады. Жұрт бір сәтке тынши қалды. Артынша әміршінің жүзі жылып, қызға қарап күлім қақты. Жиналғандар да қайтадан жамырап қоя берді.

— Көркіне көз тоймастай хаса сұлу...

— Талшыбықтай бұралуын шіркіннің!..

— Ләйла да өзі, Шырын да өзі...

— Ақындар қайда?! Өлеңге қосар мүсін ғой. Жырлау керек жақсылап. Жайнатсын алдиярдың гүл - бақшасын,— деді көгілдір барқыттан тіккен, күміс әшекейлі шошақ бөрікті кісі. Өзі тақтың оң жағында отыр, қолында — піл сүйегінен жасалған таспиқ.

Хан болса, ашқарақ көзін ауған қызының әлі толыса қоймаған балаң төсінен аударар емес. Қыз да қорқынышын былай қойып, алдындағы суық жанарлы сары кісіге тайсақтамай тұра қарады. Ендігі тағдыры осының қолында екенін біледі.

Тақтың қасында қара сақалды біреу шіреніп тұр. Айналасына сабырлы кейіппен сыздай қарайды. Назарынан еш нәрсе қалтқы қалатын емес. Жиылған жұртты бастан-аяқ ешкімге байқатпай тінте қарап, әлсін-әлі көгілдір шалма салған шалға кез тастап қояды.

«Уәзір - ау»,— деп ойлады Нұрбал.

— Беріштердің ақыны келді, тақсыр, қабылдауыңды күтулі. Оның Бөкей ордасындағы даңқы Махмұт палуанның Хорезмдегі даңқынан бір де кем емес... Мынау тотыңыз сол жігітке лайықты сый болар еді,— деп сыбырлады уәзір сәл еңкейіп, көзімен ауған қызын нұсқап.— Сіздің жомарттығыңыз жайлы хабар Жайықтың аржағындағы жалпақ далаға жайылары хақ. Алла бұйыртса, үлесіне үйір-үйір жылқы аласыз олардан. Жәңгір төбетке қарсы шыққан Махамбет пен Қайыпғали сұлтанды жетектің екі жағына қатар жегіп аласыз да, Еділ мен Жайық арасындағы жазираны баса-көктеп, жосылтып өтесіз. Ішкі орданың жауынгер қазақтары түгелдей қолыңызға қарайды. Еділден Ғиратқа дейінгі барлық жол алақаныңызда болады... Хиуаны кәпірлерден қазақ қорғайды.

Оның сөзін ханнан басқа ешкім естіген жоқ. Жұрт назары түгелдей ауған қызына ауып кеткен екен.

— Ей, алыңдар тартуды! Ауған саудагеріне фәрмен3 беріңдер. Сатсын жайнатып, әкелген жиһаз - дүниесін Хиуа базарында. Мырзаның тілегін орындап, қасына күзетші жасақ қосыңдар. Хорезм жерінен қорықпай өтіп, қайтарында Мәскеуден асыл аң терілерін әкелетін болсын. Аумин!—деп хан оң қолының саусағын шошайтты.

— Ұлы мәртебелі шаһиншаһ, қасиетті Хиуа мен Хорезмнің әмір иесі, жомарттығын, шексіз - ау,— деді саудагер тәжім етіп. Сенің құлдығыңда жүріп, қызметіңді өтеуге мен дайын.

Хан болар-болмас қана басын изеп, жымиып қойды да, қолын көтеріп қалды.

Саудагер қолының ұшын маңдайы мен көкірегіне басып, тәжім етті де, иілген қалпы шегіншектеп барып шығып кетті.

— Беріш руының ақынын кіргізіңдер,— деп бұйырды хан.

Тіл қатпайтын дүлей жасауылдар қақ жарылып жол берді, есік ашылды. Беліне байлаған семсерін бір қолымен жамбасына қыса ұстаған жас сарбаз қабырға жағалай отырған Хиуаның қасқа - жайсандарын: байларды, имамдарды, саудагерлер мен сардарларды тез шолып шықты да, жеңіл қимылмен батыл адымдап кеп тақ алдына тоқтады. Басын да иместен, алдияр ханға лайық сый-құрмет лебіз білдірместен, қыздан анадай барып тұрды, тіпті оған көз де тастамады. Ызалы күбір көбейіп, отырғандар гу ете түсті. Хан тастай түйіліп, сұп-сұр боп кетіпті.

Нұрбал көз қиығын ақынға салды. Қысқа қойған қара мұрты бар, беті жалпақ біткен, қара торы өңді, иегі сәл шығыңқы. Басында төбесі үшкір дулыға, оң жақ бүйіріне әшекейлі шолақ қанжар таққан, сол жамбасында — семсер.

— Жейқұнның жебеушісі, Хорезмдегі барша шаһардың әмірі, Хиуаның қожасы, Мұхамбет пайғамбардың үмбеті, құдіретті шаһиншаһ саған өз бағымың сәні болған лала гүлін сый етіп ұсынады. Аузынан шыққан өлеңі от оранған сөз зергері болғанын, үшін тартады... Уа, қазақ ақыны, сен Беріш пен Адайдың сүйіктісі болсаң жанын дінсіздерге сатқан имансыз Жәңгір төбеттің тепкісіне түскен күллі қазақ руларының мақтанышы болсаң ауған тауларынан келген мынау ару сендік болады. Дәп енді әмірлердің әмір иесі сені әз қанатының астына алады — сен оның күш - құдіретін жырлайсың... Кемеңгердің кемеңгері, патшалардың патшасы түйген тоқтам да осы, рақым да осы. Аумин!

Уәзір бұл сездерді төске түскен темірдей таптап, мақамдап созып, салтанатпен айтып шықты.

— Рахмет саған, Аллақұл хан. Айтпағым—өз жайым емес. Жігіт намысын басқаның қорғағаны Жейқұндағы балыққа салған аумен тең. Бәрінен де азаттық пен бостандық артық. Сый - сыйапатыңа рахмет, тақсыр, бірақ саған жыршы бола алман. Шырыны шекер гүліңді алайын деп те келгенім жоқ саған!— деді ақын.

— Сен өз достарыңмен бірге Хиуаның, базарларында қару-жарақ жиып жүрген көрінесің. Сол үшін маған Жәңгірдің басын әкеп беретін боласың,— деп сыздады хан.

— Ел атынан елшілікке кеп отырған жоқпын алдыңа, жауынгер есепті кеп отырмын. Өз хандарына қазылықты халқымның өзі айтады...

— Халқыңда алынбаған құным бар. Арғынғазы деген сұлтандарың менің қол астымдағы жерлерге баса көктеп кіруден жасқанбады. Ұмытқан екенсің ғой оны?!—деді Аллақұл даусын көтеріп.

— Сұлтан — халық емес. Қоқан мен Хиуаның құшбегілері қазақ ауылдарын шапса, қазақ сұлтандары Хиуа қыстақтарына қырғидай тиген. Сол үшін халық кінәлі ме екен?! Иә, Арғынғазы өз нөкерің еді, асыңды ішіп, аяғыңды тепті. Жылқыңды үйір - үйірімен қуып, жер қаптырып, масқаралап кетті. Ал сен болсаң одан ала алмаған кегіңді қаймана жұрттан алып, кәріңді Сыр бойындағы қазақтың кедей ауылдарына төктің, жүздеген қазақ қыздарын күндікке саттық... Мына сыйың солардың өтеуі ме, қалай?...— деп ақын Нұрбалды нұсқады.

Ыза қысқан хан орнынан көтерілді. Хиуаның намысқой сардарлары қолдарын селебелеріне созды. Ақ оюлы, серейген шошақ төбелі қалпақ киген кісі орнынан атып тұрды.

— Жап аузыңды, Махамбет! Бейбастақтығың шектен шығып кетті. Қызыл тілің—қас жауың. Сорғалап тұр уы. Кешірім сұра! Неғып сілейіп тұрсың?! Жығыл аяғына!...— деп зекіді ол.

— Аптықпа, Қайбала, 4сенімен сөйлесіп тұрғаным жоқ,— деді ақын сабырлы үнмен. Ұмытсаң, есіңе түсірейін, құлақ сал. Қазақ мақалы: «Жалғыздың...» деп келе жатыр еді, хан сөзін аяқтатпай, аға миршабқа 5 , ақынды сыртқа алып кетіңдер, деп ишарат жасады. Жасауылдар Махамбетке тап беріп, қолын қайырып еді, ақын бір-ақ сілкініп, босанып алды да, бас иместен шығып кетті.

Шикіл сары Аллақұл хан оның соңынан ернін бұртитып, тістене қарап қала берді.

— Құрметті сұлтан, сөз түйінін өзің айтасың. Шаирмен әңгімеміз тым созылып кетті,— деді уәзір меймандарға бір қарап қойып. Анау қолындағы құм сағатты төңкеріп жіберіп еді, сыздықтаған жылға ыдыстың, бір жағынан екінші жағына сорғалап құйыла бастады.— Елшілер қабылдау күтіп тұр. Хан бастапқы кейпіне қайта еніп тағы да бедірейе қалды.

Патша мен ақынның жүз шайысқанына өзін кінәлі санаған ауған қызы ендігі күйі нешік боларын біле алмай, әрі ұят қысып, әрі қорқыныш билеп, әрі жалаңаш денесі тоңазып, бас көтерместен мелшиіп тұр.

— Сөйле, Қайыпғали сұлтан,— деді уәзір.

Қайыпғали да сабасына түскен екен, өзіне өзі сенімді үнмен еселеп сөйлей жөнелді:

— Қара халықтың қараңғы - қараулығы қалған ба? Махамбет деген сол қараның ақыны ғой, тақсыр. Құмға қақталып өскен жан асқар таудың асқақтығын білмейді. Кезбе кісі кең дуалды тарсынар. Қара халық жұмақтың жақсылығын түсінбейді, жақсы аңшы құмайды қыран деп ұшырмайды. Махамбеттің Хиуада өлгені қауіпті. Қара қазақ оның есімін ту ғып көтереді. Сен үшін оның бақ ішінде серуен құрғанынан гөрі, дала кезіп жүргені пайдалы. Жәңгірдей дұшпан тірі тұрғанда ол маған да керек. Рахымың мол, жомарттығың шексіз ғой. Тек әділ шешім қабылдағайсың, қасиетті тақсыр...

Ақылгөй уәзір тағы да ханға еңкейді.

— Қырда тағы да бір Тентек төре 6пайда болса, сіздің, ақыл-ойыңыздың арқасында оны Жәңгір ханға қарсы айдап болар еді. Бөрілер бірін-бірі талай берсін—қойдың көбі арыстанның үлесіне қалады,— деп сыбырлады ол ханға.

Аллақұл хан уәзірді үнсіз тыңдады. Хиуаның әскербасылары қазақ шаирының әлгіндегі қылығына ызаланып, өзара күңкілдесіп отыр. Аллақұл қолын көтеріп, Нұрбалды әкетіңдер деп әмір қылды.

Ақынға апарып беріңдер. Махамбет ақынды босатыңдар — біздің жарлық осы...— деді хан даусын көтеріп, сосын Қайбалаға бұрылды.— Сөзің рас, сұлтаным,—деп барып, қайта түзелгендей раймен,—Кіші орданың ханы Қайыпғали мырза—деп тоқтады.

- Уа, айтқаның келсін, ұлы мәртебелі падишаһ!

— Алла бұйыртса... Аумин!—деді көгілдір шалма байлаған шал, жұмбақтай күлімсіреп, қолындағы тәспиғын тартып отырып. Бұл Хиуа мұсылмандарының басшысы.

Шығып бара жатып Нұрбал қарапайым ғана киінген еркекпен бетпе-бет келіп қалды да, қабырғаға қарай ығысып, қол берді. Бұл келген Хиуаның бас мұрабы болып істейтін Мунис ақын екенін ол білген жоқ...

***

... Сарай қақпасы алдында Махамбетті екі досы — түрікпен жігіті мен бозбала қазақ күтіп тұрған.

— Сонша кешіккенің не?—десті олар қосарланып.

— Үміт ақталмады. Атты әкел, Жантас!

Бозбала бота тірсек, ақжал сәйгүлікті көлденең тарта берді.

— Аллақұл мені мына бір тартуын бермекке шақыртыпты,— деді Махамбет, көңілді үнмен Нұрбал жаққа иек қағып.

— Қару орнына қатын сыйлағаны жаман ырым екен,— деп қабақ түйді түрікпен жігіті.— Кім өзі?

— Ауған қызы.

— Кеше Аллақұл сені жырыңды тыңдамаққа шақыртып еді. Бүгін сый - сипат жасап қылмия қапты. Ертең кісен салып, шынжырлап жүрмесе неғылсын. Зеліліні7 де сөйткен. Байқа, Махамбет, қапы қалып жүрме. Ауғанның сұлуына сенуге бола ма? Қызылбастар кейде сатып кете береді.

— Өлең-жырды кеше мен ханға айтқан жоқпын, Мунис ақынға айттым. Ал ауған қызына келсек, бұ байғұстың не кінәсі бар? Хан мұны саудагерден сыйлыққа апты.

— Алды да саған берді ғой. Жаман емес. Зеліліге де айна қатесі жоқ осылай істеген,— деп қоймады Балабек.

— Зелілі қайда екен, білдің бе? — деді ақын.

— Түнде үш қабат күзет қояды екен, ал күндіз қақпа алдында ғана қарауыл бар. Бір уыс теңге беріп ертең түсте кіретін болдым. Кәзір Зеліліге шербет, күлше нан, қауын апарып берем.

— Күлше ішінде хат, қауынға тыққан егеу бар,— деп қосып қойды Жантас.

— Жалғыз өзіңді кіргізе ме? — деп сұрады ақын.

— Иә, жалғыз өзімді. Ақшаны күзетшілердің бастығы алады...

— Сүйінқарадан не хабар бар, Жантас?

— Әлі ешкім қатынамады ғой.

— Жақындап қапты деген сыбыс бар. Тегі, көп ұзамай кездесетін шығармыз. Хиуаны қалтыратқан адайлардың «құдайын» өз көзімізбен көрерміз сонда...

— Соңыра айтарсың, Балабек,— деп Жантас оның сөзін бөліп жіберді.— Ханның қақпасына дейін құлағы бар еститін. Анау күзетшілердің бізге көз тігуін кердің бе. Сенің түрікпендерің ғой. Соңымызға жансызын сап қойып жүрмесін.

Махамбет атына қарғып мінді.

—- Қарындас, қолыңды әкел!

Сәйгүлік қызды шыр айналып шиыршық атты. Ақын Нұрбалды жерден іліп ап, алдына отырғызды.

* * *

... Су толы местерге тағылған кішкентай қоңыраулардың шылдыры, су тасушылардың шаң-шұңы, ерсілі-қарсылы өтіп жатқан арба доңғалақтарының шиқылы, қайыршылардың жалынышты үні мен Хиуаның тар көшелерінде топ-тобымен шапқылап, оңай олжа, жалғыз-жарым жемтік іздеп тіміскілеп жүрген қала күзетіндегі жасауылдардың дөрекі айғайы барқыраған түйе даусына ұласып, көше бойын адам айтқысыз даңғаза шуға көміп жіберіпті. Қарсы келген бұхарлықтар керуені көтерген қою шаңнан түк көрінбей кетті. Махамбет атының басын тартты.

Соңғы түйені өткізіп жіберіп жігіттер базар көшесіне түсті. Көше бойының қабырға қуысындағы орындарынан жарыса сарнап ұсақ саудагерлер отыр. Базарға жақындаған сайын қалың нөпір көбейе берді.

Мүсәпір мүгедектер мен дәруіштер, асқа қосатын қалампыр, бұрыш тәрізді шөп-шалам сатушылар мен есек қуғыш лаушылар, қасапшылар мен наубайшылар; көше бойында палауын пісіріп, сорпасын қайнатып жатқан аспаздар, өзбек, қазақ» қарақалпақ, түрікпен ауылдарынан шыққан үнсіз кезбелер, алдындағы қалың тобырды қызметші -жасауылдарының күшімен қақ жарып өтетін байлар; жаһангез - жауынгерлер, әйтпесе лайықты басшы немесе қожа іздеп жүрген кәдуілгі жол торығыш қарақшылар; қуыс -қуысты қоймай жылмаң қаққан жеңгетай - делдалдар; алыпсатарлар, тәуіптер, ақысын берсең неден де болса тартынбайтын адамдар — киелі құдығы, қырық медресесі, қырық мешіті, сансыз мұнарасы, сансыз мазары бар қасиетті Жейқұн қаласы атанған Хиуаның бас көшесінде кім кезікпейді дейсіз.

Иран мен Үндістаннан, ауғандар мен адайлардан, Тибет пен Монғол жерінен, Еділ бойының ноғайларынан, Самарқанд пен Қоқанның саудагерлерінен, қазақтың Кіші және Үлкен ордаларынан келген көп керуен қаланың үлкен көшесіне түскенде арналы өзендей боп ағады. Бірінен-бірі қалысқысы келмеген ісмер ұсталар мен көзешілер осы көше бойында тұрып-ақ темір илеп, қыш күйдіріп, нелер әдемі бұйымдарды жасап жатады. Азан шақырғандай айқайлай да жамырай сөйлеген жаршы балалар аттылының да, жаяудың да аяғына оралғы боп жүргізбейді. Әйелдер ғана үнсіздік сақтап, үрпиісіп жүр. Пәренжілерін бүркей түсіп, қайыршыға да, бекзадаға да, жендетке де, дәруішке де ығысып жол береді. Міне, Хиуаның ең басты көшесі осы, қаладағы жиырма мәхәлланың ең байы да осы.

Нұрбал басына жапқан жұп-жұқа жаулықтың арасынан айналасына қызыға қарап келеді: мынау көшелер қаншалық, лас, қаншалық шаңға көмілген болса, ұшар бастарын тәкаппарлана көкке көтерген мешіт мұнаралары мен күмбездер соншалық таза, соншалық сымбатты. Түйе өркешінде өткерген ұзақ сапардан кейін, асу-асу белдер мен құлазыған шөлдерден кейін, жол бойы соққан сәнді рабаттардан, шағын қыстақтар мен үлкен ауылдардан соң мынау қала да оған Ғират тәрізді шетсіз де шексіз, түсініксіз боп көрінеді. Ол Ғиратты да керуен үстінен көрген-ді.

Қыз пәренжі жамылған әйелдерге шұқшия үңіледі,— жас па екен, кәрі ме екен? Өзінің жаңа қожасына да қорқа қарап, оның қолы денесіне тиген сайын дір ете түседі. Еркектің алдына міңгескен де ықғайсыз ғой. Бәрінен де жаңа иесінің үн қатпауынан үрейленеді.

