Тес-Хемнин чогаалчылары (Писатели Тес-Хемского кожууна)
учебно-методическое пособие по краеведению на тему

Муниципальное бюджетное образовательное учреждение

Самагалтайская средняя общеобразовательная школа №2

МР «Тес-Хемский район РТ»

 «Тес-Хемниң чогаалчылары»

Тирчин Анджела Моторковна,

 учитель тувинского языка и литературы  

МБОУ Самагалтайской СОШ №2

Тес-Хемского кожууна

Самагалтай

2017-2018 уч.г.

Иргит Үжүнеевич  БАДРА

(1910-1984 ч.ч.)

        1910 чылдың февраль 10-да Таңды-Тываның Амбын кожууннуң (амгы Тес-Хем кожуун) Чыргалаңды деп черге тɵрүттүнген. Үжүк-бижикти Самагалдай хүрээзинге хуурак турганында ɵɵренген. Бичиизинден орус казактарга хɵлечиктеп, бызаңчылап, тараа тарып ажылдааш, 1929 чылда Тываның революстуг шериинге албан эрттирип эгелээн. Араттың Революстуг Шерииниң биче командирлер школазын дооскаш, Москваның Фрунзе аттыг шериг академиязының чанында түр курузунга база совет-партия школазынга ɵɵренген. 1941-1942 ч.ч. ТАР-ның Сайыттар Чɵвүлелиниң чанында культура комитединиң даргазынга, 1942-1943 ч.ч. ТАР-ның Моол Арат Республикада бүрүн эргелиг секретарынга ажылдаан. 1950-1960 чылдарда Шагаан-Арыг, Арыг-Бажы, Эйлиг-Хем, Тес-Хем школаларынга башкылап, директорлаан. 1967 ч. эгелеп, Кызыл хоорай Совединиң күүскомунуң күш-ажыл курлавырының талазы-биле килдис эргелекчилээн.

Тыва Республиканың Биче Хурал Президиумунуң кежигүнү чораан. ТАР-ның Республика Ордени-биле, ССРЭ-ниң «Күш-ажылга шылгарал» база «1941-1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынынга маадырлыг күш-ажылы дээш» медальдар-биле шаңнаткан.

Чогаал ажылынче 1932 чылда кирген. ТАР-ның Чогаалчылар эвилелиниң баштайгы кежигүннериниң бирээзи. 1940 чылдар үезинде шүлүктери, чечен чугаалары, публицистиг чүүлдери «Шын», «Аревэ шыны», «Хостуг арат» солуннарга болгаш «Революстуг херели» сеткүүлге үнүп турган. Ооң бижээни «Арзылаң Күдерек», «Бистиң кырындан», «Ужудукчу Кидиспей» деп романнарны СЭКП Тыва обкомунуң кызып-кыйыышкынга таварышкандан чырыкче үнмээн, чүге дизе ол чогаалдарын парладыр эргезин казыттырган турган. Чүгле 1976 чылда «Алдын-Мыйыс» деп тоолдар ному чырыкче үнген. «Арзылаң Күдерек» деп романның бирги номун оглу чогаалчы Игорь Иргит 1996 чылда парладып үндүрген.

Иргит БАДРА

 «Арзылаң Күдерек»

 (Тоожудан үзүндү)

        Агарның тɵнмес-батпас алгыг энчек дег чаттыла берген ховузу чайның хайындырып турар изиг хүнүнге ɵрттендир чидиртип хүнзээш, кежээки кызыл хаяада сериидеп, улуг тынганзыг, янзы-буру куштарның, шерги-шартылааларның ыры-шоору-биле долуп, а ынаар, соңгу чүкте, харап турар Таңду-Уула сыннарындан эстедип келген чымчак сырын чаа кескен тарааның мажааның база тайга-таскылдың оът-сигениниң, артыш-чойганының айдыс чыдын угаан-медерелди дүймедир согажалап эккеп турган.

