Дәрес- киностудия “ Өҙөлмәҫ моң”
методическая разработка по литературе (11 класс) по теме

Бөрйән район мәғариф бүлеге

Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы муниципаль районы Нәби ауылының урта дөйөм белем биреү мәктәбе

“Минең иң яҡшы дәресем” конкурсына асыҡ дәрес өлгөһө

Тема:

Дәрес- киностудия “ Өҙөлмәҫ моң”

                 (11- се синыфта Р.Гарипов ижады буйынса)

                                                  Башҡорт теле һәм әҙәбиәте

                                                    уҡытыусыһы Хисаметдинова

                                                    Фәнүзә Фитрат ҡыҙының эше

Маҡсат: Р.Ғариповтың тормош юлы менән таныштырыу. Шағирҙың              

                ижадына ҡыҙыҡһыныу уятыу һәм хөрмәт тәрбиәләү.

                Уҡыусыларҙың ижади һәләтен асыу, уҡыу кинофильмы  

                сценарийын яҙыу күнекмәләре биреү.

                Шиғриәткә, матурлыҡҡа ҡарата һоҡланыу хисен үҫтереү

                Һәм тәрбиәләү.

Йыһазландырыу: Р.Ғарипов портреты.Уның тормош юлын сағылдырған

                Һүрәттәр. Китаптар күргәҙмәһе. Гәзит-журнал материалдары.

                Фотографиялар.

Дәрес барышы:

1. Кинофильм төшөрөү өсөн нимәләр кәрәк?

    /камера, актерҙар/

2.Кинофильм төшөрөү өсөн тағы ла мөһим нимә кәрәк?

    /сценарий/

3.Сценарист нимә эшләргә тейеш?

   /Башҡарыласаҡ күренештәрҙе тулыһынса күҙ алдына килтерә, тәртибен билдәләй,нимә күрһәтеләсәк, ниндәй музыка яңғыраясаҡ – барыһын-барыһын да уйлай/

- Уҡыусылар, беҙҙең бөгөнгө дәрес ғәҙәти ғәҙимге дәрес түгел, ә дәрес- киностудия. Беҙ бөгөн Башҡортостандың халыҡ шағиры Рәми Ғариповтың тормош юлы һәм ижады буйынса кинофильм төшөрөргә тейешбеҙ. Һеҙ уның ижадын өйрәндегеҙ, уның тураһында бик күп мәғлүмәттәр белдегеҙ һәм шул юҫыҡта беҙ кинофильмды үҙебеҙ нисек уйлайбыҙ, нисек планлаштырабыҙ шулай төшөрәсәкбеҙ.

               I  төркөм                    II  төркөм                             III  төркөм

            сценарий яҙа        художество советы     фильмды техник яҡтан тәьмин      

                                                                                     итеү төркөмө (музыкаль яҡтан

                                                                                     биҙәү, тауыш операторҙары,

                                                                                     яҡтыртыусы – фон)

-Хәйерле сәғәттә ижади эште башлайыҡ. Һеҙҙең иғтибарға план бирелә, мин шул план буйынса һөйләй барам, һеҙ ҡайҙа нимә буласаҡ – 1-се төркөм яҙа, 3-сө төркөм актерҙарға ниндәй грим, башта ниндәй музыка, яҡтыртыу нисек буласаҡ шул турала яҙып, эшләп ултыра, ә 2-се төркөм 1-се,3-сө төркөмдәр сығыш яһағандан һуң, үҙ фекерҙәрен әйтәләр.

План:

1. Тыуған төйәк

2.  Гүзәл йәшлек йылдары

3. Илһам шишмәһе

4. Илһөйәр, телһөйәр шағир

5. Ижад шишмәһе

         Р.Ғариповтың “Бына минең тыуған ер был” шиғыры уҡыла( “Йондоҙло уйҙар” китабынан – 13-сө бит)

-Кешене тыуған төйәге кеше итә. Рәми Ғарипов 1932 йылдың 12 февралендә Башҡортостандың Салауат районы Арҡауыл ауылында тыуған. Арҡауыл ауылының мәктәп ҡаршыһында яңы ағас йорт тора. Ул Р.Ғариповтың йорт музейы.

        Был йортта әсәһе Гөлмәрйәм апай менән атаһы Йәғәфәр ағай йәшәгәндәр. Гөлмәрйәм апай рус ҡыҙы булған. Уның әсәһе Мария Яубүләк ауылына башҡорт егетенә кейәүгә сығып ислам диненә күсерелгән була.Марияны башҡорттар Мөхлисә килен тип йөрөткәндәр. Мөхлисәнең балалары өсөн башҡорт теле туған тел булып китә. Гөлмәрйәмде Арҡауыл ауылынан ярлы егет Йәғәфәр кәләш итеп ала. Улар икеһе лә ул саҡта етем булалар һәм 17 йәштә генә өйләнешәләр. Йәш ғаилә, ярлы булыуға ҡарамаҫтан, дуҫ, татыу йәшәй. Шул йортта Йәғәфәр бабай менән Гөлмәрйәм инәйҙең Рәмил (Рәми), Рауил, Урал, Мөршиҙә исемле балалары тыуып үҫәләр.