Хиуаға жеткенше жол бойы керуен күзетшілері мен түйе айдаушылардың әңгімесіне алданып, ұзақ сапарды ұйқымен өткізгендей еді. Керуен басының дөрекі қалжыңы мен айқай - ұйқайына оншама көңіл бөлмей, қалғып отыра беретін. Бұл керуеннің өзі бір есептен туған елдің соңғы сілеміндей десе де болатын. Енді, міне, саудагер оны Хиуаның ханына сыйлады, ал хан мынау құпия жанға қосты да жіберді. Туған елмен жалғастырып тұрған соңғы жіп үзілді. Жат қолына түсті деген осы ғой.

Жаңа иесі жылы шырай көрсете қоймады, аузын да ашар емес. Соңдарынан ілесіп келе жатқан жолдастары да үндемейді. Бұлардың кім екенін қыз білмейді, олар да бұдан кімсің деп жөн сұраған жоқ. Иесінің жау қуған батыр, жыр шерткен ақын екенін Нұрбал алдияр тағының жанында тұрғанда естіді. Сонда не артық — хан гаремінде болған ба, әлде ақын үйіндегі тірлік пе?..

Тегі, қиналып не керек? Бәрі бір емес пе? Заты болса ұрғашы. Ақын құшағында отырғаны мынау. Тізгінді босырақ ұста дегендей ауыздығымен алысып келе жатқан ақ жал құла -жиренге қалың топ қақ жарылып жол береді. Жануар біресе арындап ала жөнелмек боп, біресе шиыршық атып ойқастап келеді...

Алдарындағы жаяу тұтқындарға ат үстінен қамшы үйірген хан жендеттері қарсы жолықты. Тұтқындар жалаңаяқ, киімдері жалба-жұлба, езулеріне қан қатқан, өздерін көк ала қойдай етіп сабаған, бас-көздері көнектей боп ісіп кеткен, қолдарын қайырып байлап тастапты.

Ақын тізгінін тартты.

— Қарақалпақтар ғой, қоңырат руынан шыққан Айдостың8 сарбаздары,— деді Балабек Махамбетке жақындап.

Жантас күрсіне сөйледі:

— Қатал болғанымен қара қылды қақ жарған әділ би деседі ғой. Жейқұнның бас жағындағы құм ішін паналайтын көрінеді. Өз еліне сыя алмай, туған шаңырағын тастай қашқан жанның бірі осы. Қарақалпақ рулары да өзара қырық пышақ, бастары бірікпейді...

— Ей, тарт қолыңды!— деп зығырданы қайнап айқай салды Балабек, жендеттердің бірі қамшы көтергенін керіп қалып.— Қолы байлаулы адамға әлің жетеді екен ғой, ә? Жекпе - жекке қалайсың? Кәне, шықшы былай өзің!

Ақау да бұған алара қарап, найзасына жармасты. Қалшылдаған ызадан басындағы малақайы ұшып кете жаздады. Балабек семсерін суырып алып, жеміне атылған барыстай ұмтылып еді, Жантас шап беріп атының шаужайынан ала түсті.

— Сөзіңде мін жоқ. Бірақ өнеріңді мұнда емес, ұрыс үстінде көрсеткейсің — деді Махамбет тұтқындар өтіп кеткен соң.

Әлде Балабекке айтқаның әлде өзіне арнағанын анық аңғартпайды.

Жүз түйінді семсеріңмен бір-ақ ұрып шешпек екенсің ғой. Ондай іс алланың да қолынан келмес, Балабек,— деді Жамтас.

Жүз деген он емес.

Балабек мырс етті. Жантастың нені меңзеп тұрғаны есіне түсті. Ол күнгі оқиға жадынан кетер ме.

...Аллақұлдың зекетшілері бұлардың дария жағасында тігулі тұрған жалғыз үйіне шабуыл жасап, тонап кеткенде өзі жолда жүрген болатын. Әкесін өлтіріпті. Үйіне жеткен Балабек жау соңынан ұмтылды. Ұзатпай қуып жетіп, қылыш - қалқансыз, қолындағы жалғыз сойылмен айқаса кетті. Жолдастарымен Махамбет кездеспегенде Балабектің сүйегі далада көмусіз қалары сөзсіз еді. Олар Хиуаға кетіп бара жатып, мынау қаскүнемдікке кездейсоқ куә болды. Шыдап тұра алмай, Балабекке болысты.

Хан шапқыншыларын кескілеп өлтірді де, Махамбет нөкерлерімен үлкен жолдан шығып, құм ішіне сіңіп кетті. Оларға Балабек те ілесті...

Олар Хиуаға басқа жақтан орағытып, іздерін әбден шатыстырып барып келді. Содан бері бірінен-бірі ажыраған емес...

— Өлексе аңдыған көп күшіген бөрі алатын бір бүркітке қарсы тұра алмайды,— деді Балабек кеш те болса өзінің анадағы көзсіз тәуекелін ақтағандай раймен.

— Қоңыраттан шыққан Айдос дедің. Жантас - ау, сенің де тегің қоңырат емес пе?— деп Махамбет олардың сөзін бөлді.

— Мен қазақ қоңыратынанмын...

— Естіп тұрмысың, Балабек? Тегі біреу — қоңырат, сөйте тұра қазақ, өзбек, қарақалпақ, түрікпен боп қырық, бөлінеді. Хиуаның ханы Аллақұл да қоңырат. Жендеті де, құлы да бір рудың ішінде. Ал сен болсақ қарақалпақтардың басы бірікпейді деп ренжисің, Жантас. Со бірлігің біздің қазақта бар ма осы?!..—деді Махамбет кейісті үнмен, тізгінді ұстауға кедергі жасаған Нұрбалдың қолын былай сырып тастап.

— Былай қара, Махамбет, бұл Шерғазының медресесі. біздің Фраги жырлаған түрікпен әулетінің киелі орны. Әкем айтатын — Фрагидің өзі де осында оқыған деп. Мен оның өлеңдерін білем.

— Кәне, айтып жіберші, Балабек,— деп Махамбет елең етті.

... Иомуд пен гоклен шеру тартқан анау топ,

Алға ұмтылса арқырап, жол - соқпағы қалай көп!

Тауды бұзып, тас жарып, таймай соқса екпіндеп,

Қарқыны оның басылмас, ешқашан да танаурап!..

Махамбеттің өлең жолдарын ішінен қайталап тұрғанын Нұрбалдың құлағы шалды. Балабек жырды аяқтап, үнсіз ғана ойланып қалды да, артынша әр сөзін салмақтай сөйлеп:

— Сонда бізде де бірлік болыпты - ау, ә, иомудтар мен гоклендер тізе қосып қимылдаған ғой. Ол қай кезде болды екен? Қазір сөйтсе, шіркін. Аллақұлдың тағын тітіретіп, Зеліліні бұғаудан босатар едік - ау. Айтып-айтпай не керек, түрікпеннің қақ жартысы Аллақұлдың құлдығында жүргенде ынтымақ болсын ба. Анада әкемді өлтіріп кеткендер өзім сияқты түрікпендер емес пе...

— Ақырын - ей, мұндағы әрбір есек тыңшы. Көрдің бе, әне, базардың дарбазасы алдында қаншама жыбысқынын, жүргенін!— деді әркез сақ жүретін қырағы Жантас оның сөзін бөліп. Сосын қақпаның тап қасындағы темір сырықтарға шаншып қойған адам бастарын көріп кілт тоқтады.

Күтпеген жерден Балабек атын тебініп қап, оқшаулана алға шықты, бар дауысымен айқай салды:

— Уа, жол беріңдер сұлтан мырзаға!

Қақпа алдында қарауылда тұрған жасауылдар жарыла жол беріп, Махамбетке тағзым етіп қала берді.

Базарға кірісімен Нұрбал өзн Хиуадан алып келген ауған саудагерінің көкала шатырын бірден көре қойды. Жиһаздарын жайып тастапты: дүрия жібек, күнге шағылысып жарқ-жұрқ еткен алтын-күміс бұйымдар, оқалы шекпен, көздің жауын алатын кәшмір маталары. Кілем төсеген тақтада керуенбасы отыр, оның алдында керуенмен бірге келген он төрт қыз түрегеп тұр, бәрі де беттерін бүркеп апты. Бай-манаптар мен әскер басылар ауған қыздарының бет перделерін кезекпе - кезек көтере қарап, сұлуларға бастан-аяқ көз жібереді. Екі кісі бір қызға таласып тұр. Бишараны біресе анау, біресе мынау, кезек-кезек қолынан тартады. Мұртынан күліп саудагер отыр — сауда қызған сайын баға да өсе түсері хақ. Нұрбал ішінен, мыналарға қарағанда бағым бар екен-ау, деп шүкіршілік етті. Тіпті керек десеңіз, мынадай жап-жас сұлу ақынға міңгесіп келе жатқанына бір есептен қуанып та отыр...

Топырақтан соққан қалың дуалмен қоршалған алаңда ине шаншар орын жоқ. Бас қақпаның алдындағы екі жаққа қатар - қатар тігілген шатырларда жиһаз - дүниеліктерін жайып тастап, алыстан келген жат жерлік саудагерлер отыр. Қастарына қызметшілері мен құлдарын ерткен дәулетті алармандар сауда қатарларын ерсілі-қарсылы маңғаздана аралап жүр.

Жол бөгеген халық нөпірінен құтылу үшін Махамбет атының, басын сол жаққа бұрды. Қалың тобыр дереу сиреп сала берді. Шаң, үстінде аяқтарын астына басып қатар-қатар отырған хатшылар мен жаршылар көрінеді. Бұлар құранның кез - келген сүресін, Көрұғлы жайлы қиссаны немесе «Шаһнама» дастанының тарауларын жатқа соғатын, қажеті болса ханның атына өтінішті де, қазыға айтар шағымды да табан астында жазып бере қоятын жандар. Олардың сыртын ала, дуалға тақау, қолдан жасаған қағаздарын саудалап ісмерлер жайғасыпты.

... Күш емес жеткізетін ұлылыққа,

Күш емес тастап кетер жер қылып та.

Жаһанда құрмет, қасірет — барлығы да

Пенделіктен екенін сен де ұмытпа...

деп басына кір басқан шалма ораған, ұзын ақ сақалды үндіс шіңкілдеген әлсіз дауыспен қасиетті «Панчетантадан» үзінді оқып отыр. Оның арғы жағында даңғараның дабылдатқан дүбіріне ілесе қимыл жасап, қытай сыйқыршысы өнер көрсетіп жүр.

Аттар қалың жұртты қақ жарып келеді. Аяқ астында қайыр тілеген кемтар - мүгедектер зарлайды...

Сандал ағашының жұпар иісі, қолқаны қабатын шаң мен қолаңса сасыған тер, аңдыған жеміс-жидек, шыжғырған еттің түтіні, шырқаған ән сазы, жылаған дауыс сұңқылы, дабыл» дың, дүңкілі, сарнағам жаршылардың, бақырған түйелер мен ақырған есектердің құлақ жарар ащы үні бірімен-бірі ұласып кеткен толассыз шуыл — осының бәрі Нұрбалдың басын айналдырып жіберді. Алдағы тірлігі не боларын білмей сарыла күткен әне бір ауыр күндерде қалжырағаны және бар. Буын - буынынан мүлдем әл кетіп, құлап қалмас үшін ердің қасынан мықтап тұрып ұстады да, Махамбеттің кеудесіне арқа сүйеп, жабысыңқырай отырды...

Жігіттер болса Шам шаһарында соғылған алмас қылыштарды, күмістеген ер-тұрман, қалқан мен кіреуке - сауыт, білтелі мылтық, болат қанжар көреміз деп кеп бөгелді...

Ақырында олар базардың шетіне де шықты. Мұнда алыстағы елдер мен жақындағы жерлерде қолға түскен, өзбек қыстақтарынан, қазақ, түрікпен ауылдарынан, орыс селоларынан айдалған тұтқындарды тірідей сатады екен. Араларында сонау Астрахань түбінен айдап әкелген қауға сақал балықшылар да бар. Бұларды Адай руының атақты қарақшысы Шәбек пен солдаттан қашқан жаужүрек атаман Андрей Стрельщиков әкеп сатады.

Хиуа ханының жарлығы бойынша Андрей де, Шәбек те өз сыбайластарымен бірге Каспий теңізінде қарақшылық ететін. Хиуадан келген делдалдар тұтқындарды солардан сатып ап, осы базарға әкеліп саудаға салады. Адам саудасы Хорезм әмірінің қазынасына көп пайда түсіретін. Бұның өзі тәж бен тақ қоңырат әулетінің қолына көшкен он сегізінші ғасырдың жартысынан бермен қарай дәстүрге енді. Ал таққа Аллақұл отырғаннан кейін құл сатудан түсетін пайда екі есе артты.

Махамбет тобы жаршылардың, жамыраған сөзін тыңдамай, тұтқындарға көз тоқтатпастан, ақырындап шеттей берді.

— Ағайындар-ау, қай елсіңдер?— деді Жантас, қолдары байланған екі қазақ жігітін кергенде шыдай алмай.

Үлкені басын көтерді, бет-аузы соққыдан көнектей боп ісіп кетіпті, бірақ үндеген жоқ.

—- Жейқұнның сағасындағы қара қыпшақтар ғой. Малдарын айдап әкеткен алдиярдың сарбаздарымен шекісіп қапты,— деді топ ішінде тұрған егде жастағы хиуалық, қазақ тұтқындар үшін жауап қайтарып.

— Ал өзіңіз Қайыпғали сұлтанның нөкерінен емессіз бе, мырза?

— Жоқ!— деп кесіп айтты Махамбет.— Қанша сұрайсың мыналардың құнына?—Саудагерге өктем үн қатып, атаған бағасын естіді де, бір дорба теңгені аяғының астына лақтырып тастады. Жантас қос жігітті матастырған арқанды қылышымен қиып жіберді. Жас тұтқын Махамбеттің алдына тізерлей жығылды.

— Қолдарына бос деген қағаз бе!—деді Махамбет тепсініп.

— Қандай қағаз? Оның не керегі бар?—деп саудагер алақанын жайды.— Құл дегеннің құлдықтан құтылмасын шаирлардың білмегені...

— Сендер енді боссыңдар. Бұдан былай өз еріктерің өз қолдарыңда,— деді Махамбет тұтқындарға. Жиылған жұрт оған тесіле көз тігіп тұр: біреулері риза болып қызыға, екіншілері атарға оғы жоқ, сыздана қарайды.

— Қазақ, ақыны Хиуада сұлу таңдап шапқылап жүр! — деді әлдекім.— Қайыпғали сұлтан екеуінің ниеті бір. Аллақұлдың ауылдарды шабуына болыспаққа кепті...

Ызадан қап-қара боп түтігіп кеткен Махамбет атын ышқынта тебініп, ата жөнелгенде бейқам отырған Нұрбал ауып қала жаздады. ? Құрт үнсіз қақ жарылып, жол берді.

— Уа, тоқтаңдар!—деп қырылдай айғайлады егде тұтқын.

— Иә, не айтпақсың?— деп Жантас оның жолын бөгеді.

Мырзаңа айта бар: маған сатқынның ақшасына алынған бостандықтың керегі жоқ!—Тұтқын ентіге сөйлеп тұр, екі көзі қанталап кетіпті.

— Жап аузыңды, ақымақ!— деп Жантас оны жотадан қамшысымен тартып жіберді. Балабек Жантасқа жармасты.

— Қарусызға қамшы жұмсамас болар!

— Тантығанды тезге салады!— Жантас қамшысын Балабектің қолынан жұлып алды.

— Құтқарғыштар...— тұтқын тісін шықырлатты.— Қазақ ақыны. Жырлағанда қыран көрінгенімен іс - тұрпаты қарғадай ғой. Сауға сұрап Хиуаға кепті. Сырым батырдың, түбіне жеткен Хиуаға... Уа, өз елің қайда сенің? Мені босатып жақсы атыңды шығармақсың ғой! Кім сенеді мені азат дегенге? Қара, әні! Апа-қарындастарымызды, аяулы аналарымызды сатып жатыр тобымен! Сатып ал соларды! Қатын ет...

Есінен айырылғандай сілейіп қалған Махамбет ашынған жігітке тікірейе қарап тұр. Ызадан қалш-қалш етеді. Бұлшық, еттерінің бұлт-бұлт ойнап, болат серіппедей ширатыла қалғанын Нұрбал да сезді. Кенет ол қызды алдынан аударып астады да, жылаған әйелдер жаққа қарай шауып ала жөнелді. Қазақ әйелдері — жоқтау айтып тұрған.

...Қару-жарақ асынған хиуалықтардың қоршауында беттері ашық, қыздар тұр. Бұл қалада, жалпы күллі Орта Азияда тек қазақ, әйелдері ғана перде, не пәрәнжі салмай, жұрт көзіне көріне алады. Қыздардың аппақ қудай өңдерінен басқа ештеңені көрмей, олардың солқылдап жылаған даусынан басқа ештеңені естімей, Махамбет келеді топ жарып. Арулар далба - жұлбасы шыққан көйлектерін де, жайылған шаштарын да жинай алмай, қорқыныштан, ұят пен өртенген намыстан жерге кіріп кете жаздап, қуа - қуа сілесі қатқан киіктей боп, бір-біріне шағылысып тұр. Олардың аяқ астында екі бетін жосадай ғып жыртып тастаған кемпір жоқтау айтып жатыр:

... Қорған қайда, ел қайда, ерлер қайда?

Жалынғанмен жауыңа, келмес пайда.

Еркек кіндік қазақ та құрыған ба,

Ту түбінде табысар жолдас қайда?!

Оу, алла, өзің жар бол жетімдерге,

Бізге енді елім артық өмірден де —

Хиуаның қорқаулары қан жұтқызып

Әңгір таяқ ойнатар кәріп елге...

Оу, алла, азабыңды маған - ақ бер,

Ара түс мынау тұрған жетімдерге!..

Батыр ақылын ашуға жеңдіріп, қолын қаруына созды. Махамбет сарт еткізіп қылышын қынаптан суырып-ақ алды. Бірақ қыздарды күзетіп тұрған жауынгерлердің найзалары Махамбеттің кеудесіне тірелді. Темір шықырлады. Балабек пен Жантас ақынға көмекке келіп үлгеріп, сілтенген қаруларды қағып-қағып жіберді. Махамбеттің, аты аспанға шапшыды.

