Бай-Тайганын алдар- аттыг кижилери
консультация по краеведению (7 класс)

       Бай-Тайга кожуунну тургузарынын улуг хуралы 1941 чылдын алды ай эгезинде болуп эрткен. Кожуун Кооп-Соок, Бай-Тал, Хол болгаш Шуй дорт сумуларлыг 40 арбанныг. 1246 орегелиг, 5539 чоннуг, 104012 баш малдыг кылдыр тургустунган. Кожууннун тову Тээли кылдыр шиитпирлеттинген.

       1941 чылдын май-июнь айларында амгы Тээли суур турбаан, чугле шык кыдыында хараганнар аразынга каш ог, 2-3 бичии борбак бажыннар турган. Кожуун Ада-чурттун Улуг дайынынын кадыг-дошкун чылдарында тургустунган–даа болза, оон чаа удуртулгазы бугу ажыл-херекти дайын байдалынга дууштур чорудуп турганын тогу материалдары бадыткап турар. Тыванын бугу кожууннары-биле бир домей, бай-тайгажылар эн хой малды фронтуга берген.Бистин чангыс чер чурттуувус, мурнакчы малчын фронтуга 170 мал-биле дузалаан Салчак Нордуп ТАР-нын Чазак толээлери-биле кады маадырлыг Кызыл шеригге моон белек чедирип, Брянск фронтузунга чедип чораан. 17 эрес-дидим эки-турачыларын дайын шолунче удеп аъткарган. Оларнын аразында 8 кижи кадыг-дошкун тулчуушкуннар уезинде маадырлыы-биле олгеннер.

       Кожуун бо хуннерде _____ арбанныг _____ сумудан тургустунган. Кодээ ажыл-агыйнын ____ каттыжыышкыны, мал ажыл-агый угланыышкынныг, 7 ортумак школада  _____ оореникчилер ооренип турар. _____ оруннуг 6 эмнелге албан черлери бар. _____ хуу сайгарыкчылар, ____ арат ажыл-агыйлары буруткеттинген.

      Бо чылдын чизези-биле алырга, кожуунда хой, ошкунун саны ____, мыйыстыг бода мал ______ , чылгы мал _____, хаваннар ____. Суггаттыг шол ___ га.

Социалистиг Куш ажылдын Маадырлары:

1. Кандан Уруле Шыыраповна –  Кооп-Соок чурттуг. Малчын.  1960 чылдын март 7-де Социалистиг Куш-ажылдын маадыры деп атты тывыскан.
2. Данзырын Калдар-оол Хертекович – Шуй чурттуг. Тудугжу. 1976 чылда Социалистиг Куш-ажылдын маадыры деп атты тывыскан.

Россия Федерациязынын Маадыры:

1. Шойгу Сергей Кужугетович – Ук-дозу Кара-Хол чурттуг. 1994 чылда РФ-нын хамааты камгал онзагай байдалдар херектери болгаш бойдус халаптарынын уржуктарын чок кылыр талазы-биле яамынын сайыды. « Чангыс демниг Россия» -деп политиктиг партиянын ундезилекчилеринин бирээзи. 1999 чылдын сентябрь 20-де Маадыр атты тывыскан.

 Хой-ниити, партия профсоюз ажылдакчылары:

1. Даржаа Хертек Лопсанович – Шуй чурттуг. Бай-Тайга, Эрзин, Чоон-Хемчик, Барыын-Хемчик кожууннарынга СЭКП райкомнарынга секретарьлап, колхоз даргалап ажылдап чораан.    

Ада-чурт камгалакчылары болгаш хоойлу-дурум камгалаар органнар:

1. Владимир Бораевич Кара-Сал – (1938-2003) Кара-Хол чурттуг. 1970 – Тыва Республиканын прокурору, ССРЭ-нин ИХЯ Човулел кежигуну, Тыва Республиканын ИХЯ човулел кежигуну, Тыва АССР-нин Дээди Совединин депутады чараан. Публицист-чогаалчы.

Кодээ ажыл-агый:

1. Кудурукпай Хертек Чудекеевич. Шуй сумузу. «Мурнакчы» колхозтун даргазы чораан. Улус ажыл-агыйынын хогжудеринге улуг чедиишкиннери дээш Хертек Ч.К. Ленин ордени, хой санныг медальдар-биле шаннаан. Тыва АССР-нин Дээди Совединин депутады чораан.
2. Доржу Сааяевич Дандар. Бай-Тал сумузу. Тывага билдингир механизатор. Куш-ажылчы Кызыл Тук, Октябрь Революциязы, Куш-ажылчы Алдар орденнер-биле шаннаткан.

Улус ооредилгези:

1. Арыя Араптаневна Алдын-оол. Кызыл-Даг сумузу. ССРЭ-нин улустун башкызы, РСФСР-нин школазынын алдарлыг башкызы. «Хундулелдин Демдээ»-орден, Тыва Республиканын ордени болгаш хой медальдар-биле шаннаткан.
2. Борбак-оол Иргитович Араптан. Кызыл-Даг сумузу. Дээди категориянын башкызы, Сукпак школазынын директору.  XX чус чылдын директору.

Бай-Тайганын ат-сураглыг кижилери. Куруне ажылдакчылары.

1. Хертек Ананды Мандыкпаевич – Бай-Тайга Хертектеринин чагырыкчызы. Тывага манчы кыдат эжелелинин уезинде «Чангы» -деп дужаалды алган. Хертек сумузу Кара-Холден Монгун-Тайганын эдээнге чедир делгем девискээрни ээлеп турган.

1921- 1923 чылдарда Бугу Тыванын Чазаанын кежигуну болуп Танды Тыва Республиканын сан яамызынын баштайгы сайыды болуп ажылдаан. 1928 –Танды Тыванын болгаш Моолдун аразынга баштайгы элчини болуп ажылдаан. 1929  чылда нам кежигунунден ундуртуп, чоптуг эвес репрессияга онаашкан.

            2.  Хертек Амирбитовна Анчымаа – Тока Кызыл-Даг сумузу чурттуг. 1940- ТАР-  

                 нын Биче Хуралынын Президиумунун даргазы, 1962-1979 чылга чедир Тыванын  

                 сайыттар Човулелинин Даргазынын оралакчызы болуп ажылдаан.

Культура, уран-чуул, чогаал, парлалга:    

1. Хургулек Байыскылановна Конгар- Шуй сумузу. Онзагай уннуг ыраажы. «Тыванын айлан-кужу», РФ-нин улустун артизи, Тыва АССР-нин алдарлыг артизи.
2. Николай Оскеевич Олзей-оол – Тыва театрнын артизи. Тыванын улустун артизи.   Ыраажы, «Ак-кок хемнернин кижилери», «Чекпенин изи», «Орт» -деп фильмнерге база киржип тыртырган.
3. Кужугет Баландинович Хензиг-оол – Кара-Хол сумузу, Цирк артизи. Россиянын алдарлыг, Тыванын улустун артизи.
4. Киим-оол Одунуевич Хертек – Бай-Тал сумузу. Салым чаянныг журналист. «Хундулелдин Демдээ» орденнин эдилекчизи, ССРЭ-нин хундулуг радизи. Тыва радиожурналистиканын ундезилекчилеринин бирээзи.
5. Алексей Боктаевич Чыргал-оол – Шуй сумузу. Тыванын шылгарангай композитору. ССРЭ-нин улустун артизи. РСФСР-нин уран чуулунун алдарлыг ажылдакчызы, Тыва АССР-нин улустун артизи