Е.Д. Танова
статья по литературе по теме

 

1-ги рубрика:

 

 

 

 

 

      1939 чылдың март 27-де Сүт-Хөл кожууннуң  Кара-Чыраа суурунга бөдүүн арат өг-бүлеге төрүттүнген. Суг-Аксы, Кызыл-Тайга эге школазынга өөренип   чоруун. Кызылдың 2 дугаар ортумак школазын дооскан. Абаканның, Кызылдың башкы институттарын, Москваның Ломоносов аттыг күрүне университедин дооскан.

Күш-ажылчы чуртталгазын Туранның 2 дугаар ортумак школазынга эгелээн. «Тываның аныяктары»  солунунга, күрүне   комитединге, телевидение, радиога ажылдап чораан.

Чогаал ажылын школачы үелерниде бижип эгелээн. Ооң ажылдары: «Арбас-Ойну мунувуткаш», «Хемчиктиң ыры», «Акым дугайында тоожу», «Иениң салым-хуузу», «Кара-Бай», «Дошкун чылдарның чазы», «Хемчиктиң ыры» дээш оон-даа өске.

 Тываның  алдарлыг   чогаалчызы, төөгү  эртемнериниң  кандидады, сураглыг журналист, башкы.  Тыва чогаалчыларның ийиги салгалының төлээзи,  чогаалчы деп уран мергежилди шиңгээдип апкан бирги профессионал  херээжен чогаалчы. Тыва  журналистика  хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун  киирген публицист.

 

 

 

 

2-ги рубрика:

 

                  

 

Койгунак.

Ачам биле агаарлаар дээш,

Алаактыва базыптывыс.

Койгунак бо мурнувустан

Кожаңгырлап ыңай болду.

         Хоюп дескен койгунакче

         Холум чайып кыйгырдым.

         Амдыы койгун тоовады-даа,

         Аргазынче шимеш диди.

Кортук чүве койгунчугаш

Хоруй берген олур боор.

Азыралга өөретсимзе,

Адырылбас апаар оң.

             Оваа.

Амыдырал оруктары

Артка ыяап сени эккээр,

Аңаа чедир орук  уузун,

Артынчак-даа чиик эвес.

Белдер, шаттар эртип чорааш,

Бедик артка үнүп кээр сен,

Орук кыдыы дөлем черде

Оваа сени уткуп алыр.

                                               Аъдыңдан дүш, артынчааң чеш,

                                               Аъжы-чемиң   дээжизин чаш,

                                               Агың-көгүң, аъдың хылын

                                               Азып, баглааш чалбарыыр сен,

                                               Оваа  улам бедиир кылдыр

                                               Орта  даштан немей  салып,

                                               Чаңчылывыс  үревейн

                                               Сагызыңза аксың  кежии.

Арттың кыры бедик черден

Арыг салгын ыраар эвес.

Сеткилиңни  сергедир  хап,

Сеңээ  күштү немеп-даа бээр.

Эртер орууң   узун-даа бол,

Эрес сорууң сени кагбас.

Оваадыва мөгейгештиң,

Орууң улап чоруптар сен.

 

3-ку рубрика:

 

 

 

 

     Тенек хава

Эгерек деп хаважык  

Элдепейлиг чаңныг де.

Бопук анаа чыттырбас,

Бо-ла алгаш,  ыңай боор.

         Ооң-биле  ойнап-ойнап,

Ол-ла черге октаптар.

Чуду-кара уруглар дег,

Чурум билбес хаважык.

«Бопук дээрге, бөмбүк эвес,

Мооң-биле ойнавас» деп,

Кырган-авам сөзүн тоовас,

Кыйбың-сыйбың хаважык.

 

Бора-хөкпеш.

Хөкпеш-хөкпеш маңнаштыг,

Мыжырт-мыжырт домактыг

Хөкпешчигеш кызыл-даван

Быскан харны  кырлап чор.

         Чудурук дег хензиг бол,

         Чуртталгага сундулуг

         Бора-хөкпеш эреспейге

         Бопуктардан даарап бээйн.

Бопаңнады маңнап чорааш,

Борбак  хырнын бортап ал.

Чүгле диистен сестип чор,

Чүдээ кончуг апаар чүве…

           Дииспей.

Бир-ле катап кырган-ачам

Бичии дииспей эккеп берген.

«Хөөкүй диистиң аштаанын,

Көрем, уруум, чемгер» дээн.

         Диизеге сүттү куткаш,

         Дииспейге салып бердим.

         Дылчыгажын кызаңнадыр

         Дыка таалап ижип алды.

Чараш ала дииспеектиң

Чаптанчыы-ла кончуг чүве.

Бичии када анаа турбас,

Бидиредир халыгылаар.

         Өрү шураар, чыда дүжер,

         Өгенгилеп, дырбактаныр.