— Алдиярдың атымен әмір қылам, тыныштық пен тәртіп сақтаңдар!—деген дауыс саңқ, ете түсті. Боп-боз болып кеткен Жантас тағы да Балабектің қасына келіп, иық тіреп тұра қалды.

— Кімсің өзің? Түріңе қарағанда сұлтансың, іс-қимылың қарақшыдай! Айт, жаның барда, әйтпесе ішек - қарныңды шаңға ақтарып тастаймын!—деп ақырды әсем киінген жауынгер. Өзі жердің астынан шыққандай лезде пайда болды. Жанында ханның сенімді жендеттері — миршабтар бар. Махамбет достарымен бірге қоршауда қалды.

Миршабтардың бастығы да келді. Ол Махамбетке тесіле қарап біраз тұрды да, сосын ақынды хан сарайынан көргені есіне түсіп, жайдары жүзбен күлімсіреп қоя берді.

— Өмір - жасың ұзақ болсын, ұлы падишаһының мейманы!

Ол ақынға неше дүркін иіліп тәжім етті де, бақырауық жауынгерді даңғойсың деп, жерден алып, жерге салып балағаттап тастады...

— Сіз боссыз, мырза. Мынаны сізге ұлағатты алдияр өзіңізге деген зор рақымы мен ілтипатының белгісі ретінде тарту етеді!

Миршабтардың бастығы Махамбетке жіңішке ай бедері салынған күміс табақшаны берді. Бұл Хиуа хандығының жерінде ешкім тимесін дейтін белгі...

Қыздардың аяқ астында жатқан кемпір тағы да зарлап жөнелді. Кескілескен шайқас көруге жиналған жұрттың үміті ақталмай, топ та біртіндеп тарай бастады. Осы арада ғана Махамбет айнала қаптаған қара-құрым халықтың түгелдей қару-жарақ асынып алғанын байқады. Тегінде, адамның қадыр-қасиеті иығына асынған қарулардың саны мен сапасына қарап бағаланатын сияқты. Сөз семсерге берілген шақ.

Базар іші тағы да даң-дұңға толып кетті. Қарызын төлемегені үшін құлағын кесіп тастаған бір бишараның есірік ащы күлкісі адам жанын азыната, аяздай қарып өтті. Бетке ұрған аптап пен өкпені қысқан қапырықтан, ойламаған жерде жағаға жармасқан пәле-жаладан бас айналып, екі шекесі солқылдай бастады. Жейқұнның суындай неше түрлі кір-қоқыс, лайсаңға толы мынау теңіздей толқыған көпшіліктен тезірек құтылғанша тағат таппай келеді Махамбет. Атының соңынан аяғына оралған ұзын желбегейіне шалынып жығыла жаздап, үрейі ұшқан Нұрбал келеді дедектеп жүгіріп.

Ол қалып қоям деп қорқады. Қалып қойса, бас салып ұстап қалады да, анау тұрған қазақ қыздарының кебін кигізіп сатып жібереді деп қорқады. Көзін тарс жұмып алған. Махамбетке жалбарына қол созып, үзеңгісіне жармасады, аяғын құшады. Әлгінде Махамбет босатқан жас жігіт те жуасып қалыпты, Жантас мінген аттың соңынан үнсіз желіп келеді.

— Әкет мыналарды, Жантас! Әкет деймін аяққа оралғы етпей, апар Төкеге,— деп ақырып қалды Махамбет, алға оза беріп.

— Өзің қайда барасың?

— Бәрі бір емес пе қолынан түк келмейтін сорлыға!

Махамбет тақымын қысып қалды артына бұрылып та қараған жоқ. Балабек те ілесе кетті. Айналдыра биік қамал соғып, терең өрмен қоршап тастаған хан сарайы тұрған төбені орағыта шауып өтті де, қаланың кіші қақпасына қарай құйындата жөнелді. Үстіне оқалы ақ шекпен киген сұсты жауынгерді тоқтатуға күзетшілердің батылы бармады.

Махамбет пен Балабек қамал сыртына шығып көрінбей кетті. Нұрбал тұтқыннан босатылған жігіт екеуі Жантасқа ілесіп, қазақ мәхәллаларына қарай аяңдады.

Қыбыр еткен тірі жан жоқ, тар көшелерді шарлап өтіп, олар осы мәхәлладағы бірінен-бірі аумайтын кішкентай көп қақпаның біреуіне келді. Жантас тақылдатты. Іштен шашын тақырлап алдырған, үстінде кең жейдесі, бұтында қабыған шалбары, аяғында көнетоз ақжем етігі бар, арық денелі адам шықты. Беліне қайқиған шолақ пышақ асып алыпты.

— Төке, мына қызды үйге апар. Тынықсын, қанша жол кешкенін кім білген байғұстың... Махамбет жіберді,— деді де, Төкенің әлі де түсінбей тұрғанын байқап:— Заты ауған ғой. Махамбетке ханның өзі айттырып қойыпты... Ал мына жігітті сырт көзге түсірмей, жасырын жолмен өзіміздің бір үйге жеткізіңдер. Со жерден өзінің қарақыпшақтарын тауып алады. Киім-кешек, қару-жарақ берсін. Ат тауып береміз. Атың кім, жігіт?

— Ноян.

— Тым жас емеспісің өзің?

— Жиырма бестемін.

Төке қонақтарды аулаға кіргізді. Сосын Жантасты бөлек шығарды да, құлағына:

— Сүйінқара батырдан хабар келді,— деп сыбырлады.— Жұма күні қамыс арасында күтпек. Түйе өткелдің тұсында...

— Махамбет Дарияға кетті. Сабасына түссін, өзім қарсы аламын ғой.

Жантас бір кесе қымыз ішті де, аттанып кетті. Төке мен Ноян ауланың түкпіріндегі ат қораның сыртында ескен шағын баққа кіріп жоқ болды. Әлдеқайдан бір бала келді де, қабырғаға тақай қойылған ескі тақтаға жайғасып алып, Нұрбалды алара қарап бақты да отырды. Теке қайтадан келіп, қызды қаракөлеңке салқын бөлмеге апарып кіргізгенше әрең шыдады. Содан кейін ол су, күлше нан, жүзім әкеп беріп, қызды оңаша қалдырды.

Нұрбал үрейі ұшып, бұрышқа барып тығылды да, талайға дейін есіктен көз алмады, бірақ ішке ешкім кірмеді. Ақыры аштықтан өзегі талды білем, нан мен жүзімді апыл-ғұпыл жеп алды. Сосын ыдыс-аяқты жинастырып, қайтадан бұрышқа барып отырды. Жүрегі орнына түсіп, тынышталайын деді. Көзі ұйқыға кетіп бара жатып, Ғираттың аржағындағы тауда қалған кішкентай жеркепені, ертеден қара кешке бел жазбай бейнеттенетін кәрі әкесін есіне түсірді. О байғұс көлемі мына есіктің аржағындағы шағын ауладан екі есе кіші, байдан жалға алған, алақандай жерге атбұршақ, күнжіт, апиын, бидай егіп тыным таппайтын. Атызды айналдыра жүгері, анар, шабдалы өсіретін. Әкесі мықты - ақ диқан еді, жылына екі өнім жинайтын. Сонда да қарызын өтей алмайтын, құлдың аты құл ғой. Бәрін де қожасы иемденіп кетеді, Нұрбал да соның меншігінде. Бұны саудагерге жібек шекпен мен бір жылқыға сатып жіберген де сол ғой. Әкесі бергісі келмеп еді, қол-аяғын байлап, сабап - сабап, анар ағашының түбіне тастап кетті. Тірі ме екен сорлы?..

Ұйқылы-ояу жатып Нұрбал қырқа - қырқа белестер мен мидай жазықтан асқан ұзақ жолды, апшыны қуырған ыстықтан қызарып көрінетін тастақ сүрлеуді есіне алды. Сонда алаулаған аптапты неше күн кешті, қанша кру9 жер жүрді екен? Көз алдына тар ойықтары үңірейген оқ рабаттары, олардың меңірейген дүлей күзетшілері келеді. Тар бөлмедегі балшықпен сыланған еденге жая салған алашаның немесе жөке төсеніштің үстіне өзі сияқты күн, қыздармен бірге құлай кетіп, көз шырымын алатын. Тіпті түсінде де түйенің өркешінде жүретін: аттаған сайын іші-бауыры солқылдап, көкірегі сыздайды... Кейде жол бойындағы құм қатқақ сүр қардай көзге шағылысады, кейде аяқ асты жол емес, дал - дұлы шыққан қаңылтыр сияқты көрінеді...

Қыз кеш оянды. Күн сәулесі тар терезеден кеткелі қашан. Есік ашып еді, ымырт үйіріліп қалған екен.

Аулада бөтен ешкім көрінбейді. Бала лапастың астындағы Төкеге бұл ұйықтап жатқанда шауып әкелген жас шөпті ақырға салуға көмектесіп жүр. Үп-үлкен төбет баланың аяғына сүйкеніп тұр.

Есік сықырын естіп, Төке жалт қарады. Қыз есікті дереу жаба қойды да, орнына барып отырды.

Төке май шам әкеп жақты. Одан кейін бала ыстық палау әкеп берді. Едендегі кішкентай терең шұңқырға шоқ тастап, үстіне шәугім қойды. Мұнда жатып ұйықтауыңа болады дегендей, Теке екінші кеңірек бөлмеге апаратын оюлы есікті ашып қойды.

Тағы да жалғыз қалды. Ақын тек таң ата келді: өзі ашулы, шаршаған. Ләм деместен кешкі тамағын іше бастады. Coсын жуынбақ болып, құманға қол созды. Қыз орнынан атып тұрып, қолына су құйды. Жуынып болған соң қымыз ішті де, кенет қызға бұрылды:—-Таста мына бүркеншігіңді. Біздің қыздар бет жапқанды білмейді!—деп жамылғысын жұлып алды.

Қыз ыршып кетті...

* * *

Апталар артта қалды. Нұрбал Хиуаға келген түні мұнаралардың үстінен әлемге ажырая қарап, табақтай боп баттиып тұрған толық ай енді таусылайын депті, оның орнын орақтай жіңішке жаңа ай алыпты. Бұл шақта Нұрбал да Maхамбетке бой үйреткен.

Махамбет онымен аз сөйлеседі. Кейде қатты кетіп, дөрекілікке басып, тауын шағып тастайды, кейде бұны мүлдем ұмытып, өзінің тұңғиық ойына батып, қамығып отырып қалады. Енді бірде ол бұған әзінің туып - өскен даласы жайлы, қазақтар туралы айтады, қыздың отаны жөнінде сұрақ қояды. Бірақ қыз Ғират туралы ештеңе де білмейді, оған әкесінің шап - шағын ауласы мен алақандай бақшасынан басқа жарытып әңгіме айта алмайды. Шынында не айтсын, өз үйінің табалдырығынан екі елі аттап шығуға хақысы болмаса не білуші еді?..

Нұрбал әңгіме-дүкенге жоқ. Махамбетке достары қонаққа келгенде ол Төкемен бірге дастарқан жайып, пиалаларға қымыз құяды да, меймандарды оңаша тастап шығып кетеді. Төке бұны өз қызындай көреді.

Қожасының жай ғана ақын емес екенін ол бірден байқады: жұрт терезесі тең отырып сөйлескенімен оның сөзін өзгеше ілтипатпен тыңдайды. Соңғы күндері қонақ басып кетті, қырдан Беріш руының шабарманы келді. Соғыс болады деген сыбыс бар, дейді ол, әлдеқандай Жәңгір хан, Исатай батыр дегендерді айтады... Махамбет Хиуадан аттанбақ болды.

Нұрбал тағы да тағатынан айырылды. Ақын мұны өзімен бірге әкете ме, әлде тастап кете ме?

Қазақтар әйел затын айқасқа салмайды. Ал оның туған елінде еркектер соғыста жеңіліс табатындай болса, ата намысы, ел абыройы былғанбасын деп әйелдерін, аналары мен аруларын өлтіріп кетеді. Бірақ бұлай ететін тек ауған еркектері мен Үндістанның раджпурлары ғана ғой, ал Нұрбалдың қазіргі иесінің тегі де, діні де ондай емес. Өйтсе ол бұны өлтірмейді ғой... Сонда қайтпек? Ақын оның әкесін айтты - ау: «Сәлеміңді әкеңе өз аузыңмен айтарсың!»—деді емес пе! Сонда әкесіне қалай кездеседі? О дүниеге барғанда ма?..

* * *

Тастай боп қатып қалған сортаңды таң жарығынан бері кетпенмен тоқпақтап уатып, шығырмен су тартып құйып жатқан диқандар жұмыстарын тастай бере, Жейқұнға баратын жолда құйғытып келе жатқан қос аттыға мазалары кетіп, сезіктене қарап тұр. Кім біліпті, неткен жандар? Мүмкін, Аллақұлдың шабармандары шығар. Сонда олар қыстақтарға не хабар таратып жүр екен? Бәлки, соңдарында ханның зекетшілері бар болар. Бірақ салт аттылар ешкімге назар аудармастан, қыстақтарға бұрылмастан үнсіз ағызып келеді.

Махамбеттің көз алдынан қазақ бойжеткендері, олардың жасқа толы жанарлары кетер емес. Қарт ананың азалы даусы да құлағында тұрып қалғандай. Бетін қарсыдан соққан ескек желге төсеп, соңына өкшелей ерген Балабекті байқамастан, Махамбет, ауыр ойдың қорғасын құшағынан арыла алмай, шапқылап келеді, шапқылап келеді...

Бөтен жұрттан қорған іздеген қашақпын ба? Қара басыңды сақтап қалғаннан не опа? Күні кеше ғана атан даусың жапан даланы жаңғыртқан сен емеспісің? Еділ мен Жайық арасын, Арал мен Сырдың жағасын жайлаған қазақ жігіттері сенің өлеңдеріңді айтып жүр емес пе?..

Арғымақтың баласы

Аз оттар да, көп жусар,

Талаудан татқан дәні бар.

Азамат ердің баласы

Аз ұйықтар да көп жортар,

Дұшпанға кеткен ары мен

Барымтаға түскен малы бар.

Уа, Махамбет, ерлігің қайда ежелгі? Шыдамың қайда? Әлде ол қуатың Калмыководағы түрмеде түгесіліп пе еді, әлде алмас жүзің жер кезіп жүріп жасыды ма? Жоқ, батылдығын айрылып, болдық ба қорқақ, майырылып? Намыстан гөрі тірлігіңді тәттірек көре бастадың ба?.. Қобыланды батыр қиссасындағы: «Қасқыр екеш қасқыр да жолдасын жолға тастамас»,— деген сөз есіне түсті. Ойы сан құбылып, бірден - бірге кетеді, таяудағы оқиғаларды көз алдына әкеледі... Тағы да жоқтау айтқан азалы ана:

Еркек кіндік қазақта құрыған ба,

Қатын болып қашқан ба терең сайға?

Қашақтай сырғақтап неге келді Хиуаға? Қара бастың қамын жеген қорқаққа туған елден артық не бар — қай ауыл да құшақ жая қарсы алып, жасырады ғой жаулардан. Көмек сұрай келіп пе еді? Кімнен? Хиуаның ханынан ба? Әсте бір қорқау екінші қорқауды талап өлтіруге болысса, жемтігі түгелдей өзіме қалсын деген ниетпен ғана көмектесетіні аян ғой. Әлде сен мұнда Есім ханның бөлтірігі Қайыпғали сұлтанды қолдап келіп пе едің? Ау, ол Жәңгір ханның тағын алу үшін ғана жүр ғой...

Қайыпғалидің әкесі Есім ханды кезінде Сырым батыр өлтірген болатын. Ал сен ғой, Махамбет, өзі хан.болғысы кеп жүрген сұлтанға қызмет етпексің... Уа, Махамбет, сонда сен Жәңгір ханмен неге өштестің?.. Әлде Қайыпғали Жәңгірге қарағанда рақымды болады, патша графтарына, атамандарға, сұлтандар мен байларға үлестірген жерлерді халықтың өзіне қайта таратып береді деп ойлайсың ба?.. Жоқ!..

Бірте-бірте соңғы жылдары көрген қиыншылықтарды есіне түсірді. Астындағы аты шабыстан желіске ауысты да, аздан соң иесінің басын еркіне жіберіп, бұған көңіл қойман отырғанын сезіп, аяңға кешті. Балабек те қуып жетіп, қатарласа жүрді. Ой құрсауынан кенет оянған Махамбет оған таңырқай қарап алды да, ақталған раймен:

— Өзен жағасына барайықшы,— деді.— Жайықты да, Сырдарияны да көрмегеніме көп болды ғой, Жейқұн соларды еске түсірер...

Алдарынан бір бала жолықты. Қолында түйіншегі бар екен. Жер айдап жүрген әкесіне тамақ алып барады - ау, шамасы. Махамбет күлімсіреп қойды. Мына бала інісі Мұсаға ұқсайды...

...Беріштің атақты жылқышысы Өтемістің он ұлы бар еді. Өтеміс оларды ат жалын тартып мінгеннен - ақ ер үстінде тәрбиелеп есірді. Әкесі кезінде өз ауылын Айшуақ ханның жендеттеріне қарсы көтергенін Махамбет бала шағынан біледі. Жүрек жұтқан жігіттерін жауға бастап шапқанда қарсы тұру қиын еді-ау оларға. Туған ауылын талай-талай қиын -қыстаудан алып өтіп, қол жеткісіз қиырларға бастап жөнелгенде хан жасағы да, қазақ-орыс атамандарының жазалаушы отрядтары да соңынан ілесуге батпай қала беретін. Қырды жаңғырықтыра зеңбірек атып, Оралдағы айырбас сарайында Айшуақтың баласы Жантөрені хан көтергенде және ол өзін күллі Кіші жүз қазақтарының әмір - иесімін деп жариялағанда,— Өтеміс иліккен жоқ.

Махамбеттің әкесі ары таза, әділ де батыл жан еді. Ол өз балаларын балапанын баулыған қырандай тәрбиеледі. Аяған емес, мүсіркеген емес, қаршадай кездерінен - ақ асау атқа мінгізіп, садақ тартуды, қылыш шабу мен найза ұстауды үйретті.

Балалары батыл боп өсті. Ең үлкені Бекмұхамбеттің басқаларынан гөрі ақыл-парасаты молдау еді. Ал кенжесі — жаңағы баланы кергенде Махамбеттің есіне түскен — Мұса, қой аузынан шөп алмайтын ұяң, ешкіммен жұғыса қоймайтын үндемес, бұйығы болатын.