        Сарыг хүннү бадыр тараа кескен, белинге чедир берзенипкен, доңгаңнашкан үш аныяк эр могап-шылаанындан мырыңай-ла маастарның болгаш ымыраа-сээктиң үглеп турарын безин эскербес апарган, а кежээликтей сериидээн тудум, ажылдаары дам барып турганнар. Олар ийи-чаңгыс хɵндүрлүп келгеш-ле, дерлиг хавактарын адыштарының арты-биле чода чоруй, човууртай арак «Уё-ох!» дей каап, улаштыр-ла бир холу-биле чаагай үнген тарааның сыптарын бɵле-хаара ал-ла, ырга кадыыр туткан ɵске холлу-биле кизиредир үзе соккаш, кыдыынче мажактай чыый салып-ла чорааннар. Ол үштүң шимчээшкининиң дең-дескизи-даа аажок. А хɵндүрүлген санында-ла ырак эвесте аскымнадыр девип, дывылап агып чыткан Тес-Хемниң ак-кɵк арыг, соок  суунче кургай берген кɵрүп каар апарганнар. Эх, шак ол аржаан сугже балык ышкаш шымнып кире бергеш, ооң ханды суун мага хандыр пактап-ла, ижип чыткан болза!

        Хүн кедээр сыннар кырынга саадапканда, хем эриинде кезек шиви, дыттыг, талдыг, теректиг, чыжыргана сывы долгандыр үнген дɵңчүгеш иштинде хаак чадыр баарында ышталып турган одаг чанындан:

        - Ээй! Оолдарым, эзирлерим! Че, ам болзун! Алдын Теске барып чунуңар, аштаныңар-чемнениңер! – деп, шүлүктей арак, ырлай арак Апак ирейниң дыйылааш үнү ыяңгылыг куттула берген…

Биче-оол Сержиевич ДОЮНДУП

(1929 – 2000 ч.ч.)

        1929 чылдың октябрь 1-де Тыва Арат Республиканың Тес-Хем кожууннуң О-Шынаага тɵрүттүнген.

        Самагалдай школазынга ɵɵренген. Ажылчын базымын кадарчы ажылдан эгелээн, хойжу бригада удуртуп, «Тес-Хем» совхозка салбыр эргелекчилеп, партком секретарьлап, Берт-Дагның культура бажыңын директорлаан. Шүлүкчү.

        Б.Доюндуп чогаал ажылынче 1964 чылда кирген. Ооң чогаалдары республика солуннарынга, «Улуг-Хем» альманахка парлаттынгылаан. Баштайгы шүлүктер ному «Даг эзири» 1974 чылда чырыкче үнген. Дараазында чылдарда «Кызыл чечек», «Күзел ыры» (1984 ч.), «Салгакчылар» (1992 ч.), «Улар» (2001 ч.) деп номнары парлаттынган.

        Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.

        ССРЭ-ниң «Шылгараңгай күш-ажыл дээш», Владимир Ильич Ленинниң  тɵрүттүнгенинден бээр 100 чыл оюн таварыштыр», «Күш-ажылдың хоочуну» медальдар-биле шаңнаткан. Россия Федерациязының кɵдээ ажыл-агыйының тергиини.

Биче-оол ДОЮНДУП

Буянныглар 

1. Тɵрээн черим – Тес-Хемге

    Тɵлү болгаш ынаам кончуг

    Алгыг-делгем шɵлдеринге,

    Аржаан-суглуг хемнеринге,

    Чечек шыпкан чайлагларга

    Чеде бергеш, таалай бээр мен.

2. Сагган сүдү эгээртинмес

    Саанчызынга душчу бээр мен:

    Шаңатканы хавыяазы

    Чайынналып, херелденир.

    Чазык чаңнап, аяк долдур

    Чаагай сүдүн куткаш, сунар.