Р.Ғарипов портреты

1932- 1977

        Әгәр ҙә ҡәһәрле ауырыу уны беҙҙең аранан иртә алып китмәһә, беҙ уның әллә күпме яңы шиғырҙарын уҡып һоҡланыр инек, күңел матурлығын байытыр инек.

          / “Умырзая йыры” китабынан “Кәкүк йыры”шиғыры уҡыла-198-се бит/

        Йырҙың һәр һүҙе ябай, ә күпме тәрән мәғәнә һалынған! Аҙ йәшәне шул шағир. Йәшәүҙән танһығы ҡанмай, дуҫлыҡтан, мөхәббәттән, йырҙан туймай китеп барҙы. Ләкин уның мәңге һүнмәҫ ижады, мәңге янар йөрәге торғонлоҡ тоҙаҡтарын йырып-йыртып сыҡты.

        Бөгөнгө осрашыуҙы беҙ хәтер кисәһе-ҡәҙер кисәһе тип әйтһәк тә хата булмаҫ. Был турала шағир, гүйә, алдан күргән!

                                      Был туйға мин,бәлки,барып етмәм,

                                      Ярһыу атым янып йығылыр.

                                      Тик минһеҙ ҙә булыр ул туй,

                                      Мин белмәгән дуҫтар йыйылыр.

        Ысынлап та, шиғриәте аша дуҫлашҡан күпме дуҫтар йыйылған бында!

        Рәми! Күптәрҙең күңелен арбаған был исем башҡорт шиғриәте донъяһының үҙәгендә тора тиһәк тә, дөрөҫ булыр.

        Ҡайҙан килә һуң уға ҡарата халыҡтың ҡайнар мөхәббәте? Илһөйәр, телһөйәр булғаны,халҡын яратҡаны өсөндөр,моғайын.

1. Шағирҙың илһам шишмәһе ҡайҙан башлана һуң?
2. Әлбиттә, тыуған еренән.

/Сценаристар иғтибарға алығыҙ, уның тыуған ауылында йорт-музейы бар. Беҙҙең һүҙ башыла шул йорт-музейҙан башланып китте бит./

Тыуған еренең һәр биҙәген,һәр үләнен,һәр сәскәһен шиғырҙарында данланы ул.

                                      Мин уларҙың моңон,һүҙен беләм,

                                      Үҙ телемдә улар һөйләшә.

                                      Иҫ киткес һеҙ,ҡунаҡ булған ерҙәр,

                                      Тик тыуған ер,йәшә,мең йәшә! – тигән юлдар аша әйтеп бирҙе.

             Таблоға Р.Ғариповтың ҡыҫҡаса биографияһы яҙыла

                             Интернат

                             Институт

                             Мөхәббәт

        Ниндәй генә һомғол,сибәр ҡыҙҙар осрамаһын Р.Ғарипов тормош иптәше итеп украинка Надежда Васильевнаны һайлай.

/”Ауыр булыр һиңә минең менән” шиғыры уҡыла -61-се бит/

-Р.Ғариповтың иң яратҡан миҙгеле? / 34-се биттәге шиғыр уҡыла/

-Р.ғариповтың иң яратҡан төҫө? /119-сы биттәге шиғыр уҡыла/

-Ул тәбиғәттә нимәләрҙең телдәрен белә?

 /кәкүк,һабан турғайы,һандуғас,ҡайын,һ.б./

-Шағирҙың моңон уларҙың ғаиләһе нисек дауам итә һуң?

            /Улы Азамат-рәссам, Салауат-                       ,ҡыҙы Гөлнара – музыка белгесе /

/“Туған тел”шиғыры уҡыла -57-се бит/

        1957 йылда яҙылған Р.Ғариповтың бәхетенең дә, бәхетһеҙлегенең дә, үлеменең дә, үлемһеҙлегенең дә башы булған “Туған тел”шиғыры – бөгөн халыҡ һүҙе. Яңырыу, үҙгәреш, демократия заманында яҙылған әҫәр.. Р.Ғарипов – алыҫтан күрә белгән шәхес, хаҡлыҡ, ғәҙеллек тантана итәһен алдан тойоп белгән оло йөрәкле шағир ине ул. Уға телен, халҡын һөйгән өсөн милләтсе ярлығы йәбештерелде һәм ҡыҫымға алынды эләкте, ауылға ҡайтырға мәжбүр булды.