Он алты жасында Махамбет Беріш руының жез таңдай ақыны атанды. Кез келген ауыл оны қошеметтеп қарсы алатын болды. Әдетте көп мақтау айтпайтын, сөзге сараң ақсақалдар бұл дегенде сайрап қоя беретінді шығарды. Ауызға ілінген талай-талай танымал ақындарды оп-оңай жеңіп, беріштердің айбынын асырды. Бұл келгенде старшындар да, батырлар да қол қусырып, есік ашатын болды. Оның даңқы бүткіл Кіші жүздің ауылдарын шарлап өтіп, Еділ бойындағы ноғайлыларға, Қаратауды жайлаған шектілерге, одан асып, қаптаған қалың қыпшаққа, Арқадағы Арғын мен Найманға жетті. Шекті руының малы жоқ кедей батырлары Көтібар мен Арыстан оған жортуыл үстінде түсірген арғымақтарын сыйға тартты. Ал беріштердің ең сыйлы адамы — старшын Исатай оны ең жақын досым, ең жақсы көретін бауырым деп жар салды.

Махамбеттің жасы он тоғызға толғанда жалпақ жазирадағы биік төбелердің бірінде иісі қазақ бас қосқан ұлы құрылтай болды. Кіші жүзден бес мың старшын, би, сұлтан және қожалар жиналды. Олар Жәңгір сұлтанды ақ киізге орап, бүткіл жүз басына хан көтерді. Орыс патшасының шешімі мен қырдағы сұлтан әулетінің ұйғарымы осындай еді. Жәңгір Бөкей баласы болатын. Өзі сұлтан боп тұрған кезде 1801 жылы I Павел патшадан Еділ мен Жайық арасындағы жерлерді Кіші жүзден бөліп алып, жаңа хандық құруға рұқсат сұраған Бөкейдің баласы - тұғын. Императордың канцеляриясы оған көмекті мықтап көрсету керек деп ұйғарды. Сөйтіп 1812 жылдың қарсаңында Кіші жүз екіге бөлінді. Еділ мен Жайық арасындағы кең жазық ішкі орда атанды да, қопалақтаған қазақтардың пысын басып, бұқтырып ұстау үшін патша ағзам қырға қаптаған қамалдар мен бекеттерді орнатып тастады. Бөкей ішкі орданың ханы болды — Бөкей дегеніне жетті. Жәңгір болса, хан тағына мұрагерлік салты бойынша келіп отырды.

Жаңа ханның құрметіне арналған салтанатты қошамет басталған кезде ұлағатты құрылтай Махамбетті Кіші жүздің ең мықты ақыны деп жариялады. Жас хан сол заматында - ақ дүйім жұрттың көзінше Махамбетті қасына шақырып алды да, астына ат мінгізіп, үстіне оқалы шекпен жауып, қолына үкілі найза, құрыш қалқан және күміс қынапты алмас қылыш , ұстатып тұрып, оны өзінің досы әм Кіші жүздің бас ақыны деп жар салды. Хан Өтемістің үлкен ұлы — Бекмұхамбетті де қанатының астына алып, көп уәзірінің бірі етіп тағайындады.

Махамбет бес жылдай ханмен бірге тұрды. Сарай даңқын асырған, сарай сыйын жырлаған ақын-жырау, әнші - күйшілердің ішінде оның жөні бөлек болды. Той-томалақ пен сауық -

сайранда да, ит жүгіртіп, құс салған, ат шауып, бәйге алған жиын - жарыста да ол ақсүйектер мен бай тұқымынан алдына жан салмады...

Әу дегенде, Махамбеттің киіз үйі Атырау жағасындағы қойнауларды қуалай қонған Жәңгір ханның биік те сәнді шатырлары мен абажадай ақ үйлерінің жанына қатар тігілуші еді. Ақ патшаның, Бұхар әмірінің, Хиуа ханының елшілері, Орта жүз бен Ұлы жүзден келген шабармандар ханға қалай жағынса, ақынның сый-құрметіне жетуге де сондай табынатын. Махамбет ол кезде бейне бейіштің төрінде жүргендей болатын. Жәңгірдің басқа қатындарын бір шыбықпен айдайтын, жыр десе ішкен асын жерге қоятын Фатима ханымның бұл дегенде үзіліп тұратын отты көзқарасы да жанына майдай жағады. Хан шабармандары ауыл-ауылды аралап, жаңадан алынатын алым-салық жайын хабарлап жүргенінде, сәнді шатырларда той-томалақ көбейіп, дастарқандар молайған сайын кедей ауылдардың хал - ақуалы мүшкілдене түсетінінде де Махамбеттің шаруасы болған жоқ. Ол тек Фатимаға табынатын, француз, неміс, орыс және парсы тілдерін күйеуінен кем білмейтінін, еркін өскен әрі шолжың, әрі нәзік, әрі зымиян — әйтеуір қырық құбылған қызық мінездерін көргенде тамсана беретін...

Құм шағылдары көктем айының күміс сәулесіне шомылған бір тамаша түнде Махамбет ханымның, шатырына кірді. Жәңгір аң аулап кеткен болатын, Махамбет те жиырманың біріне шыққан. Ханым оны қабыл алды.

Енді бірер жылдан соң Махамбет Жәңгірмен бірге Петербург аттанды. Ішінде марқұм Есім ханның баласы — Қайыпғали сұлтан бар, хан жасағымен бірге сол қысты орыстардың астанасында еткізді.

...Бірде Махамбетті сол жерде офицер - емшімен таныстырды.

— Даль-Луганский мырза сізбен қазақ ақыны ретінде аудиенция10 жасағысы келеді,— деді империяның ішкі істер министрлігінде тәржімеші болып істейтін жылпос найман жігіті. Махамбет қонағының атына емес, сыртқы кейпіне көбірек көңіл аударды. Өзі бір қазымыр жан екен, әлгі офицер, қыр өмірінен қайдағы жоқ әңгімені қазбалап, көп сұрады. Әрбір естіген қазақ сөзін буынға бөлшектеп, ежелеп айтқызып, мағнасын түсіндіруді өтінеді. Орынборға бармақ екен, содан да қазақтардың өмір - тұрмысымен кеп әуестенетін көрінеді, ауылдарда Пугачев туралы жұрттың не айтатынын білуге құштар.

Махамбет оған әкесінен, даланың ақын-жырауларынан, «Жиренбет орыстың»11жасағында қызмет еткен Беріш пен Адай шалдарынан естіген әңгіме - хикаяларын түгелдей айтып берді. Пугачев қазақша судай екен, аңыз - ертектеріңді еспелеп кеп соққанда көпті көрген көнекөз ақсақалдарыңның өзі аузының суы құрып тыңдайды екен десетін дала жұрты.

Қазақтардың қалмақ - қытай шапқыншыларымен қырғыны жайлы да Махамбет қонағына бір кеш бойы әңгіме шертті.

— Е-е, басқа төнген қатер бұлты сол бір шақта Кіші жүздің де, Орта жүздің де, Ұлы жүздің де барша руын ынтымақтастырды да, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып, бірегей қимылдаған қуатты да айбарлы қазақ халқы арысы сонау Аралға дейін кіріп кеткен зұлым жауды туған жерден қуып шықты, туған елдің азаттығын қорғап қалды. Бірақ айқас кезінде талай батыр жер жастанды ғой...

— Ал бұған дейін қазақ бас қосып бірігіп көріп пе екен? —деп сұрады офицер.

— Ұлы жүздің Дешті - Қыпшағында сұлтан болған қара қылды қақ жаратын Жәнібек бидің баласы — Қасым хан тұсымда біріккен көрінеді ғой,— деді Махамбет.— Ал Қасымның ұлы Ақназардың жүрек жұтқан батырлығы мен ерлігі жайлы шығарылған талай өлең-жыр бар. Онымен Иван Грозныйдың өзі келіссөз жүргізіпті деседі. Ақназардың атақ - даңқы қазақтарды ноғайлармен одақтастырып, моңғолдар мен жоңғарларға талай жерде соққы берген соң тіпті дүрілдеп кетіпті. 1570 жылдары қазақтармен барлық халық есептесетін болды. Таққа Ақназардан кейін отырған Сығай ханның сорлылығы болмағанда біздің мемлекет боп нығаюымыз еркек тамамдалатын ба еді, қалай...

— Сіз қайда оқығансыз?

— Ауылдың оқымыстыларынан және жоғары мәртебелі тақсыр Жәңгір ханның ордасында,— деді Махамбет.

— Сіздер жаққа, Орынборға ақиқат барамын. Аман-есен жолығып, мәслихат құруға ынтықпын. Сол кезде мен сізден хан әулеті жайлы емес, Сырым Датұлы туралы сұрармын, ықсыр. Сіз, тегі, сарай ақынысыз - ау, ә? Дала шонжарларының ата-тегін жақсы білетініңіз көрініп тұр...

— Біздің байтақ даланың тұрғындары хандар мен сұлтандардың озбырлығына қарсы не заманнан бері күресіп келеді ғой, құрметті мырза. Ел оларды жаман атаса, істеген қылықтарына қарай айтады. Қазақ дегеніңіз ен далада еркін өскен өркөкірек халық. Сіңірі шыққан қара жаяуына дейін намыскер, бас имес тәкаппар келеміз. Мүмкін, біздің бағымыз да, сорымыз да осында шығар. Біз батырларды тірі кезінде қастерлемей, өлгеннен кейін қайғырамыз. Ең жаманы — әркімнің бір руын мадақтап қырық пышақ болатынында, ал ел бастайтын көсемдер өзара билікке, шен-шекпенге таласып-ақ қыр -қысып бітеді. Ел басына күн туғанда майданға батырлар шығады. Бірақ шын бостандық елде де жоқ, ерде де жоқ. Тегі Соның өзі болып па екен өмірде? Хан екеш хан да тағымнан түсіп қалам ба деп қалтырап отырады. Ал маған келсек, мен сарай ақыны емеспін.

Мен Сырым Датұлы сияқты даңқы жер жарған батырлары, еңіреген ерлерді жыр етіп өтпекпін!..

Егер мәслихаттың бас кезінде Махамбет алдындағы отырған кісіні тек патша чиновнигі деп біліп, әдептен аспаса, енді сұхбаттасы сөзбен шымшып алғанда, өзінің әдеттегі үйреншікті қалпына түсті. Көмейіне келген сөзді кері итермей, ой - пікірін ашық айтып, ашына сөйледі.

Қонақ кісінің ат жақты ашаң өңі бұрынғысынан да сопая түсіп, өзі де Махамбеттей қызынып алған. Түріне қарағанда әлі де отыра түсіп, әңгімені сабақтай беруге ынталы сияқты еді, ішке ханның адъютанты кірді де, Махамбетті ұлы мәртебелі Жәңгір хан шақыртып жатыр, деді.

— Біз сізбен әлі қырда кездесерміз...— деп қонақ қош айтысты. Махамбет оның сопайған ашаң жүзін, еңкіштеу тұлғасын жадында сақтап қалды.

Хан мен оның нөкерлері орналасқан оңаша сарай орталықтан шалғай еді. Хан ақшаны аямады. Күнде сауық, күнде той. Бір тойы бір тойынан өтеді. Патша сарайының төңірегіндегі ақсүйектер де Жәңгірдің мол сыйына шаш-етектен кенелді де қалды. Тігіншілер Фатимаға арнап көйлек артынан көйлек тікті. Әр балға, әр қабылдауға ол жаңа сән - сәулетпен барды.

Ол кезде Петербург ақсүйектерінің қыс көзі қырауда бірден-бір көңіл көтеретін жері — балдар мен қабылдаулар болатын. Ал ондай жиында қырғыз-қайсақ ханы мен оның қылымсыған қиық көз келіншегінің болуы қабылдауға ерекше бір экзотикалық реңк беретін.

Күн артынан күн зырлап, ай өтті, екі ай болды. Дүрілдеген ойын-сауық, қабылдау кештерін Жәңгір де азайта қоймады: ол алыстағы губернияларды аралап кетіп, қайтып оралмай жатқан императордың аудиенциясын күтулі еді.

Күндердің бір күнінде бәрі астан-кестен болды. Кешке белгіленген кезекті қабылдау өтпей қалды. Петербургке патшаның өлімі туралы хабар жетті. Қала үстін қоңыраулардың қаралы даңғыры жаңғырықтырды. Кеп ұзамай бәрі де жым болды. Енді жұрт жаңа патшаның тәж Кию салтанатын тосты. Жәңгір хан да жаңа алдиярына тартар сыйын әзірлей бастады.

...Он төртінші декабрь күні түстен кейін Сенат алаңы жақтан атылған көп зеңбіректің дүмпуін естіп, Жәңгір хан атын алдырды да, жанына күзетші - жасауылдарын ертіп, орталыққа қарай шаба жөнелді.

Қала көшелері жыпырлаған халыққа толы, алаңды қалың әскер қоршап алыпты. Жәңгір хан Ішкі істер министрлігіне қарай тартты. Сол жерде Махамбет тағы да Луганскийді керді. Луганский мырза қатты абыржулы екен, тіпті амандасуды да ұмытып кетті.

— Ал, бұған не дейсіз, тақсыр? Қандай жандар, а? Жо - жоқ, бұ дегеніңіз пугачевщина емес, бұл басқа Русь... Пәлі, сіз мені ғафу етіңіз. Сіз, әлбетте, бұл офицерлерді білмейсіз, Тегі, оларда шаруаңыз бола қояр ма екен сіздің, Махамбет мырза?!

Даль-Луганский сөзін шорт үзді де, асығыс кетіп қалды.

«Олар» туралы Махамбет шынында да ештеме білмейтін. Ал сол күні нендей оқиға болғанын оның білгісі - ақ келіп еді.

— Есуас бұзақылар бүлік шығармақ бопты,— деді Жәңгір хан.

— Армия көтерілді. Басшылығында ең таңдаулы офицерлер тұрған,— деп сыбырлады енді біреулер.

— Бүлікшілердің құпия қоғамы әшкереленді. Көтеріліс жанышталды,— деп жазды газеттер.

Хан өз адамдарына көтеріліс жайлы тіс жармауға жарлық қылып, өзі жаңа императорға жолығуға дайындалды.

Үш апта өткен соң Жәңгір хан жаңа патша ағзамның алдында адал қызмет етуге ант берді. Содан кейін сарайда бал болды. Махамбет Қайыпғали сұлтанмен бірге ақ мәрмәрдан қашалған тас діңгектердің түбінде тұрды. Ол кең залға, жарқыл-жұрқылға, көңілді шуылға толы мынау шадыман тобырға таңданбай да тамсанбастан, өз қара басының түкке татымайтын бишаралығына деген жиіркенішті сезіммен қарайды. Патшаға қарсы бас көтеруден қаймықпаған офицерлер туралы ой басынан кетер емес.

Содан кейін балға патша ағзамның өзі келді. Россия императоры залды қақ жара өтіп, иіліп сәлем қылғандарға сәл жымия жауап қайтарды. Хан тобының жанынан өте беріп ол Фатимаға аялдады. Жәңгір хан әйелін императорға өзі таныстырды. Патша оны биге шақырды. Фатима шет жұрт елшілерін естен тандырып, әсем де нәзік қимылмен дөңгелене жөнелді...

Оның құлағына айтылған патша сөзін жұрт бір-біріне сыбырлап таратып жатты.

— Жарқыным-ау, жабайылардың арасында қайтіп қана жүрсіз? — деген еді I Николай.

Азиялық әсем ару:

— Туған елдің түтіні ащы да болса жағады, алдияр...— деп орыс өлеңімен жауап қайтарды.

Қоржын - қапшығын сый тартуға, омырауын орденге толтырып, жаңа патша Николайдан генерал шенін алған Жәңгір хан ордасына қайтып оралды. 1826 жылдың көктемі болатын. Еділден Жайыққа дейінгі йен жазықтың жон-жотасы, сай саласы, құм - қопасы жасыл кілемдей жайнап жатқан. Жаз да келіп қалған. Барлық азулы сұлтандар мен старшындарды жиып, оралу құрметіне арнаған тойды өткізген соң Жәңгір енді Нарынқұмның қақ ортасындағы Жасқұс деген жерден capай соғуға жарлық қылды.

Жасқұсқа мыңдаған жатақты айдап әкелді. Ұзын - салқар түйелі керуендер мен ат жеккен арбалар құрылысқа қажетті ағаш, мәрмәр тартумен болды. Құрылысшыларды бес жүз төлеңгіт кірпік қақпай күзетті. Өзін күзететін, жұрттан мал, ақша, астық жиятын жаңа жасақты Жәңгір өз қолымен құрған еді... Әрбір отрядта генерал - губернатордың көмегімен линиялық қамалдардан алған қазақ-орыстар мен солдаттар барды. Олардың орнына Жәңгір қыр жігіттерін зорлап айдатып жіберген...

Петербургтен патшаның атынан Ордадағы хан сарайын жабдықтауға және тақ қойылатын залды сәндеуге деп отыз бес мың сом келді. Фатима сұлудың бір киер салтанатты жасауы, гауһар тас орнатқан қазақша ұлттық киімі ғана жүз елу мың сом тұратынын еске алсақ, патша ағзамның бұл сыйы рақымдылық пен дос ниеттің белгісі ретінде ғана берілген кішкентай тарту еді.

Хан әулетінің шатырдан сарайға көшу салтанаты бұрын - соңды болып көрмеген ұлы тоймен аяқталды. Алайда бұл думанның қонақтары арасында сұлтан Қайыпғали Есімұлы болмады.

Ол Петербургтен Николай патшаға да, Жәңгір ханға да риза болмай, әбден өкпелеп қайтты. Өйткені ол өзін хан тағына кіммен де болса таласа алатын лайықты бәсекелес санайтын. Жәңгір ханның тобында қатардағы көп сұлтанның бірі боп жүре беру оның намысын келтірді. Оның үстіне Жәңгір де оған көңіл бөлмейді, тіпті аға сұлтан деген атақ та бермеді. Хан нөкерін даланың жас ақсүйектерінен жиып, Орынбордан жиі-жиі қонақ шақыруға құштар. Солардың алдында өзінің тіл білетіндігін көрсетіп, едәуір мақтанып қалады. Иван Грозный жөнінде әңгіме қозғап, Барақ ханның Тәшкенде қаншама медресе, қаншама мазар салдырғанын әлсін-әлсін, сан қайталап қоймайды...