3. Хойдан кыргааш, ажаап алган

   Хоюг аккыр кɵвей дүгү

   Савазырап аңмаар долган,

   Сайгын даа дег бедик кɵстүр

   Хойжу сугга  кире бергеш,

   Хоюг шайын четтирер мен.

4. Кадыр-бертке, тайга-сынга

   Каяа-даа-ла торлуш дивес

   Чылгычының ɵɵредип каан

   Чыраа-Доруун мунуп алгаш,

   Сургакчылап чораанымда,

   Суурумну утпас-даа мен.

Кɵк-оол Допуевич ЧАМЫЯН

(1931 - 2004 ч.ч.)

        1931 чылдың февраль 5-те Тыва Арат Республиканың Тес-Хем кожууннуң Орукку – Шынаага тɵрүттүнген. Чайлаг школазының эге клазын, Самагалдай чеди чыл школазын, Кызылда башкы училищези биле Күрүнениң башкы институдунуң тɵɵгү, дыл факультедин дооскан.

        К.Чамыян бүгү амыдыралын башкылал ажылы-биле холбаан: Самагалдай, Ү-Шынаага, Туранның 2 дугаарлыг школаларынга башкылаан. Чыргаландыга, Чербиниң кадыкшылга школазынга ɵɵредилге эргелекчилээн. Кызыл-Чыраа биле Кара-Хаак школаларынга директорлаан. Прозачы.

        Чогаал ажылын 1953 чылда эгелээн. Баштайгы ному «Чаңгыс аалдың кижилери» 1974 чылда чырыкче үнген. Дараазында чылдарда «Кыштагда чырык» (1977ч.), «Ханы дазыл» (1981ч.), «Часкы хɵɵннер» (1984ч.), «Мɵңгүн оттук» (1989ч.), «Кыштагда чырык» орус дылда (1988ч.), «Хаяа» (2001ч.) деп номнары парлаттынган. Ол Ю.Рытхэунуң чечн чугааларын тыва дылче очулдурган.

        Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. ССрЭ-ниң «Күш-ажылдың хоочуну» деп медаль-биле шаңнаткан. «Улус ɵɵредилгезиниң тергиини» деп хɵрек демдээниң эдилекчизи, Тыва АССР-ниң алдарлыг башкызы.

ХАНЫ ДАЗЫЛ  

Кɵк-оол ЧАМЫЯН

(Тоожудан үзүндү)

        … ϴрээлдиң бир ханазын дургаар салган чымчак сандайларда кезек башкылар диреторнуң чугаазын аажок кулак салып дыңнаан органнар. Оларның аразында ортумак сынныг, бажының хүрең дүктери кидин кɵгерип орар, делгем хаваанда сыгыглар сомазы арбыдап келгилээн, терең кирбиктиг, саргылзымаар карактарлыг кижи блокнодунга демдеглел кылып орган. Ону Алексей Тоорукович дээр. Ооң Агар-оол деп фамилиязын дорт адап орган кижи чүгле бо школада эвес, бо Хɵй-Терек суурда, бо районда ховар-ла боор. Черле ынчаш, башкыларны фамилиязы-биле адаар дээрге, чүге-ле ийик, ааска эптешпес, дыл ээлбес. Чок-ла болза «башкы» деп сɵстү кожуп адаар… Башкы ɵɵреникчизинге  ол хире чоок болбаан шаанда, бүгү назыда чүгле башкы ат кадагалап артып каар деп ол билип чоруур.

