Түнхэнэй буряадуудай хубсаhан.
творческая работа учащихся по краеведению (10 класс)

Түнхэнэй буряадуудай  хубсаhан.

Эрэшүүлэй хубсаhан : Дэгэлэй энгэр эхэнэршье, эрэшье илгаагүй заал һаа баруун гар талаһаа байдаг. Юундэ энгэр баруун талаһааб гэхэдэ, зөөриин хэшэг, һайн юумэн бүхыдөө баруун гараар ороод, һалгай гараар гарашадаг.  Түнхэнэй буряадуудай эрэшүүлэй дэгэлэй энгэр монголой маягаар оеотой байдаг. Хүзүүhээн абаад сэхэ доошоо оеотой.  Дэгэлэй дээл гэжэ нэрэтэй.   Буряад эрэ хүн гээшэ дэгэл дээгүүрээ бүһэ бүһэлдэг байгаа. Эрэ хүн баруун гар дороо бүһэдөө мүнгэн хутага зүүдэг, зүүн гар дороо мүнгэн гэнжэдэ хэтэ сахюур зүүдэг. Энэ улаан торгоор оеотой дэгэл харагты.

Эхэнэрнүүдэй  хубсаһан : Эхэнэрнүүдэй гадар хубсаһанай тоодо уужа, дэгэл, тэрлиг ороно.  Эхэнэрнүүдэйшье, эрэшүүлэйшье зундаа үмдэдэг дэгэлые тэрлиг гэжэ нэрлэдэг. Тэрлигэй гадарыеньшье, доторыеньшье бүдөөр оёдог.  Хадамда гараһан эхэнэрнүүд дэгэл дээрээ дабхарлуулан уужа үмдэдэг байгаа. Уужа гээшэ хоёр янзын һэн: богони уужа, хормойтой уужа.

Үхибүүдэй хубсаhан:  Арбаад наһатай болоторнь, хүбүүдэй болон басагадай дэгэлнүүд илгардаггүй, аб адлиханаар оёгдодог байгаа. Үхибүүдэй дэгэлые һомон дэгэл гэдэг һэн. Тиимэ дэгэлнүүд эгээл һайнаар элдэгдэһэн хурьганай арһаар доторлогдодог бэлэй.

Буряад малгай. Тунхэнэй Эрэшүүлэйшье, эхэнэрнүүдэшье  малгайнууд буряадуудай hэеы гэр зангаар оройтой. Баhал дэлхэй зангаар гэжэ оеотой. Малгай гээшые дээрэ табидаг. Доогуур хаяжа болохогүй!

Буряад тобшо:  Буряад дэгэл дээдэ, дунда, доодо гурбан тобшотой. Дээдэ — хэшэг буянай, дунда — үнэр баянай, доодо — адууhа мал баялигай hүлдэтэй.  Бүhэ Буряад эрэ хүн гээшэ дэгэл дээгүүрээ бүһэ бүһэлдэг байгаа. Энэнь хармаанай орондо энгэртээ хэһэн юумэниинь морёор хайшаншье гэжэ гүйлгэхэдэнь унаха, гээгдэхэгүй байгаа.  Эгээл тиимэһээ эрэ хүниие бүһэтэй хүн гэжэ нэрлэдэг байгаа. Бүһэ эрэ хүнэй һүлдын тэмдэг һэн. Бүһэеэ тайлаад, заабол зангидадаг, хаяхагүй гэдэг.

 Буряад гутал Эрэшүүлэй, эхэнэрэй гуталнууд түхэл маягаараа илгаагүй һэн. Үбэлэй гуталые элдээтэй  хониной, ямаанай, адууһанай болон гүрөөһэнэй арһаар оёходоо, үһыень досоошонь хэдэг байгаа. Үбэлэй сагта иимэ гутал соогоо хониной нооһоор гү, али һэеыгээр оёһон оймһо үмдэдэг һэн. Зунай гутал булгайраар, хара хилэнгээр гү, али бүдөөр оёдог байгаа. Буряадуудай гудал хоншоорынь өөдэнь оеотой. Энэнь ямар удхатайб гэхэдэ, газараа гуталаара малтакэн түлөө. Ногоон hайн ургахын түлөө.