Өз қол астындағы жерлерде Жәңгір орыс патшасының тәртібін орнатты. Алым-салық көбейе түсті: хан дастарқанына деп соғым, сойыс, жасақ салық, әскер мен қонақ салық; патша генералдарына, жасауылдар мен шабармандарға берілетін алым; сұлтандар мен дінбасылары үшін төленетін салық. Хан ордасының маңайындағы он бес мың түтіннің әр қайсысы Жәңгірге ай сайын тарту әкеп тұруы керек. Кім де кім бұл міндетті орындамайтын болса, шаңырағы ортасына түсіп, айырлады, жанын береді. Ал Жәңгірге жеті атасын да болса азғантай жақындығы барлар Жасқұсқа қарай берді де, ұзамай сарай тұрған Орданың айналасы кішігірім қалаға айналып кетті.

* * *

Бір жағынан даңқ құшағына, екінші жағынан Фатиманың құшағына кіріп, әбден ерке боп алған Махамбет Петербургтен келген соң да ханның істеріне ден қоймай жүре берді. Бір күні ордаға Исатай старшын шақырылды. Хан оған Дархан қағаз12, бермек болып еді, бірақ Исатай алмай қойды.

Менің руым — Беріш, Жәңгір хан, сондықтан да сенің қағазың сен қара қатарына жатқызған елім мен өзімнің арама қойған қалқандай болуын қаламаймын.

Сен қағазды алмағаннан ештеңе өзгере қоймас, Исатай аға. Қонған бақтан қашпас болар, берген қолды қақпас болар,— деді Махамбет сарайдан шыға берген Исатайға.— Сен қағады алсаң да Беріш руының басшысы боп қала бересің. Мен де сол елдің баласымын.

Жөн айтасың, Махамбет. Бірақ сөз мен жөнінде емес. Сен құлдар есірген бақшада тұрасың, ханның қара халықтан тартып алған ақшасына келген шарапты ішесің. Жәңгірдің дархан қағазын ұстаған байлар, сұлтандар, билер мен қожа - молдалар кедейлердің өрісін тарылтты. Ауылдарды түгін қоймай тонап, адамдарды баспанасыз, жерсіз қалдырды. Еділден Жайыққа дейінгі Атырау жағасының шүйгін шөпті шұрайлы қонысы канцлер Безбородко мен граф Юсуповқа берілді. Войсковой атамандар біздің жерді сойған қойдың етін үлегендей бөлшектеп жатыр: ең семіз, шұрайлы мүшелерін жандаралдар, офицерлер, сұлтандар, қожа-молдалар мен хан алады да халық несібесіне мұжылған сүйектер қалады. Егін жайды, мал жайылымдарын да тарылтып тастады. Жәңгір қазақты ақсүйек пен қараға бөлді. Өтемістің ұлы болғаныңмен сен де көптен бері сол ақсүйектер тобындасың. Тарта бер солай, халқың қан жұтып, көкірегі қарс айырылып отырғанда Жәңгірді мадақтап жырлай бер...

Исатайдың әр сөзі қамшыдай тиді. Махамбет бір қызарып, қуарып тұр. Мұндай сөзді ол ешқашан естіген емес. Және ол өзі әділ де ержүрек батыр деп жақсы көретін, сыртынан дәйім табынып жүретін Исатай ғой сөгіп тұрған.

Исатайдың сөзін бір топ жасауылдарының ортасында тұрған ханның уәзірі, Махамбеттің ағасы — Бекмұхамбет те естіген еді.

— Әй, Исатай, сен тым еркінсіп кеттің, тілің де жыландай улы. Сен бүгін қонақсың. Сондықтан да бір жолға кешеміз. Бірақ ханның құрығы ұзын, одан қашып құтыла алмайсың. Есіңде болсын осы. Қонақтығыңды пайдаланып, Махамбеттің жүрегін улай берме. Ал енді сарай маңынан тайып тұр.

— Әміріңді екі етпен, Бекмұхамбет. Бірақ екеуміз майданда кездесер күн қарақ болар,— деді Исатай. Сосын Махамбетке бұрылып — Саған ешкімнің әмірі жүрмейді. Мынау бақшаның саялы екені рас, алайда ара бал жиған жерде жылан да у жыятыны тағы да шын.—Исатайдың сөзі оның дегбірін қашырып, беймаза күйге түсірді. Той тойлап, дастарқан басында отырса да, аңға шығып, саят құрып жүрсе де, есінен кетпей қойды. Ол енді бұрынғысындай рақатқа бейқам батып жата алмайтын болды. Хан алдында иілген басты, қызметші құлдардың әбден ұнжырғасы түскен жасқаншақ кейіптерін көргенде жыны ұстайды. Бордақыға байлағандай майы сыртына шыққан жасауылдарға қараса, қаны басына шапшып, қалшылдап кетеді. Туған ауылды сағынады. Бауырлары да елге шақырып қояр емес. Олар әкесінің оны жастайынан Мақпалға атастырып қойғанын еске салып, енді әке өсиетін орындауды талап етеді.

Петербургтен оралғандарына үш ай өткенде, ол ханға айтпастан, жүзбасы Жантаспен бірге ауылына жүріп кетті. Мұса оларды үйлерінен жиырма шақырым жерден қарсы алып, ауылға жеткенше Махамбеттің келгенін жұртқа жайып, қонақ шақырып, алдарында шапқылады да отырды.

Сол күні-ақ, Махамбет қаршадайынан бірге өскен Мақпалды керді. Ауылдағы ең әдемі бойжеткен бопты. Кешінде алтыбақан түбіндегі маздаған оттың басында, өзі сияқты бір топ қыздың ортасында жетіген тартып отырғанда тағы керді. Лаулаған жалынның жалпылдаған жарығында ол ертекте айтылатын Күнікей сұлудай елес береді. Екі беті албырап, жанарында қуаныш оты жарқырап, қолаң шашы қара алтындай жалтырап отыр. Даусы қандай десеңші! Сыңғырлаған үнінде сағыныш сазы бар. Әннің өзіне арналғанын, қыздың бұны зарыға күткенін, енді қуанышын әнге қосып шырқағанын Махамбет біліп тұр.

Келесі күні ол бойжеткеннің тұлпар мініп, топқа түскенін керді. Бір де бір жігіт қуып жетіп, бетінен сүйе алмады.

Махамбетке достары Мақпалда көп жігіттің ойы барын айтты. Байлар құдалыққа кісі салғанмен зорлық жасай қоймапты. Оның үстіне Мақпал да Махамбеттің көзіне шөп салмақ емес.

Екі жастың тойы жасалды. Беріш ауылдарының бәрі - бәрінен қонақ келді, бірақ араларында Исатай болмады.

Қайда кеткендері белгісіз, әйтеуір көшіп кетіпті,— деп келді жіберген кісі.— Көл жағасындағы тоғай ішінде ме, әлде Нарынқұмға кіріп кетті ме, кім білсін...

Жеті күнге созылған той-думан тарқай бастағанда-ақ ханның, шабарманы келді. Махамбет қайтсын депті Жәңгір. Ақын Жасқұсқа Мақпалды да ала барды. Жәңгір сұлтан мен билердің салтанатты мәжілісінде Махамбетті хан тағының, мұрагері — баласы Зұлқарнайдың ақылшы-ұстазы етіп тағайындады да, Орынборға оқуға аттанатын ханзаданың қасына еруге бұйрық берді. Мақпалды қайтадан ауылға жіберіп қалаға жүруге тура келді.

***

Махамбет Орынборда Фатима ханымның әкесі Мұхаметжан муфтидің үйінде тұрды. Бұл Бөкей өлгеннен кейін Жәңгір кәмелетке келгенше ішкі орданың билеушісі болған Шығай ханға да, Жәңгірдің өзіне де кезінде көп ықпал жасаған адам еді. Осы кісінің ақыл-кеңесі бойынша Ордада қожа - молдаларының үстемдігі дәуірлеп, кептеген мешіттер салынды, алланың атын жамылған алым-салық молайды.

Бір кезде Мұхаметжан орыс армиясының офицері—патшаның Қабулдағы барлаушысы еді, кейіннен Петербургтегі таныстарының көмегімен Орынборға көшіп барды да, губернатормен достасып алды. Мұсылмандар оны діннің жоқшысы деп құрметтейтін, ұзамай ол Меккеге қажылыққа барып қайтты да, өзіне-өзі мүфти атағын берді. Мұхаметжан бұдан бір жыл бұрын, Жәңгір патшаға барар алдында дүние салғанды. Сөйтсе де оның үлкен үйі еш өзгеріске ұшырамады, қызметші - малайларының саны да азаймады. Оның бәрі Фатиманың арқасында ғой.

Бұл үйде Зұлқарнайдың ақыл - кеңесшісі аз емес екен. Сонан да Махамбеттің ұзақты күн аңға кетуіне немесе жігіттермен бірге солдаттарды үйретіп жатқан алаңға барып қарап тұруына мүмкіндік туды. Офицерлер оған ханның осындағы көзі деп кепе - көрнеу иба сақтап, жария әдептілікпен қарайтын. Қылыштасу кезінде көрсеткен ептілігі мен керемет батырлығы оның абырой-атағын арттыра түсті. Ал мылтық ату кезінде асқан мергендігімен кезге түскеннен кейін офицерлер оны өз ортасына шақырды. Осы қауымнан бірте-бірте көңілдес достар тауып алды да, өз шәкіртін жанына қалдырды.

— Ханзадаңның хәлі қалай? Әскер өнерін үйреніп жүр ме? — деп сұрады одан бір күні басқалардан гөрі тонның ішкі бауындай жақындасып кеткен поручик Шустиков.

— Қазаншының еркі бар — қайдан құлақ шығарса,— деді Махамбет.

— Бұның орыстың «Каждый на свой аршин меряет» 13дейтін мәтеліне ұқсас екен, ә?

— «Вольному воля» 14деген дәлірек шығар.

— Ал, ханзадаң қайда кәзір?

—• Мүфтидің, үйінде пырылдап жатыр.

— Осы қайсақтар Сырымның асы 15дегенді ауыздарынан тастамайды. Мүфтиге де сондай ас береді екен деседі, рас па сол?

— Тап осы арада «Каждый на свой аршин меряет» деген сөз деп соғар еді. Халық Сырымды қорғанышым деп жақсы көрсе, мүфтиді иттің етінен жек көретін. Еске алса, оны қожалар мен имамдар ғана еске алатын шығар,— деді Махамбет.

— Әркімнің әулиелігі өз басына. Көргенмін мен сендердің мүфтилеріңді. Ал оның ең жақын досы князь Волконскийдің қолжаулығы Ермолаев деген болатын. Әй, қанішер еді-ау о да, құдды ханның етегінен ұстаған мүфтидей болатын. Ақыры жолы аңғарылмай, әскери соттың жазасына ұшырады. Сендердің, мүфтилеріңді ғой алланың өзі алып тынды. Қалай десең де дүниеде әділдік бар әлі.

— Ал Николай патшаның офицерлерді дарға асқаны қалай, ол да әділдік пе? — деді Махамбет әдейі түкке түсінбеген монтаны кейіппен.

— Сөзіңде бүлік бар-ау, ақын!—деп секем алып қалды Шустиков. Сосын ол да қуақылана күлімсіреп:

— Біздің бұрынғы генерал - губернаторымыз жоғары мәртебелі князь Григорий Волконский: «Бәрі де құдайдың құдіретінен»,— деген сөзді көп айтушы еді. Өзі бір рақымы мол, мейірбанды кісі еді. Казармаларды аралап жүріп, солдаттардың «қарауылға қарап» 16бой түзеуін қадағалайтын.

Сондайда шпицрутен17 жеген ешкім болмаса, қатты - ақ, ренжитін Жоғары мәртебелі тақсыр солдаттарды, өте-мөте мұжық баласы мен сендердің қырғыз-қайсақ, тұқымдастарыңды сап ортасынан өткізіп, шомполмен18, шықпыртқанды айызы қана көрсететін. Өзі ешқашан қол жұмсамайтын, сырттан ғана бақылайтын.

Махамбет үн қатпады.

Ал сен декабристер туралы өлеңді естідің бе? — деп сұрады Шустиков кенет.

Декабристерің кім?

Әлгінде өзің айтып тұрған офицерлер ғой. Николай патшаға қарсы бас көтергендер. Өзің де сол кезде Петербургте болған жоқпысың...

Мен алаңда болғам жоқ. Тек зеңбіректердің дүмпуін ғана естідім,— деді Махамбет.

Сол офицерлер өз полктарында патша ағзамның указына қарамастан солдаттарды шпицрутенмен дүрелеуден бас тартты. Ал сенің дәрежесі биік Жәңгір ханың кәзір өзінің төлеңгіттерін сол шпицрутенмен соғатын бопты деседі. Рас па сол?

— Бізде шомпол жоқ!

— Шпицрутен орнына қамшы жеген, шыбыққа қарағанда әлдеқайда қаттырақ дүреленген жігіттерді өз көзіммен көрдім. Оларды осында, Орынбордың базарында сатты,— деді Шустиков.

— Кім сатты?!

— Алдияр ханның жасауылдары.

— Кімге?

— Бәрі бір емес пе? Кім алса, соған. Бұған арналған указ да бар.

Бұл жөнінде князь Григорий Волконский 1806 жылдың " ішінде-ақ рұқсат сұрап, Ішкі істер министрлігінің алдына мәселе қойған болатын. Ал граф Потоцкийдің арқасында помещиктер мен саудагерлер өздері сатып алған қайсақты жеке меншігіндегі крепостнойлар сияқты құлдану правосына ие болды. Былайша айтқанда, оны, мәселенки, итке айырбастаймын десе де өз еркінде. Керек десеңіз, Потоцкий мырза қайсақтардың баласын сатып алғандарға айырықша жағдай жасауын талап етті ғой.

— Қазақтар өз баласын сатпайды. Салса, тұтқындарын ғана салады саудаға!—деді Махамбет. Бірақ Шустиковтың сөзінде шындық барын біледі. Поручиктің сөзі зәрлі мысқылдан гөрі мұңдас, қарайлас көңілден туғандай. Жәңгірдің қатыгездігі мен озбырлығын меңзеп, кезейтін секілді.

— Баласын өз еркімен кім сата қойсын, Махамбет. Әке - шешесіз қалған жетім балалар ғой саудаға түсетін. Далада қаңғырып жүрген жерлерінен ұстап алады, аштыққа ұшыраған ауылдардан жинайды. Бұны мен тізімнен білемін... Жерсіз қалған кедей бақташылар Жайықтан өтіп, бізге барады. қазақтар болса оларды кері қуады. Ауылдар аштыққа шыдамай қырыла бастайды. Аман қалғандары жетім балаларды сатып күнелтпек болады, қайтсын, тұйықтан шығар одан өзге жол жоқ болса бишараларға, бүйткенде тірі қалары хақ қой, әйтеуір...

Шустиков аяусыз ашық айтып тұр. Махамбет үн қатпады. Бұл арада таласудың да, ашудың да орны жоқ. Ол өзегін өртеген ызаны шарапқа жеңдірмек болып іше берді, тыңдай берді. Бір кезде қарт ақынның аузынан естіген Ақтамбердінің19 мына бір өлеңі түсті:

Күлдір де күлдір кісінетіп,

Күреңді мінер ме екенбіз,

Күдеріден бау тағып,

Ақ кіреуке киер ме екеміз!

Жағасы алтын, жеңі жез,

Шығыршығы торғай көз,

Сауыт киер ме екеміз!..

Қоңыраулы найза қолға алып,

Қоңыр салқын төске алып,

Қол төңкерер ме екеміз!

Ол мас болған жоқ. Ішкен сайын ойы да ұстарып, ұштала түскендей еді. Енді есіне Исатайдан келген хат түсті. «Ақын деген—ел еркесі. Бірақ олар халық сүйіспеншілігі мен халық үмітін ақтамаса, қарғысқа ұшырайды. Дала дәстүрі осындай. Қазтуған 20 да, Шалкиіз бен Жиембет21, Тәтиқара да, Бұқар жырау 22да — осы ақындардың ешқайсысы да өмір бойы ханды жырлап, ханды мадақтап өмір кешкен жоқ»— деп жазған еді Исатай. Бұл хат оған қатты әсер еткен, Исатаймен соңғы кездесуі көз алдына қайта-қайта оралып, көпке дейін кетпей қойған...

Махамбеттің оңаша шығып, жалғыз қалғысы келді...

Орынборға келген аға сұлтандардың біреуі оны мүфти үйінің сыртындағы бау ішінде отырған жерінен тауып алып,тақ мұрагерін тәрбиелеуге онша көңіл бөлмей, өз бетімен кеткені үшін ханның атынан реніш білдіріп, ашу шақырды. Махамбет әлгі сұлтанды нөкерлерінің көзінше дауыстап тұрып сыбап алды да, қайтадан Шустиковтың үйіне кетіп қалды. Бұнда ол Жәңгір ханның дұшпаны Қайыпғали Есімовтің бүлік шығарғанын естіді. Бұл хабар генерал - губернатордың кеңсесіне бүгін келіп түсіпті.

Мүфтидің үйіне қайтып оралған Махамбет жігіттеріне ат ерттесуге бұйрық берді.

Сол жолы ордаға қайтып келе жатып ол енді не істейтінін білген жоқ. Тек бір нәрсенің басы ашық — әбден өшіктіріп болған хан сарайын енді мәңгібақи тастап кететіні хақ.

Қыр жолдарында, бүгінде мына жатқан Жейқұнның бойындағыдай күйкі - жүдеу кедей кештер ұшырасады. Біреулері Жайықтың арғы бетіне, біреулері бергі бетіне өтпек. Жерден өріс жайылымнан жұрдай болған ауылдар қоныс іздеп аласапыран. Өзен - көлдің жағасы мен бұлақ саздың саласындағы жақсы жерлер қолдарында Дархан қағаздары бар байлардың сұлтандардың хан тұқымының, еншісіне берілген, шеніне жуытпай айдап шығады. Жатақтардың астындағы атын, түйесін, соңғы қойын тартып әкетіп жатыр. Хан жасағындағы төлеңгіттер, линиялық қамалдардағы жасауылдар мен қазақтар бас көтерер, пана болар естияр еркектерді айдап кетіп, артында қалған қыз-келіншектерін қорлайды. Кедей ауылдар жазалаушылардың көзіне түсе бермеу үшін қоныстарын күре Жолдардан аулақ салып, құм ішін бойлай отыратын болды...

Махамбет жолшыбай еш жұртқа тоқтамады. Ешкімнен ешнәрсе сұрамастан, өз ойына терең шомып, жүре берді.

