Е.Танова "Арбас-Ойну мунувуткаш"
учебно-методический материал (10 класс) по теме

Тема: Екатерина Түктүг-ооловна Танова

«Арбас-Ойну    мунувуткаш».

Сорулгалары:

        1.Е.Т.Танованың «Арбас-Ойну мунувуткаш» деп шүлүглели-биле таныштырары.

        2. Самбаның овур-хевиринге болгаш анчынын чагыг созунге даянып,  езулуг эр мөзү-бүдүшке         кижизидери.

        3. Уругларның дыл-домаан сайзырадып, аянныг номчулгазын чедип алыры.

Кичээлдиң чорудуу :

Организастыг кезээ.

Уруглар-биле мендилежип, кичээл эрттиреринге тааарымчалыг байдалды тургузуп алыр. Кичээлдиң сорулгалары-биле таныштырар.

1.Башкының сөзү:

Е.Т.Танова «Арбас-Ойну мунувуткаш» деп шүлүглелин 1983 чылда Алдан-Маадырларның тура халыышкынының 100 чыл оюнга тураскаадып бижээн. Ында тыва чоннуң амыдыралынга 1883-1885 чылдарда херек кырында болган болуушкунга бөлүк араттарның иштики (тыва феодалдар) болгаш даштыкы ( маньчжур кыдат, моол хаан-нояттар) дарлакчыларынга удур тура халыышкынны чураан.

Арбас-Ой : Арбас -  турбас, могаг-шылаг чок, куштуг, шыырак аьт.

Ой – аъттың чүзүнү, куузумаар өңнүг болур.

Башкының киирилде сөзү:

- Шүлүглел пролог, 1-ден 20-ги эге база эпилогтан тургустунган.

Чогаалдың эгезинде долгандыр төрээн чериниң, Өндүр Хемчииниң бойдузу чеже-даа каас чараш болза, суглап чоруур чалыы кыс Саглайның сагыжы бүргээн дээр дег.

2. Ном-биле ажыл . Аянныг номчулга.

Быжыглаашкын кезээ.

1. Чогаалдың кол маадырлары кымнарыл?

( Самба, Саглай, Семис-Чаңгы, чылгы кадарчызы ядыы ашак, аңчы ирей. Дажыма, Чыртак-Хүндү, Оттук, Ортун-Кара, Садыяа, Дажыпай, Комбулдай…)

2. Чогаалдың географтыг туружу кандыгыл?

(Хемчик уну, Ак, Кара-Даг, Оргу-Шөл, Каргыраа, Өвүр, Самына, Улаастай)

Башкынын  тайылбыры: Эртемден В.Л. Поповтун чураан карта-схемазы «Урянхай Тыва дептер» IV том, М, 2007, арын 110-111.

3. Чогаалды чүге «Арбас-Ойну мунувуткаш» деп адааныл?

( Амыдыралдың кандыг-даа берге үезинде Арбас-Ой ээзин кагбас, сүрүкчүлерге четтирбейн барганы, аъдының дузазы-дыр).

 4. Темазы, идеязы кандыгыл?

( Кол темазы - төөгү, дузалал темалар – ынакшыл, найырал, бойдус, чаагай чаңчылдар. Кол бодал: Актыг шын дээш амы-тынын салганнарнын эгелеп каан чаагай херээ кезээ монгеде уттундурбас)  

Башкынын туннел созу:

 Дайзынның күжү оларныындан ыракта артык дээрзин Самба-даа, ооң өөрү-даа билир. Ынчалза-даа дайзынга сөгүрбес, оон өршээл дилевес деп шиитпирлээш, дүжүп бербээннер. Оларның тура халыышкыны тыва улустуң угаан-медерелинге ханы исти арттырып, дараазында актыг чааже кыйгырган.

Торээн чурту, чону дээш демисел чугле тыва чогаалдын маадырларында эвес, а орус литературада база тодазы-биле чуруп коргустунген. Ол кайгамчыктыг деннелгени бис дараазында чижектен коруп болур бис, уруглар.                                                                                  

5. Е.Т.Танованың «Арбас-Ойну мунувуткаш» деп чогаалы-биле А.С.Пушкинниң «Капитан уруу» деп  тоожузунда кол маадырлар Самба (Прототиви – Самбажык) биле Емельян Пугачевтуң овур-хевирлеринде дөмей чүүлдер чүл?

1. Кайызы-даа херек кырында чурттап чораан маадырлар;

2. Самба биле Пугачев - чону, чери, чурту дээш эрге-дужаал туткан бай улустарга удур тура халчып, демисежип, турар баштыңчылар;

3. Маадырларның кайызының-даа аажы-чаңында бир тускайлаң чүүл – олар бир талазында, чоргаар, турамык  өске талазында, кээргээчел, биче сеткилдиглер.

        Кандыг-даа нация чоннарда амыдырал-чуртталганың ук-дөзү, өгбелери – кырган-ачалар, адалар, чалыы оолдар. Олар  өг-бүлениң азыракчылары, камгалакчылары, даянгыыжы, чөлеңгиижи-ле болгай. Оларны бойдус ынчаар чаяаган.  

        6. Чогаалдың дылы, стили кандыгыл?

(Чечен чогаал стилинге бижиттинген шүлүглелдиң дылы аажок уран-чечен. Маадырларның аразында диалогтардан, бойдус чурумалындан кандыг-даа кижиниң сагыш-сеткилин, национал чоргааралын, төрээн черинге, чонунга ынакшылын оттуруп кээр дылдың уран-чечен аргаларын деңнелгелерни, эпитеттерни, метафораларны автор хөйү-биле ажыглаан)

Түңнел кезээ.

        1.Башкының сөзү:

- Е.Т.Танова шүлүглелин анаа эвес «Арбас-Ойну мунувуткаш» деп адаан. Езулуг эр кижиниң овур-хевирин, амыдырал-чуртталгазын көргүзүп тура, эргелиг аъдының овур-хевирин бурунгу шагның тоолдарында безин кожа чураан болур.Чүге дизе аът-тыва кижиниң чалгын-чакпазы, чарылбас өңнүү чораан. Эки аът – эр кижиниң эжи. Арбас-Ой Самбаның  могаг-шылаг чок, мөге-шыырак эки аъды. Чогаалдың эгезинден төнчүзүнге чедир Самбаның чанында ооң чалгыны-чакпазы болган Арбас-Ой кезээде кады.

 Арбас-Ойну мунувуткаш, тыва чоннуң хосталгазы дээш тура халчып, демисежип чораан экер-эрес аныяк оолдуң чуртталгазын көргүскен бо чогаал төөгүге үндезилеттинип тургустунган болгаш, амгы үеде аныяк өскенниң сагыш-сеткилинге балалбас исти арттырып, национал чоргааралын оттурар.

        2. Онаалга бээри.

Чогаалда бодунуң сагыш-сеткилинге таарышкан маадырларының овур-хевирин ушта бижиир.

Улустуң аас чогаалын болгаш дылдың уран-чечен аргаларын айтыр.

         Демдек салыры.