         Бөмбүк черле соора көрбес

         Бөрбеңнедир часкагылаар.

Үрген шарга кончуг аяар

Үңгеп четкеш, часкай кааптар,

Ужугар шар «дарс-тог» дээрге,

Угаан-кут чок дезивиттер.

 

4-ку рубрика:

 

 

 

Чечен чугаа

 

Чиир чуве бе азы чуур чуве бе?

 

          Москва деп ырак черге сургуулдап чораан уугбавыс Сапыына (Соня) Чадаанада чедип келген деп дыгнадыг алгаш, ачам бистин чарыш аъды Доралавысты эзертээш, боду Бедик-Каразынга олурупкаш, Чадаанаже дан бажында-ла хапкан.

Улуг угбавыс Москваже чоруп турда ол кандыг турганын орта билбес турган мен. Оон келзе-ле дыдыраш саргыл баштыг, шилгедек кыс-ла болду. Оортан, бир-ле чечектернии дег, чаагайы кончуг чыт-даа чытталып турар. Идик-хевинин каазы-даа аажок, майыктаажынын ээжээ шиш, черге базарга уттелип чыдып каар. Авам, урде корбээн уруун, олуртур чер-даа тыппаан чуве дег, дувуреп-ле турган.

Угбавыстын эккелген белек-селээ, конфет-чигири-даа эндерик. Буга акым биле менээ бир улуг, ийи бичии ала бомбуктер уштуп бээрге, оларывысты апкаш, уне-ле халышкан бис. Ог устуу талазында даш – аъттар чарыштырар черивиске баргаш, бичи бомбукчугештеривисти чууп, кымнын эн ырак маннаар эвес дээш, чарыштырып-ла турар бис. Оларнын чуглуп маннажыры-даа кончуг. Авам огден унуп келгеш база ийи кызыл-сарыг бомбукчугештер тутсупкаш, оонче дедир кире берди. Демги чымчак, боттары-ла бопуннедир халчып турар бомбукчугештеривиске бодаарга, бо бомбуктернин кадыы-ла кончуг. Ынчалза-даа оон чыдынын чаагай деп чувези кедергей. Оларывысты чыттап, суйбап, чаактарывыска дагый тудуп, оларны чууп, чарыштырарывыстан безин  харамнанып тур бис.

- Бо бомбук-ле кижи кагар болза хоржок, башка суг дээр болза, баш чарлып каар боор, харын чарыштырар болза ырак маннаар боор болар. Чарыштырыптаалам – деп, акым чугаалай-дыр.

Мен оомну холдан салыр хоннум чок, чыттап тура, акымнын аайы-биле оон чуупкан бомбуунун соондан чууп чорудуптум. Шынап-ла мангыры аажок. Ол аразында улуг акывыс Чылбак чанывыста бо чеде хонуп келди. Ол алгыра берди:

-Ой, ол канчаарынар ол, ол бомбук эвес, чиир кат-тыр – дээш холунда тудуп алган бомбуун дызырт кылдыр чире хемиргеш, дайнай берди.

Бис чууп чорудупкан бомбуктеривисти тыпкылап алдывыс. Буга оозун дораан-на дызырадыр хемире берди. Мен оомну элээн ур шинчилеп, оон довурай берген быгыннарын ченим-биле чода тудуп, чыттай каап тура  ылавыладым:

- Мону чогум чиир чуве бе азы чуур чуве бе бо?

- Чиир, чиир. Ыяавылак деп кат-тыр -  дээш, Чылбак каттырпышаан, огже маннапты.

Ол огге баргаш бистин дугайывысты чугаалап турганы ол боор, огде улус чиртиледир каттыржы бердилер.

Бис кызыл-сарыг бомбукчугештеривисти озээнге киир хемирип алдывыс. Ынчан биске ол дег амданныг чуве чок ышкаш сагындырган. Чаагай чыттыг бомбукчугештеривисти чип алгаш, оът аразындан резин бомбукчугештеривисти тыпкылап алдывыс. Буга бомбуун элээн топтап коруп тура чугаалай-дыр:

- Боларны база чиир турган болза але.

-Харын аан – деп, мен база хараадал-биле бомбуумче коруп, ону суйбап тур мен.

Яблоко деп чимисти ынчан бир дугаар четтиргенивис ол ийин.

 

 

 

 

 

 

5-ки рубрика:

           

 

Кроссворд

 

 

								3
						2
					1
		2
	3

 

Узун дургаар:

1. Тыва херээжен уруглар чогаалчызы (Танова);
2. Он (сарыг);
3. Ак чем (сут).

 

            Доора дургаар:

1. Иви малдын чиир оъду (чаат);
2. Токкулаан … ышкаш (торга);
3. Шага оюну (кажык).

 

 

 

 

 

 

            Ребус

 

 

	л	а	с	•
	100	к	у	к
		к
	7	-хол
	а
		жу
		жы