Екі күндік сапардан соң Махамбет пен оның достары Жайық қамалының жолаушылар аялдайтын үйіне келіп жетті де, ат ауыстырып мініп, Ордаға тура баратын жолға түсті. Орман ішінде олар суатқа тоқтаған кішкентай шекті ауылына тап болды. Салт аттыларды көргенде үстері жалба-жұлба, жалаңаяқ, балалар арбаларға қарай дүркірей қашып, әйелдер дереу отырып өшіріп, оны-мұны заттарын жинастырып, түйелерін қомдай бастады. Еркектері бір жерге иіріліп топтана қалды.

— Қайдан келесіңдер, қайда барасыңдар? — деп сұрады Махамбет.

— Көктемнен бері көшумен келеміз. Ата-бабамыздан бері жайлап келе жатқан жеріміз бір атаманға ұнаған екен, енді қай арадан барып ошақ қазарымызды бір алланың өзі ғана біледі, тақсыр,— деді арық шал,—Арқандаған аттай болып жүрміз ғой шыр айналып. Еділге жетіп ек — патша жері деп әрі жібермеді. Жайыққа барып ек, одан да өткізбеді — жер өзіміздің қазақтікі болғанмен қамал құрып, бөлшектеп тастапты ғой, түге. Шекарадан өтуге болмайды дейді. Тоқтайық десек — түріп шығады, жер өзіңдікі болмаған соң... Енді бізге бір-ақ жол қалды — құмға барып паналау. Қолымызда түгіміз жоқ: астан да, малдан да жұрдаймыз. Екі шалымыз бен бірнеше баланы жолшыбай көмдік, мырза. Қәзір сізге берер лайықты дәм де таппай қиналып тұрған жайымыз бар. Рахым етіңіз, айыпқа бұйыра көрмеңіз...—Бір беті жарақаттан қисайып кеткен арық шал — ауыл ақсақалы Махамбет атының алдына жер тізерлей құлады. Балалар жылап жіберді.

Сұмдық еді бұл. Жұрт тамақ бере алмаған жоқшылығымыз үшін жазаға ұшыраймыз ба деп қорқып тұр. Мәңгілік қорқыныш құшағында ғой бұл пенделер. Кез келген салт атты кісі бұлар үшін бақытсыздық белгісіндей. Сондықтан да олар жол үстіндегі кездесуден шошынары хақ...

Махамбет енді кеш атаулыға жолауды қойып, оларды сонадайдан айналып өтетін болды.

Ордаға Орынбордан аттанғандарына бірнеше күн болғанда келіп жетті.

— Майдан даласынан асыққан шапқыншыдай болып, тез - ақ жеттік-ау,— деді Махамбеттің бір досы алдарындағы құм төбелердің астынан Жасқұс ойпаңы шыға келгенде.— Осыншама ұзақ жол оңай емес-ау. Сонау Жайықтан Еділдің жағасына дейін...

Ойпаңға түсер алдындағы биіктен ашылған көрініс тамаша екен.

Айналасын алтындай жалтыраған құм шағылдары қоршаған ертегінің кілеміндей кең жасыл алқапта ирелеңдей аққан айна бұлақтар мен шағын өзендер, сарғайған егін мен өрттей қызарған тары егістігі, шоқтана өскен тоғайлар мен жайқалған шабындықтар, бытырай қонған ақ шағаладай ауылдар, жайылған мал көрінеді... Бірақ бәрінен де жолаушыларға ең жақыны қамал еді. Барша жолдың түйіні соған барып тіреледі. Махамбеттің ауылдарына апаратын тар соқпақтың басы да осы түйінде жатыр-ау, тегі. Осынау ойпаң бір өзінің бойына шел сағымы мен дала елесінің барша түрін түгел жинап алғандай.

Қамал қабырғаларының түбінен қазылған терең өр алыстан байқалмайды, оның үстіне мүк басқан қабырғалар да алқаптағы жасыл шалғыннан онша ажыратарлық емес. Сарай ғана мен мұндалап оқшау көзге түседі. Көше жақтағы қызыл түсті зор есіктің алдына ақ мәрмәрдан алты діңгек өріпті. Сарай сән-салтанаты мол, еңселі салынған. Оның екі қапталын ала хан туыстарының үйлері тұр. Оларды қаусыра орналасқан қызметшілер мен күзетшілердің жатын орны, одан әріректе бау-бақша, тағы да қалың қабырға көрінеді. Сол қабырғаның арғы жағында тастан қалаған абақты, терең зындан, тұтқындардың жылаған даусы да сол арадан шығады...

Ат тұяғы Жасқұстың жұмсақ шалғынына тиген кезде таяудағы шоқ қайыңның ішінен бір топ құс ұша жөнелді. Арттарынан қаршыға қуып барады.

Қап, қорамсағым болғанда, шіркін! — деп өкінді атқосшы жас жігіт.

Болмағаны мұндай жақсы болар ма, әйтпесе өлер жерің сол ғой. Сен тартқан садақтан түсе қоятын қандай сұңқар ол?!—деп күлді екіншісі.

Қаршыға деген бір құс бар,

Қанаты айдың астында,

Ұясы оның саяда,

Қарағай, қайың басында.

Аңқау өскен ер едім,

Бұла болып жасымда.

Бұл қонысқа қондырған

Ата-бабам оңбасын,

Таңда — сират 23басында!..

Атқосшы бозбаланың үні ашық та ащы екен. Махамбеттің өлеңдерін бірінен соң бірін еске түсіріп, шабыттана жатқа соғып келеді. Онысын ақын да ұнатып қалған.

Уаһ - һай! Бас, бас! Өлеңдетіп, әндетіп кірелік Жасқұсқа!—десіп жігіттер де дүркіреді. Астарындағы аттары да ұнамай белдері босайтынын сезіп, оқыранып, ауыздық сүзе бастады.

— Махамбет сөйлесін, жаңа шығарған өлеңдерін айтып берсін! Сапарымыздың аяқталу құрметіне! — деп қояр емес достары.

— Ер жігіт өз жолының қай жерде аяқталатынын біле ме екен, сірә?—деп сұрады Махамбет. Достарына бір қарап алып, көзін Жасқұстың ұлан-асыр жасыл жазығына қадады:

Ай астында бір көл бар

Ат шаптырса жеткісіз...

Ортасында алуа, шекер бар

Татқан қулар кеткісіз.

Ол бір сәт үнсіз қалды да, ойлы жүзбен жалғастыра берді:

Қарада да қара бар,

Хан ұлы басып өткісіз,

Алланың бір күні бар,

Бір жарым ай жеткісіз.

Мұңдас ерлер болмаса,

Менің айтқан сөздерім

Құлқыңа жаман жеткісіз...

Жігіттер біріне-бірі қарасты. Ақын жұмбақтап сөйлеп келеді. Осы сәтте олардың алдынан тым-тырақай шапқылаған көп салт атты шықты.

— Не көрінді? Жақсылыққа болса еді мыналары? Өй, бұ неғылған бәйге? — деп дауыстады Махамбет.

— Бәйге де ертең, шаршы топқа жігіт түсер ат ойын да ертең! —деді ұзын бойлы бозбала тізгінін тарта беріп.— Армысыз, ақын - аға! Хош келіпсіз!

— Бар бол, інім, атың кім? — деді Махамбет.

— Құмар, Жаппас батыры Нарымбайдың баласымын. Әкем жеме-жемге келгенде талай жолбарысты жайратқан кісі. Өзім Жантастың жүздігіндемін. Жантас сізді әбден сағынды, күтулі. Ертең біздің жүздік масқарлардың жүздігімен жарысқа түсетін еді, аттарымыздың терін ап жүрміз. Көптен бері жүгірмей, шәу боп қапты жануарлар. Бүгін түн таң асса, ертең әлекедей жаланып шыға келеді ғой. Аяқтары да жеңілдейді...

—• Ал аналар кім? — деді Махамбет, қамалдан алыстап бара жатқан жүксіз керуенді нұсқап.

— Ханға-—қарыздарың бізге атшы, жалшы әкеп беріп, енді қайтып бара жатқан Шөмекейдің алаяқтары ғой. Ақсақалдары кеткен жоқ, ханға айтар арыздары бар көрінеді. Хан болса аң аулап жүр.

Қабағың қату ғой, Махамбет. Орынборда не болды? Әлде тағы да ханымның құшағын сағынып қалдың ба? Ондай болса, күзетінде тұруға мен дайын. Фатима да күтулі шығар, деп қулана сөйледі Жантас оны шығарып салып тұрып.

Қашан да өстіп қылжақтайсың да жүресің. Менің келгенімді ханым естімей-ақ қойсын...

Әлдеқашан біліп алған болар-ау. Алдай алмайсың оны. Сен немене, ханның рұқсатынсыз келіп пе едің?

Иә.

Ал тұқымы қайда?

Орынборда.

- Онда сен мұнда неге келдің?

— Сенімен қоштасайын деп...

— Немене сонда, хан ордасы жақпағаны ма саған?

- Менің өз ордам бар ғой.

— Оның несі артық?

— Басқасы болмағанмен, бостандығым артық.

— Бостандық деген — еркін өмір ғой. Біздің арамызда сенен еркін адам жоқ. Айтқан сөзің сұлтандардың да, жарлы-жақыбайдың да аузынан түспейді, байлар келіп бас иеді, әйел біткен ғашықтықпен көз сүзеді өзіңе. Осы сен Қайыпқали сұлтанның жолын қуғалы жүргеннен саумысың? Есіңде болсын, біз оны ұстайық деп әскер жиып жатырмыз.

— Қош бол! —деп Махамбет оның сөзін бөлді.

Жәңгір демалып отыр. Аңнан түнде қайтқан, енді бүгін таңдаулы жасауылдарының өнерін көрмек. Анадайда бірінен - бірі оқшауланып он екі ата байұлының жас сұлтандары мен байлары тұр.

Бұл күні Ордаға жиналған белгілі старшындардың қасында атағы жер жарған қос батыр да бар: Парижге шапқаны үшін медаль алған, бір кездегі орыс армиясының солдаты Нарынбай кәрия, оның жанында жігіт шағында жау жүрек Әкім атанған, Бородино шайқасында көрсеткен қаһармандығы үшін Кутузовтың өз қолынан наград алған, қазір алыстағы Жиделі ауылында тұратын Алдияр ақсақал. Нарынбай мен Алдиярды хан отставкаға шыққан князь Волконскийдің орнын басқан генерал Эссенге көрсетейін деп шақыртқан болатын. Жаңа генерал-губернатор ханға қонаққа тек ертең келмек. Ал бүгін жігіттер дайындықтарын ақтық рет байқап көруге шықты...

Жігіттер көк майданға жиналып жатыр. Тебенің етегінде айналаларына жалтақтай қарап, бірақ сонда да өздерінін, осалдықтарын сездіргісі келмегендей, еңселерін көтеріңкі, тік ұстап Шөмекейдің кедей ауылдарынан келген ақсақалдар тұр.

—Анау арыз айтқыш жанашыр немелерге барып айт: ауылдары указ бойынша тиесілі қой - жылқысын айдап әкелгенше осы арадан тырп етпейді! — деді хан жаршысына.— Оған дейін қамап тастаңдар өздерің!..

— Қылыштасуды бастауға болады, тақсыр! Төлеңгіттер дайын тұр,— деді Жантас ханға,— Содан кейін біздің жүздік масқарлармен жекпе-жекке түседі...

Хан үндемеді. Шатырға Махамбет таяп қалған еді. Жәңгір ақынның тым еркінсіп кеткендігіне ызалы болатын. Maхамбеттің Орынбордан келіп, енді өз ауылына аттанбақ боп жатқанын бүгін таңертең естіген. Жолынан тоқтатып, осында әкелуге әмір қылған. Басқаларға қарағанда Махамбеттің жөні бөлек, ханның онымен жүз шайысқысы келмейтін. Ақындармен араздасқаннан абыройың артпайды. Бірақ бүгінгі қылығы бастан асып кетті. Махамбет қаршадай Зұлқарнайды Орынборға жалғыз тастап келді. Тым асқақтап кетті-ау, терезесін тең санай бастағаны ма...

Ақын төбенің етегіне келіп атынан түсті. Шөмекейдің шалдарына құрметпен бас иіп, сәлем берді.

— Құлағым сенде, Жәңгір! — деді дауыстап.

— Қасыңнан хан тағының мұрагері, жас мырзаңды көре алмай тұрмын ғой,— деді хан ызасын ішіне тығып.

— Ол Орынборда қалды.

— Ал сен неге мұндасың? Әлде сен өзіңді мынау сұлтаннан мықты санаймысың? — Жәңгір айналасындағы жайсаң топты нұсқады.— Махамбет, орныңды біл! Менің де рақымым шексіз емес. Қайт Орынборға! Жәңгір ханның саған айтар жарлығы осындай!

Хандығың да, жарлығың да өзіңе, Жәңгір! — Махамбеттің үні темірдей қатқыл естілді.

Жұрт тына қалды. Фатима шатырдан шығып, босағаға тоқтады. Киімі күнге шағылысып, жарқ-жұрқ етеді. Жігіттер сапы қыбыр етпей, сұлтандар үрке қарап, үдірейісіп тұр. Жәңгір аузын аша алмай, сілейіп отыр.

Сен халық қарғысына ұшырадың, Жәңгір хан! — Махамбеттің зор үні сай-салаға саңқылдап, көмейіне көптен бері тығылып жүрген сөздері ағыл-тегіл ақтарылып кетті.— Сен мені өзіңнің сұлтандарыңмен салыстырдың ғой. Жауап бер ендеше:

Алтын тақты хандардың

Хандығынан не пайда?

Қарып пенен қасерге

Туралық ісі болмаса? ...

Ханнан қырық туғанша

Қарадан бір-ақ тусайшы,

Халықтың кегін қусайшы...

Тарт тіліңді, тілің кесілгір! —деп ақырып жіберді есін жиған хан.— Қайдағы кек, кімді айтып тұрсың?

Сені, Жәңгір!—деді Махамбет. Сосын шөмекейлерді нұсқап: —Хан екенің рас болса, босат аналарды. Қазақ араша сұрай келген ақсақалдарға бұғалық салмайды.

Рас айтады. Бас кеспек болғанмен, тіл кеспек жоқ. Аталы сөзді аяққа баспайды. Босат шалдарды, алдияр!..— деп күжілдеді Нарынбай.

Әй, жігіттер! Ақсақалдарға ат әкеңдер! —деді Махамбет, көңілді үнмен атшыларға бұрылып. Олар не істерін білмей сасып қалды. Ойламаған жерден батырланып алған шөмекейлер аттарға қарай тұра - тұра жүгірді. Алдарында дембелше келген төртбақ шал барады. Ол бір атқа ырғып мініп алды.

Тоқта! —деп ақырды Жәңгір орнынан тұра беріп. Қолындағы кішкентай алтын шоқпары жарқ ете түсті.

Ей, Жәңгір!—деді оған шөмекейлердің басшысы.—Сабыр ет. Дәл қазір менікін кесіп тастасаң да, құдайдың өзі куә, Махамбет дұрыс айтады!

Әкім батыр, жүзідігің қайда! Байлаңдар бәрін! Соғыңдар дүрені!—хан шоқпарымен Махамбетті көрсетті.

Махамбет атын аспанға секіртіп, шалдарға айғай салды:

Әйда, кеттік ақсақалдар!

Шөмекейлер шаба жөнелді. Әкімнің жүздігі соңдарынан қуып берді.

— Кеттік, жігіттер!—деп Жантас Махамбетті өз жүздігінің ортасына алды да, тартып отырды. Махамбет сытылып алға шықты да, жігіттерді Әкім жасауыл бастаған солдаттардың соңына салды. Солдаттар мылтықтарына жармасып, ат үстінде шүріппелерін қайыра бастады.

— Тоқтат! Тоқтат!—деп айқайлайды, Жантас жігіттерінің ортасына түскен Әкім. Өз солдаттарын селдеген ат нөпірінен әрең-әрең дегенде алып шықты.

Шөмекейдің шалдары қазған ор, аққан арықтан орғытып өтіп, бидай егісі мен көк шабындықты артқа тастады да, арындата шапқылап кете берді. Соңдарынан жазық далада андыздай шауып Махамбеттің достары барады, құм жоталарды бетке ұстап...

* * *

Жәңгір терісіне сыймай ашуланды. Сол күні-ақ генерал - губернаторды қарсы алуға аттанды да, келесі күні таңертең сәлемдесіп бола бере Эссенге «ұры, сатқын, бүлікшіл» Махамбеттің жүз жігітті жанына ертіп, қашып кеткенін баяндады. Сол жерде тұрып генералдан қамал күзетін күшейту үшін қосымша отряд сұрады.

Өз әскерлерінің ішінде бүлік шығуынан қорыққан Жәңгір хан қазақ жүздіктерін линиядағы орыс қорғаныстарына жіберді де, олардың орнына солдаттар мен қазақтардан құралған жазалаушы отрядтар алып, жаңағы жазалаушылар мен төлеңгіттерден аралас жүздіктер құрды. Жеке жасақтарын Жәңгір аға сұлтандарға көмекке жіберді.

Махамбет ақын Жәңгірге ашық қарсы шығыпты деген хабар ауыл-ауылға дүркірей таралды. Бір ауылдан соң бір ауыл сұлтандар мен хан билігіне бағынуды қойып, бүлікшілерді күреске бастайтын көсем іздеді. Оларға әздерін патша бекеттері мен қамалдарының самсаған қалың ортасынан Жайықтың арғы жағасына, патша жендеттері мен Жәңгір хан зекетшілерінің көзінен тасалау, Сарыарқаның көз жеткісіз кең жазирасына алып шығып, Кіші жүздегі туыстарына бастап апаратын адам керек еді. Сондай адам табылған да сияқты болатын.

Есім баласы — Қайыпғали сұлтан өзін Жәңгірден жәбір көргендердің қорғанымын, қайыберен - қырық шілтен құтқарушысымын деп жар салды. Ол артына ерген халықты Шығысқа, Жайықтың арғы бетіне бастап апарып, Кіші жүз бен Орта жүз хандарының келісімі бойынша ұшы-қиырсыз Сарыарқа төскейінде көш - қонысына шек қойылмайтын жаңа хандық құруға уәде қылды.

Оның төңірегіне Тана, Шеркеш, Шөмекей, Шекті руларының ашулы старшындары, Масқарлар мен Кетелердің жапа шеккен кедей ауылдары, жеті ру — Кердері, Төлеу, Жағалбайлы, Табын, Тама және Керейдің қуғын көрген қашқындары топтаса бастады. Бірақ Бөкей ордасындағы басқа рулар, әсіресе сұлтандары мен байлары Жәңгірмен жақсы аталар, асықпай артын күтіп қалды. Осыдан аз уақыт бұрын бүлік шығарған Қаратай сұлтанның жорығына қатысқан ауылдар да қозғала қоймады. Бұлар шайқас кезінде талай-талай боздақтарынан, мал-мүлкінен айырылып, азып-тозып, патша жандармдары мен хан қарақшыларының қатаң бақылауында болатын.