                  /”Йырҙарыма ҡайтыу” шиғыры уҡыла – 75-се бит/

        Р.Ғарипов тыуған ауылында өс йылдан ашыу эшләне. Кеше хеҙмәтенең  бөйөклөгөнә һоҡланды, яҡшылыҡ өсөн көрәште. Яманлыҡтар:ы күреп әрнене, нәфрәтләнде. Өс йыл эсендә ғүмеренең уйланыуҙарға бай бер өлөшөн үткәрҙе.

                                      Мин ер инем, ергә баҫҡан саҡта,

                                      Мин күк инем, күккә баҡҡанда,

                                      Мин ут инем, дөрләп ут янғанда,

                                      Мин һыу инм, йор һыу аҡҡанда,- тип әйтергә хоҡуҡ алды.

Р.Ғарипов ауылда “Аманат”исемле шиғырҙар шәлкемен ижад итте. Шағир ғүмере китаптарында дауам итә.

/ К Ү Р Г Ә Ҙ М Ә /

        Р.Ғариповтың ижад ғүмере бары 20 йыл тирәһе. Шағир шиғриәткә 50-се йылдар уртаһында килеп, 70-се йылдар уртаһында бик иртә китеп тә барҙы. Әммә ул ошо ҡыҫҡа ғына ғүмере эсендә үлемһеҙ әҫәрҙәр яҙып ҡалдыра алды. Р.Ғариповтың үҙе иҫән сағында бары ете бөртөк шиғырҙар китабы баҫылып сыҡты. Улар етеһе лә поэтик алтын бәрәбәрендә.

        Уның шиғриәт диңгеҙе киң һәм тәрән булғанлыҡтан, бер дәрестә генә ихлас ҡолас ташлап йөҙһәк тә, икенсе ярына сығып етә алмайбыҙ.

                         / “Киләсәгем” шиғыры уҡыла – 201-се бит/

        Йомғаҡлап шуны әйтергә мөмкин, Р.Ғариповтың ижад шишмәһенең башы шиғриәттә. Әлбиттә, шишмә янында сәскәләр үҫә. Ә Р.Ғариповтың сәскәләре һәр саҡ зәңгәр ҙә һәм тал бөрөһө лә, умырзая ла

                          / “Зәңгәр сәскә”шиғыры уҡыла /

3. Хәҙер һәр төркөм үҙ сығышы менән уртаҡлаша.
4. Ниндәй сценарий яҙҙығыҙ?

/ Ижади төркөмдәргә һүҙ бирелә /

-Уҡыусылар, нисек уйлайһығыҙ, беҙ бөгөн дәрестә нимәгә өлгәштек, маҡсатыбыҙға ирештекме икән? / Уҡыусыларҙың фекерҙәрен тыңлау/

Йомғаҡлау:

5. Уҡыусылар, беҙ бөгөн дәрестә тормоштоң матурлығын бөтә төҫтәре менән беҙҙе һоҡландыра алған шағирҙың ижады менән таныштыҡ. Шиғриәт аша күңел матурлығыбыҙҙы үҫтерҙек һәм ниндәй генә һөнәр һайлаһаҡта, ниндәй генә өлкәлә эшләһәктә иң беренсе сифатыбыҙ булып – матурлыҡты күрә белеү икәненә тағы берҙе инандыҡ.

Өйгә эш: Төҙөгән сценарийҙар буйынса Р.Ғариповтың тормош һәм ижад юлы тураһында һөйләргә.

Һүҙлек эше:

Йәғәфәр – йәннәт шишмәһе

Гөлмәрйәм – иң шәп гөл

Надежда - өмөт

Рәми – уҡ атыусы, уҡсы / шиғыр аллаһы тип атарға мөмкин /

Рәмил – тылсымлы, сихри

Азамат – бөйөк, ғорур

Салауат – доға

Гөлнара – гранат сәскәһе

Р.Ғариповтың шиғырҙар китабы:

1. Ғарипов Р.                      “Йүрүҙән” - Ө.,1954
2. Ғарипов Р.                      “Таш сәскә” - Ө.,1958
3. Ғарипов Р.                      “Һабантурғай йырҙары” - Ө.,1964
4. Ғарипов Р.                      “Осоу” - Ө.,1966
5. Ғарипов Р.                      “Аманат” - Ө.,1969
6. Гарипов Р.                      “Горицвет” – У.,1969
7. Ғарипов Р.                      “Миләш-кәләш” - Ө.,1974
8. Ғарипов Р.                      “Йондоҙло уйҙар” - Ө.,1979
9. Ғарипов Р.                      “Умырзая йыры” - Ө.,1981

  10. Гарипов Р.                        “Возвращение” – У.,1981

  11. Ғарипов Р.                        “Минең антологиям” -Ө.,1991

  12. Ғарипов Р.                        “Алырымҡош менән Бирмәмҡош” - Ө.,1992

  13. Ғарипов Р.                        Әҫәрҙәр,3 томда - Ө.,1996,1998