Олар Қаратайдың соңынан он бес жылдай ерді. Соның бұйрығы бойынша Үндістаннан, Ираннан, Бұхара мен Ауғанстаннан Россияға баратын сауда керуендерінің жолын кесіп тастады. Даладағы барша соқпақ осылардың қолында болды. Патша әскері бұларды ұстай алмай-ақ қойды. Қаратайдың сөзіне сеніп, олар жалаң қылыш, жақ садақпен зеңбірекке қарсы шапты. Ақырында хан тағына жете алмаған Қаратай бұларды жендеттердің талауына тастап кетті.

— Қарғадан қыран шықпас, сұлтаннан жауың ықпас деген. Қайбала алдымен қолынан не келетінін көрсетсін, содан кейін соңынан ерер - ермесімізді біз де шешерміз,— десті олар.

Беріш ауылдары да асықпады. Олар кедей жұрттың жоғын жоқтап, кедей елдің сөзін сөйлеймін деп, хан бұғалығын да киген, ақ патшаның абақтысын да көрген, ең сабырлы, ең салауатты старшын — Исатайдың сөзін тосты. Бірақ Исатай үндемеді.

Жәңгірдің қолынан сытылып шыққаннан кейін Махамбет соған барайын деп еді, бірақ таба алмады, Исатай өз ауылын құм ішіне көшіріп әкетіпті. Ханмен үш дүркін жүз шайысып алғаннан кейінгі сақтығы болса керек.

Махамбет қиын сәтте қол ұшын берген жігіттермен қоштасты. Шөмекейдің шалдары да өз жөніне кетті. Ақынның жанында Жантас бастаған он шақты жігіт қалды.

Олар Махамбеттің туған ауылына тартты. Қонақтарды ақынның аға-інілері құшақ жая қарсы алды. Мақпалдың жанарында қуаныш оты жарқырады. Бірақ қашқынды ұстап әкелсін деп арттарынан жасақ жіберіпті деген суық хабар дегбірлерін кетірді. Бірге туған бауырлар аттарын жаратып, қылыш - найзаларын қайрап, сауыт-сайман, білтелі мылтықтарын әзірледі. Махамбеттің өзі болса, қара басынан гөрі туған - туысқандарының қамын көбірек ойлап, ақсақалдардан ауылды құмның алыс түкпіріне жасырын алып кетуді өтінді.

Тасқараңғы бір түнде ақынға Қайыпғали сұлтанның шабарманы келді.

— Дұғай сәлем бауырға,— деп бастапты хатын Қайыпғали.— Сенің Жәңгір ханға айтқан сөзің Кіші жүздің барша ауылының аузында жүр. Менің де ата жауым, менің де семсер сілтерім — сол Жәңгір. Қасымдағы сұлтандар мен билер де осыны айтады. Менің шатырымды — өз шатырыңдай, менің сарбаздарымды—өз сарбаздарыңдай көр. Жеңістік бермес ақын, жүрек жұтқан батыр екенің рас болса, әкел қолыңды, Беріш азаматы, аяман сенен көмегімді... Жәңгір өзінің көк төбеті Баймағамбет сұлтанға сені ұстап, шынжырлап әкел деп бұйырыпты. Баймағамбеттің жасағы ізіңе түсті. Менен басқа панаң жоқ...

Махамбет жауап жазбады. Жігіттерін жиып, Баймағамбеттің алдынан шықты да, бір бүйірінен айналып өтіп, таң шапағымен бірге сұлтанның қосына лап қойды. Сарбаздар күзетшілердің быт-шытын шығарып, төлеңгіттердің қару-жарағын тартып алды да, сұлтанның шатырын төңкеріп тастады.

Баймағамбет сұлтан ақынның алдында іш киімімен ғана тұр, тұла бойы қорқыныштан қалш-қалш етеді. Махамбет оның қолындағы қылышын, астындағы тұлпарын тартып алды да, жасақты түгел жаяу тастап, аттарын айдап кетті.

Баймағамбетке көмекке Қарауылқожа сұлтанның жасағы аттанды. Бірақ Махамбет қолға түспеді...

Ол ауыл-ауылға кісі шаптырып, бұдан былай кез келген сұлтанды шабамын да, мал-мүлкін кедей жатақтарға бөліп беремін, деп хабар таратты. Сұлтан адамдарының кісі өлтірген, ел тонаған бір де бір қылмысы жазасыз қалмайды деді.

Ел билеуші сұлтандар да, Жәңгір хан, әсіресе Орынбор өлкесінің әскери губернаторы генерал Эссен де Махамбеттің шапқыншылығынан гөрі қара халықтың ой-санасын оятатын бүлікшіл жырынан қаттырақ қорқып, ақынды тып-тыныш қана шусыз құртуға асықты.

Оның үстіне олар Махамбеттің Қайыпғали сұлтанға қосылып кетуінен сескенді, өйтсе бүлікшілердің күш алып кетуі сөзсіз ғой. Сондықтан да ру - рудың бірігуіне жол бермей, қайта біріне-бірін айдап сап, қантөгіс қырғынға, барымтаға, құн алуға апарып соқтыратын араздық - алауыздықты өршіте түсу керек болды...

Махамбеттің жасағына сатылған Шекті жансыздары жұмсалып, Шекті ауылдарына жалдамалы беріштер жіберілді... Сонымен бірге генерал Эссен қазақтардың полковнигі Донсковтың барлаушылары арқылы Жәңгірге сездірмей Қайыпқалимен келіссөз жүргізіп жатты. Егер сұлтан өз төңірегіне ауылдарды тез топтастырып, Орал өзенінен өтіп кетуге ұмтылатын болса, деп хабарлады полковник бүлікшілердің басшысына, онда бұл, полковник Донсков, азғантай пара алып, оларды кордоннан Кіші жүздің жеріне өткізіп жіберер еді...

Бәрінен бұрын шектілердің көсемі, кәрі батыр Дастан қолға түсті. Жас кезінде ол мың жігіттен құралған жасағымен жауға бүйідей тиіп, Россиямен сауда жасайтын Бұхар саудагерлеріне шектілердің жерінен өткені үшін алым төлететін.

Күзеті күшейтілген Дастанды Жайық қамалына жөнелтіп, Шынғали сұлтанның қарамағына бес жүз қазақ жіберілді. Сол күні ауылдан-ауылға Дастанды ұстауға беріштер көмектесіпті, ал генерал Эссен жіберген солдаттар оны хан жендеттерінің қолынан босатып алып, батырдың бұрынғы істерін тергеу үшін түрмеге айдапты, деген сыбыс таратылды.

Махамбетті де түн ішінде, жақын маңайда қуғын жоқтығына сеніп, жігіттерін уақытша үйді-үйіне жіберіп, өзі жатақтардың кішкентай кедей ауылында тынығып жатқан жерінде келіп басты. Баймағамбеттің жасауылдары оны созған қолын қылышына жеткізбей байлап алды. Киіз үйдің сыртындағы шөмелеге шығып ұйықтап жатқан Жантас Мақпалдың айғайынан оянып кетті. Бірақ ол Махамбетті босата алмады, Мақпал мен кішкентай Мұсаны алып кері шегінуге мәжбүр болды.

Махамбетті Калмыково абақтысына алып кетті де, ел ішіне оны шектілер мен адайлар ұстап беріпті деген хабар таратылды.

Жәңгір хан әбден риза. Төлеңгіттерінің ішіп-жемі мен линия қамалдарындағы атамандарға сый беру үшін төленетін алым-салықты өсіре түсті. Хан Жәңгір мен генерал Эссен қолдарын ысқылап қуанып жүр. Өйтпегенде ше, бұлардан бұрынғы әкімдер бүлікшіл Қаратай сұлтанды бақандай он бес жылға жуық тайраңдатып қойып, ақырында тарту-таралғы беріп, оның да кейбір талаптарын орындауға мәжбүр болса, бұлар Ішкі ордадағы барша былықты осы күзде-ақ тезге салмақшы. Енді тек беріштер мен шектілердің бір-бірін алқымнан алып, Қайбала сұлтанның артынан ерген бүлікшіл ауылдарды Жайыққа қарай бастауын күту керек.

Алайда хан да қателесті, генерал да қателесті. Беріш руы шектілерді шаппады. Оларды қайтпас - қайсар Исатай старшын ұстап қалған еді. Ал кәрі батыр Дастан өзін сатқан беріштер емес екенін ебін тауып еліне жеткізіпті. Оның үстіне Шектінің атақты батырлары Көтібар мен Арыстан, Адай батыры Сүйінқара бір ауыздан Жәңгір ханды елін сатқан опасыз деп жариялап, оны хан санаудан бас тартты. Енді хан қайткен күнде де шектілердің Қайбала жасағымен тізе қосуына жол бермеуге тиіс болды. Сөйтіп генерал Эссеннің полктары көтеріліс шығарған Шекті ауылдарына лап қойды.

Қылышқа қарсы зеңбірек, көк найзаға — көп мылтық... Эссеннің солдаттары мен қазақтары мың-мың сан, ал жігіттер азшылық, тіпті саусақпен санардай. Олар тіпті бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығаратындай баба туының астына жиналып та үлгірмеді. Талайды көрген танымал батырлар Көтібар мен Арыстан көп бұлталақтап, іздерін әбден шатыстырып барып, аман қалған ауылдарды құм ішіне, қамыс арасына апарып жасырды. Ал Көтібардың баласы Есет пен аты аңызға айналған Сырым батырдың ұлы Жүсіп бастаған жаужүрек жігіттер бастарын өлімге байлап, екшелей қуған өлшеусіз жаумен арыстандай алысты. Олар шағын-шағын топтарға бөлініп ап, Эссеннің әскерлеріне біресе ана жерден, біресе мына жерден атойлап тиіп, жұлма - жұлмасын шығара, ашына түйгіштеп өтеді де, жан-жаққа бытырай жайылып жоқ боп кетеді. Табан астында жерден шыққан жебірейілдей болып басқа жігіттер шыға келеді де, естерін жиып үлгірмеген солдаттарға тағы да құйындай тиеді. Естері шыққан төлеңгіттер мылтықтарын көздеп те үлгіре алмайды. Сарбаздар олардың қаруларын ат үстінен тартып әкетіп жатыр...

Сұлтандардың қосылып шапқан жасақтары андыздаған шағын топтарды екі дүркін қаусырып алып, құртып жібермек боп ұмтылып еді, бірақ екі ретінде де көтерілісшілер оларды қаша ұрыс сап, байқатпай еліктіріп апарып, біресе саз батпаққа, біресе қалың құмға тығып кетті, енді бірде өзеннің жарлауыт жағасына қарай тықсырып, қатты састырды.

Көмек сұраған сұлтандар шабармандарын ханға шаптырса, хан—генерал Эссенге шаптырумен болды. Долданған дұшпан бар кәрін ауылдарға төкті. Әрбір өлген төлеңгіт немесе солдат үшін ондаған бейкүнә жанды атып-асып, каторгаға айдады. Абыройлары төгілген Шекті қыздары намысқа шыдамай өздеріне - өздері қол жұмсады. Тұтқынға түскендердің ішінен мықтылардың мықтысы ғана көк шыбықпен соғылған бес жүз дүреден тірі қалды. Олардың өзіне де кісен салып, Сібірге айдады....

Калмыковоның абақтысында отырған Махамбет мынадай хабар естіді: өзеннің шығыс жақ бетіндегі Орта жүздің жеріне өтпек боп Жайықтың жағасына жиылған қалың көшті атаман Донсков зеңбірек оғының астына алған. Өзен арнасы өлікке толған. Ал шығыс жағалаудағы бақытты өмірге шақырған Қайбала әрең қашып құтылыпты...

Сырым мен Көтібардың жас батыр ұлдарының ерлік істері жайлы хабарды да Махамбет осы абақтыда отырып естіді.

Көтерілісшілердің жасағы күн санап көбейе берді. Кәрі де, жас та қай ру, қай атаның баласы екеніне қарамастан қосылып жатыр. Генерал Эссеннің полктары, Баймағамбет, Қарауылқожа, Шынғали сияқты аға сұлтандардың, Жәңгір ханның төлеңгіттері кері шегініп, қамал - қамалға қашып тығылуға мәжбүр болды.

Ішкі орда мен Кіші жүздің барлық ауылдары жас батырлардың соңынан бір кісідей боп еретін күн туған тәрізді еді. Бірақ күзгі жаңбыр басталып, арты қарға айналды да, ұзамай аяз ұрып, даланы жұт жайлады. Ал көктем туа ауылдарда оба бұрқ ете түсті...

Оба Калмыковоға да жетті. Қазақтарда ес жоқ. Бір күні тал түсте солдаттар мен жандармдар төбелесіп қалды да, Жантас бастаған жүз шамалы жігіт соны пайдаланып, қамалға лап қойды. Жарым - жартысы оққа ұшқанымен жігіттер Махамбетті босатып әкетті.

Махамбет көктем мен жазды Мақпалмен бірге туған өлкесінде өткізді. Ақынның жаңа өлеңдері ауыздан-ауызға таралып, ел ішін шарлады:

Ханның ісі қатайды,

Азамат ерден бақ тайды.

Қанды көбе киініп,

Бір аллаға сиынып,

Ұрандап жауға тигенде,

Кім жеңері талай - ды,

Жолдастарым, мұңайма!

Ол халықты ынтымаққа, бірлікке шақырды, бірақ аштықтан азып-тозған ауылдар байлардың тіліне еріп, тар қонысқа таласумен болды. Шекті, Шөмекей және Жағалбайлы рулары арасында шатақ бұрқ ете түсті. Үш рудың үшеуі де шөбі шүйгін өрістерінен айырылды: Жәңгір хан бұл жайылымдарды жомарттық жасап, патша офицерлері мен қазақтарға үлестіріп берді.

Бір шайқастың үстінде шектілер мен жағалбайлылардың арасына түсіп, татуластырам деп жүріп, атақты Көтібар батыр қазаға ұшырады. Кеудесінде кіреукесі, қолында қалқаны мен шоқпары да жоқ екен. Үйінен жейдешең жүгіріп шыққан батыр атына жайдақ міне салып, бірін-бірі өлтіріп жатқан ағайынды екі елдің шатасқан жігіттерін ажыратамын деп, шайқастың қалың ортасына қойып кетіпті. Қаңғыған жебе жүректен тиіп...

Жәңгір хан қулыққа басты. Ол ақынды беріштердің басшысы етіп тағайындайтынын айтып сәлем жіберіп, Махамбетті өзіне Дархан қағаз алуға шақыртты. Бірақ Махамбет ханның сасық қулығын әшкерелеп, шабарманын мазақтап қуып жіберді. Хан ордасынан келген алым-салық жинаушыларды қамшының астына алды. Осыдан кейін Жәңгір Махамбетті өле-өлгенше бітіспес қас дұшпаным деп жариялады.

Ішкі орданың Жайықтан Еділге дейінгі кең жазирасын бір сұмдықтан соң бір сұмдық жайлай бастады. Жәңгір ханның жендеттері мен генерал Эссеннің жансыздарынан жасырынып жүріп, Махамбет тағы бір қысты туған өлкесінде еткізді. Енді қала беруге болмады: өз басына, туған-туысқандары мен достарына төнген қауіп-қатер күшейе түсті.

Туған ауылынан ол жасырын кетті. Мақпал ғана куәсі болды. Есейіп, сабырлы, салауатты әйел санатына қосылған Мақпал ерінін, басына қиыншылық түскенде қолына қылыш алып, үстіне сауыт киіп, бұрымын дулығаның астына жасыратын да, хас сарбаздай қасына еріп, жорыққа бірге аттанатын.

Таңғы тұманды жамылған Махамбет пен Жантас Жайықтың арғы бетіне аттарымен жүзіп шықты да, қақ бөлінген Кіші жүздің шекарасын кесіп өтті. Бірақ олар бұнда да тыныштық таппады. Тегі, қазақ жерінің тынып жатқан кезі болды ма екен тарихта?

Ру тартысы, жер жанжалы, мал мен жесір дауы, барымта - қарымта, қатар қонған екі ауылдың, кикілжіңі, қатар жатқан екі елдің қырқысы сияқты қырық рудың қырық пышақ пәле-жаласы бұл өңірді ерте заманнан бері емін-еркін жайлап келеді ғой. Жерлеріне Иран шаһының немесе Жоңғар жаугершілерінің жер қайысқан жасағы жортуыл жасағанда ғана бастары бірігеді бұлардың. Сонда қазақ алмаған жау болмады. Олар Атыраудан Алтайға дейінгі ұлан-ғайыр зор елін алты ғасыр бойына жауға бермей, не дүлейдің алдында да тізе бүкпей ұстады. Қазақтарды өз хандарының даңққұмарлығы мен алты бақан, ала ауыздығы құртты. Бұл халықты тек айла - шарғымен ғана, бірін-біріне айдап салып, хандары мен сұлтандарын сатып алу арқылы ғана жеңуге болатын еді.

Бірде құман, бірде татар, бірде половцы, бірде қырғыз - қайсақ атанған дала перзенттері айла-қулығыңды, саясат - сұмдығыңды біле бермейтін. Шайқас үстінде жаужүрек, қайтпас - қайсар қаһарман болғанымен тыныштық кезінде аңқылдаған ақкөңіл, иланғыш ұяң келуші еді.

Кіші жүз бен Орта жүздің жерін, Сарыарқаның төскейі мен Арал жағасын, Түркістаннан Әулиеатаға дейінгі аралықты қаптаған жасауылдар, жергілікті сұлтандардың төлеңгіттері мен ақ патшаның жазалаушы жасақтары шарқ ұрып, кезіп жүр. Бәрінің де із кесіп, аңдыған - баққаны — бүлікшілер, «түз қарақшылары» және де Тентек төренің басшылығымен Қоқан бектерін талқандап жеңіп, содан соң шағын топтарға бөлшектеніп ап, байлар мен патша жандармдарына қарсы қылыш көтерген он екі мың жігіттің әлі тірі жүрген бірен-саран қалдықтары. Жоқ, қазақ жерінен тыныш түкпір табылмайтын бұл таңда!

Махамбеттің соңына түсуді Жайықтан алысқа, Орта жүздің жеріне кетсе де тоқтатпады. Кіші жүздегі сияқты мұнда да өз хандары бар. Мұнда да бір руды бір руға, бір көшті бір көшке өз сұлтандары айдап салады. Егер ру бірлігі, ел ынтымағы аман кезде Орта жүз Хиуа мен Қоқанға өз дегенін істетсе, енді өз басына Хиуаның қаһарлы қылышы төнген шақ. Бәлки, сондықтан да болар, ұзақ уақыт арып-ашып Арал бойын аралағаннан кейін Махамбет сенделіп Бұхараға барды, одан Самарқанға өтті, содан соң ауыр сапарды артқа тастап, ақырында мынау қарғыс атқан Хиуаға келді. Мұнда ол өзіне талай-талай сенімді дос тапты, ал дұшпандарының саны құдіретіне қулығы сай алпауыт - зымияндардың есебінен еселеп көбейе түсті.

Бұл бір жер бетін түгелдей қара күш жайлай бастаған шақ еді. Жер үстінде жаманшылықтың жалақ қылышы жалақтап тұрған...

Асылы, бұл Махамбеттің ойы емес, Хиуа ақыны әрі мұрап Мүнис айтқан сөз. Онымен Махамбет Нұрбалға кездесерден бұрын танысқан. Аллақұл бұны сарайда өтетін ақындар мәслихатына алғаш рет шақыртқан күні Мүнисті хан бақшасынан көрген болатын. Сарай күзетшілері өзін қаумалап алып кетіп, іште хан Қайыпғали сұлтанмен сөйлесіп жатқан кезде де көрген.

Махамбеттің Хиуаға келерінен екі жыл бұрын Мүнис падишаһының сарай ақыны еді. Ал осыдан бір жыл бұрын ақындар айтысы кезінде ол Бұхараның күллі ақынын жеңіп кетіп, ерекше көзге түсті. Даңқы жер жара түскен Хиуаның алдияры:

— Айтқаныңды орындаймын, ақыным! Айт, өтінішіңді — деді.

— Ата-бабам мұрап болып етіп еді, ұлы падишаһ, өзім де сол мұрап боп қалғым келеді...

— Ендеше сен бүгіннен бастап Хиуаның бас мұрабы әм күллі Хорезмнің жыршысысың!—деді хан. Сол күннен бері Хиуаның ақындары мен ғұлама ғалымдары падишаһының бағына ғана емес, Мүнистің үйіне де жиналатын болды. Оған Махамбет те жиі барып тұратын.

Міне, бүгін де өткені жайлы ұзақ ойдан кейін, Амудария жағасынан қайтып келе жатып, Мүниске кіре шығуды жөн керді Махамбет...

* * *

Махамбет қызба болатын, жұртпен сезге келмей жатып - ақ айтысып қала беретін. Осындай тік мінезі достарының жанына батып, тек жалғыз өзі оңаша қалғанда ғана естіген - білгенін салмақтай алатын. Ой соңынан есіне өткендегі бастан кешкен жайлар оралып, соған қоса тұла бойын туған елге деген сағыныш сезімі билейтін. Реніш - өкпе, өткенге өкініш, ызамен сағыныш тоғысып кеп, жыр боп ағатын.

Ал бүгін жыр туар емес — бүгін жанын жегідей жеген сары уайым мен сыздаған сағыныш қана бар. Таңертең ханға жолыққан соң, одан базардағы оқиғадан кейін де сырт қарағандағы ер кеуде, илікпес кейпінен өзгермеп еді, енді бар дүниеге селқос қарап, әбден қажыған - талған сыңай байқатады. Оның бір күннің ішінде соншалық жүдеп кеткенінен шошынған Балабек:

— Басың ауырмай ма?—деп сұрады қала дарбазасына жақындағанда.— Ыстыққа үйренбегендікі ғой...

Алда, шаңға көміліп, бір табын сиыр кетіп барады. Отын артқан арба тарсылы естіледі, бірлі-жарым жолаушы көрінеді.

— Ат арыса ауыстырып мінеміз, ал өзіміз өлгеннен кейін бір-ақ тынығармыз,— деді Махамбет көңілсіз үнмен.— Дарияға бекер барған екенбіз. Бұ жақтың өзені де Жайық сияқты емес, Еділге де ұқсамайды. Арабтар бостан-бос Жейқұн атамаған - ау. Суы лай, ағысы жыландай зұлым, сайқал. Палуанға бару керек...

Палуан деп тұрғаны Хиуаның қасиетті иесі Махмұд палуанның мазары. Қатты бір қамыққан кезде немесе шер тарқатып, сабасына түскісі келгенде Махамбет сонда баратын. Қалаға қарағанда шуы аз, тыныш болғандықтан емес. Онда күллі Орта Азияның кедей-кепшігі жиналатын. Жол шаңын қағып, құдық басында дәрет алғаннан кейін жұрт қойындарынан таза шалмаларын шығарып, аяқ киімдерін мазар керегесінен анадайда қалдыратын да, дірілдеп - қалтырап табалдырықтан аттайтын.

Қайыр-садақа тастайтын ыдысқа тиын-тебендерін тастап тұрып, жұрт Махмұд әулиенің басында құдайға ақырын ғана тілек айтып, құлшылық етеді. Жақында ғана тұрғызылғанымен киелі жер атанып үлгірген мазардың әдемі өрнек - нақышына мәрмәрдан қашалған торкөз керегелеріне, құпия жазулары мен көз жауын алатын көгілдір бояуына аңырая қарады.

Күнәмді кеш деп алласына жалбарыну үшін, жан жарасы мен тән азабына тигізер бір шипасы бола ма деп, жолшыбай тоналып, кездейсоқ қатерге ұшырап қалатындарына қарамастан, алыстағы ауылдар мен жақындағы қыстақтардан зират еткен сан халық осында ағылады да жатады. Орта Азияда енді киелі үш орын бар: біреуі — қазақ жерінде, Түркістандағы Ахмет ақынның мазары, екіншісі — Самарқанда, Шаһ-и-зиндағы қасиетті құдық, ал үшіншісі — мынау Хиуадағы имамдар Әли пайғамбардың өз баласы деп атайтын Махмұдтың мазары. Шынында ол тері илеушінің баласы еді, Хиуаның ескі қақпасының түбінде 1247 жылы дүниеге келген болатын.

Қажыға келгендер мазар алдында жатқан үлкен тастың шұңқыр - шұңқырына таңғажайып таңырқай қарайды, өйткені олар бұны Махмұд әулиенің саусақтарының ізі деп ойлайды. Әулиелігін былай қойғанда күші қандай еді жарықтықтың деседі. Тасты балшықтай илейді екен. Ал бәрінен де жұрт мазардың түрлі-түсті жалтырауық қыштан өрген күмбезіндегі, жасыл тастан қашаған құлпытасындағы және мәрмәр керегесіндегі неше түрлі ою-өрнек пен сыр-бояуларға, жазу-сызуларға тамсана үңіледі. Дінбасылары, Түркістандағы құл - ақынның басына екі түнеу немесе Шаһ-и-зиндағы қасиетті құдыққа үш рет құлшылық ету Меккеге қажы болып барып қайтқанмен барабар деп қанша үгіттесе де, ел осы жаңа әулиеге көбірек келетін боп барады. Мазардағы жазулар басқа киелі орындардағы сияқты құранның сүресінен емес, Махмұдтың парсы тілдегі өз өлеңдерінен алынған сөздер екенін зиратшы халық біле бермейді.

Өлең мәнін ұғатындар азшылық, бірақ олардың ешқайсысы да өз білгенін дауыстап сыртқа шығармайды. Өйткені Махмұд ақын алдиярлардың ақымақтығы мен жебірлігін мазақтайды, құдайға тіл тигізіп, оның жердегі уәзірлерін күлкі қылады:

Барғанша қажы әп - жылан еді қожекең,

Айдаһар бопты орала салып сапардан,

деп тәржіме етті Мүнис бір өлеңді Махамбетке.

Ақымақтың сөзін тыңдап, отырғанша былжырап,

Теңіз кешіп, жұлдыз сана одан - дағы қалжырап...

— Күмбездегі жазудың мағынасы осындай екен. Махамбет содан бері Махмұдтың өзіне де, сөзіне де қызығатын болды.

— Ол жендеттерді күлкісімен жер қылушы еді,— дейтін Мүнис.— Көзі тірісінде оны Ғиратта да, Хиуада да талай рет кісендеді ғой. Шаһ жендеттерінен қашып жүрсе де, Хиуада оны жыға алатын жан жоқ еді. Үндістанда ең күшті адам атанса, Ғиратта ақындығымен даңқы шықты. Өзі көз жұмғалы бері өткен ғасырлар оны әулие атандырды. Шаһид - мазарды 24салдырған да сол. Хиуаның іргесіндегі жапан далада тұрған мазарды көрдің ғой. Елі үшін өлген ерлер сонда қойылған. Халқының сүйген ұлы еді-ау, сабаз! Мұхаммет Рахым падишаһ бекерден-бекер оның әруағына сыйынбаса керек. «Әулие» ақынға арнаған мазарды соның бұйрығы бойынша тұрғыза бастап еді, Аллақұлдың тұсында әрең бітірді де. Қайыршылар да, зиратшылар да, қожа-молдалар да — бәрі де риза. Мұсылман байғұсқа құлшылық қылар жер керек, ал имамдар мен қожаларға алым төлер ел керек. Аңқау елге — арамза молда деген осы да.

Махамбет пен Мүнис мазар артындағы ауланың түкпірінде бітісе өскен биік шынарлардың көлеңкесінде жиі-жиі жолығып тұратын.

Шынардың дәл түбінде көк жақұттай жарқыраған салқын сулы қауыз 25бар. Аулаға да су шашқан, мұнтаздай таза. Мазардың қалың қабырғалары мен биік дуал көше шуын мұнда өткізбейді. Отағасы Махамбетті иіліп қарсы алатын да, қауыздың жанындағы айбанға апарып, астына көпшік төсеп отырғызатын. Тас төбеден жүзім шоқтары салбырап тұрады. Тып - тыныш, салқын жерде мәслихаттары жарасып, әңгіме туындай береді...

Мүнистің келуін тосқан Махамбетке үй иесі әр кез иісі аңқыған хорезм қауынын әкеп тіліп, алдына шербет пен шарап қоятын. Мүнис - мұраптың Хорезм жері жайлы әңгімесін, Мүнис - ақынның Хафиз бен Атаи жырлары туралы толғауын, Мүнис-тарихшының Түркістандағы қазақтардың мазаратында қаншама батыр мен философ жатқандығы туралы хикаясын Махамбет осы жерде естіген. Адай жігіттерінің Хиуа хандарымен ұзақ соғысы жөніндегі аңыз-әңгімелерді де ол Мүнистен білген...

Мүпнс пен Махамбет ұзақ сұхбаттасатын. Бұл жерге Аллақұлдың алаяқтары келмейді, кедергі болар жан жоқ...

ІІІапаныңды шаң басып, атыңның іші қабысып кетіпті. Шапқылағасыңдар - ау тегі. Тыныштық па, әйтеуір?—деп жылы шыраймен қарсы алды Мүнис Махамбет пен Балабекті.

Дария жағасынан келеміз,— деді Махамбет.

Оу, әлгі тұтқын қыздарың қайда?..

Махамбет түсініңкіремей, Мүниске таңдана қарады.

Хан бағындағышы — ауған қызын айтам. Таңертең екеуіңді алдиярдың сарайынан шығарып салған едім ғой,— деп күлді Мүнис. Сонда ғана Махамбеттің есіне Нұрбал түсті.

— Түу, күн қандай ұзақ еді. Таусылмай қойды ғой, тегі!..

— Иә, бұл күн саған жеңіл болмады, досым. Қой, сары уайымға салынып, босқа нали бермелік. Жүріңдер, жыр бұлағына баралық,— деді Мүнис достары сусындаған соң.

...Балабек аттарды Төкеге алып кетті. Махамбет пен Мүнис бишілер тұратын мәхәллаға бет алды.

— Жаңылмасам, қазақта: «Жебең жетпесе, семсеріңді сілтеме» деген мақал болса керек,— деді Мүнис тырс еткен тірі жан жоқ тар көшеге шыққан соң, шалмасының ұшын арқасына тастап. Кештің қызыл арайы қайтып, аспанда суық ызғарлы жұлдыздар жылтырай бастапты. Күз келіп қалғаны ғой.

Көшеде арба сықырлады. Арбакеш жігіт апарып тастамақ болып, бұларға бұрылмақшы еді. Мүнис керегі жоқ дегендей ишарат жасады.

— Айта бер, Мүнис. Сөзіңді аяқтамадың ғой,— деді Махамбет.

— Еншалла, жебеге де, қылышқа да зәру болар күнің әлі алда. Сондықтан өзіңді ашуға жеңдіре бермей, сабыр сақта, қару сайла.

— Ашу ақылға әмсе бағына бермейді,— деді Махамбет, Мүнистің құл сататын базардағы әлгі бір жөнсіз қақтығысты меңзеп тұрғанын енді ғана түсініп.

— Сонда да ашудан ақыл артық...

— Бірақ шынайы сезім адамға бағынышты емес, ал көнбістікке құлдар ғана үйренгені—деді Махамбет.

— Біздің бәріміз де құлмыз,— деп басын қамыға шайқады Мүнис.— Бәріміздің де өміріміз — азап. Ананың ғана бағы бар!—Мүнис сонадайда үстіндегі сылдырмақтарын сылдыратып, әлде бір аятты әндете, арқасын дуалға үйкелеп тұрған қаңғыбас дәруішті нұсқады. Сол тұрған жерінде өрім - өрімі шыққан ескі-құсқы бірдеңелерді жайып, жатуға дайындалған сыңайы бар.

— Біз екеуміз жыр бұлағына, шарап ішіп, би көруге кетіп барамыз, ал мына байғұс сол шаңға аунаған күйі қалады,— деді Махамбет.

— Сонда да ол бізден гөрі бақытты. Құдайдың құдіретіне кәміл сенеді. Көңілі көншір тыныштықты кезбеліктен тапқан. Қара басы, қайда барам, не істеймін десе де, ерік өзінде. Ал сенші? Сен өз бостандығыңа сенесің бе? Әйтпесе халқыңа бостандық әпере аламысың?.. Бұ жалғаннан Рудаки де, һайям да, Фирдоуси де өткен, бірақ олардың ешқайсысы да қолға қылыш ұстамаған... Қылыштың аты қылыш қой. Бір қолда бір-ақ қылыш болады. Ал алдиярлар қаншама? Олар мың - мың сам ғой, досым...

— Салыстырам деп мені тым асыра мақтап жібердің, Мүнис! Мен Рудаки де, Фирдоуси де емеспін, қырдың кәдуелгі кінаратсыз қарағашымын. Қарағаш қырдан кетпейді. Суы жоқ шөлмен, аяусыз күнмен тайталасып өсе береді. Сондықтан да ол су жағасын жайлайтын ақтеректей нәзік болмайды. Өмірім менің шайқаста өтеді, өлімімді де аттан түспей, ер үстінде жүріп қарсы алармын. Сондықтан сөзіңді босқа шығындамай-ақ қой...

— Иә, мен Хиуаны, оның бау-бақшаларын суға қандыруды аңсаған мұрап болсам, сен басқаны армандаған ақынсын,. Сенің жырың да раушан гүлінің жұпар иісінен ада. Өлеңіңнен қақтығысқан қылыштың шыңылы, көп тұяқтық дүсірі естіледі, жусан иісі еседі. Ондай өлең-жыр Шығысқа жат...

— Шығыс үлкен ғой, Мүнис. Ал раушан падишаһылардың сарайында ғана гүлдейді. Оны құлдар өсірсе де, қызығын басқалар көреді. Күллі дала, құлдар мен батырлардың, барша жолы жусан иісіне бөленген. Сайрам үшін, Отырар мен Сығанақ үшін болған шайқастан кейін жеңіліс тапқан наймандар мен қыпшақтар26 селдіреп қалған. Шыңғыс хан түмендерінің сапына қосылып, бөтен ел, бөтен жұртқа аттанғанда ер-тоқымдарының оқпанына раушан емес, жусан тығып жол тартқан. Онысы — жат жерде туған даланың жұпар иісін ұмытпайық дегендері ғой.

Жә, айтысты доғаралық,— деп Мүнис оның сөзін бөлді. Өкініші мол болса, еткенді еске алып керегі не. Дауды да қойалық, сенімсіздікті де қоялық! Келіп қалдық...

Олар биші қыздар тұратын көшеге шыққан еді. Әр үйдің табалдырығына шам қойылған. Сауда қатары тәрізді бәрі де ашық. Күндіз бұнда шынында да саудагерлер отырады. Қазірдің өзінде де кейбіреулерінде буы бұрқырап палау басылып жатыр, төселген ши үсті Хиуаның тәтті-дәмді тағамдарына сықап тұр.

Көше бойындағы үйлердің есіктері ашық. Іштерінен үлде мен бүлдеге оранып, жастық шынтақтаған немесе аяқтарын астына жасырып, шоқайып отырған биші қыздар көрінеді. Бұрыш-бұрышта қонақ күтіп қалғыған әнші-күйшілер.

Үйлері қос қабат екен. Одан да, бұдан да, астынан да, үстінен де ән естіледі. Әредікте көше бойымен түнгі күзет өтеді, кей жерлерде қожаларының атын баққан малайлар көрінеді...

Қап-қараңғы, айналма, тар баспалдақпен Мүнис Махамбетті екінші қабаттағы недәуір кең бөлмеге ертіп шықты.

Қабырға бойлай жұмарланған жастық қойылыпты, кілем жабылған енсіз тақта тұр. Бұларды жұқа жібек дамбал киген сұлу қарсы алды. Жанары жарқыраған, ботаның көзіндей балбұл жанады.

Мүнис, келдің бе әйтеуір,— деп бадам гүліндей ернін сәндене созып, жымиып қойды, бірақ отырған орнынан тұрады.

— Саған досымды ертіп келдім, Гүлжан,— деді Мүнис.

— Отырыңдар, жігіттер. Гүлжан, сен шарап құй! — деп бұйырды үй иесі — сары қарын бәйбіше.

— Ассалаумағалейкүм, Хиуаның құрметті саудагерлері!— деп сәлем берді Мүнис. көпшіктерге көлбей түсіп, шіреніп жатқан асыл киімді қос еркекке. Бас жақтарында шарап құйылған құмыра тұр, бұрқыратып хука тартып жатыр өздері.

— Әй, мұрап. Сөзін бөліп жібердің. Кел тезірек, отыр, Гүлжанның ертегін тыңдайық!—деді егделеуі.