        Бады Хоюг-оолович чугаазынга четпестерниң үнген чылдагаанын шын эскерип, оларны чайладыр аргаларны тып, сорулгаларны идип үндүрүп тура-ла, бодунга дээй бээр хире чамдык четпестерни хоюглап, долганып, оюп, дидим шүгүмчүлел кылганнарга бирде кадалып, бирде сезиг ап, ойта дүжүп каап турган. «Кижиниң кошкак талазы дылындан дыңналы бээр, хɵңнүнден кɵстү бээр чүве» дээн. Аъдың ɵскээр аскымнай берди ышкаш» деп, Алексей Тоорукович директорнуң чүнү чугаалап турарын кымдан-даа артык билир болгаш хараадап боданган. Башкы намдары үжен чылдың нүүрүн кɵрүп келгиже, чеже илеткелдер дыңнап, номчуп, ында чеже бодалдарны деңзилеп, бодуну-биле сайгара бодап, ооң-биле үүле-херээн нүүртеп, башкарбаан кижи деп. Ынчангаш ооң алыс оожум бүдүжү дүрген түңнел кыла кааптарындан оваартып келчик бе, бо хуралга санал бээр деп бодаваан-даа кижи чүве-дир, дораан тура халып, дорт удурланып үнеринден база чигзинип орган. Удуртулганың ат-алдары кезээде турар болгаш ону камнаар ужурлуг. Ам удаада Алексей Тоорукович ынчаар бодап, бодун туттунуп орган…

Кара-Күске Күнзекович ЧООДУ

(1936 ч.)

Чогаалчы Чооду Кара-Күске Күнзекович 1936 чылдың май 5-те Тыва Арат Республиканың Тес-Хем кожууннуң Самагалдай суурунга төрүттүнген.

К.Чооду - Тыва Республиканың чогаалчызы, Россия Федерациязының Журналистер эвилелиниң кежигүнү, уруглар чогаалчызы, республиканың солун-сеткүүлдериниң хоочун бижикчизи, «Кызыл хоорайның Хүңдүлүг чурттакчызы», «Самагалдай суурнуң Хүндүлүг чурттакчызы», «Россияның Хүндүлүг донору» деп аттарның эдилекчизи, Тываның Журналистер эвилелиниң болгаш литература талазы-биле Күрүне шаңналының лауреады. Амгы үеде Кызыл хоорайда чурттап турар.

К.Чооду чогаал ажылынче шүлүкчү кылдыр кирген, 1953 чылда «Сылдысчыгаш» солунга «Хүнезин» деп шүлүү парлаттынган. Ооң баштайгы шүлүктер чыындызы 1969 чылда «Дамды» аттыг чырыкче үнген. Ниитизи-биле чогаалчының 13 шүлүк, 2 тоожу, 2 очерк, 2 йɵрээлдер чыындызы болур номнары парлаттынган. Ооң чогаалдары орус, бурят дылдарже очулдуртунган.

Кара-Күске Күнзекович өске чогаалчылар-биле бир дөмей, ɵскен-төрээн черин алгап-мактаан, ооң чараш бойдузунга, төрел чонунга тураскааткан чогаалдарны хөйү-биле бижээн. Уругларның улуг сонуургал-биле номчуп турары чаптанчыг, номчуксанчыг  чогаалдарының автору.

Сɵзү: Кара-Күске ЧООДУНУУ Аялгазы: Аңгырак БОЛАТ-ООЛДУУ

Тес-Хем кожуун

Кызыгаарда – Кызыл-Чыраа,

Кыдык черде – О-Шынаа,

Кара-Хɵлдүг Ү-Шынаа,

Кайгамчыктыг Самагалдай,

Шуурмак, Берт-Даг, Чыргаланды –

Шупту Тес-Хем сумулары:

Тес-Хем, Тес-Хем,

Тес-Хем кожуун!

Ужарлыг-Хем, Теректиг-Хем,

Успа-Хɵлче углаан Тес-Хем,

Хараалыг-Хем, Шивээлиг-Хем,

Калдак, Шуурмак, Шураштыг-Хем,

Дыттыг, Сайлыг, Арысканныг…

Дыка хɵй хем – Тес-Хем ол-дур.

Тес-Хем, Тес-Хем,

Тес-Хем кожуун!

Хары чытпас Кара-Бош-Даг,

Хайыракан, Алак, Берт-Даг,

Хажыызында кырган Агар,

Хамар, Серлик, Сайгын, Бай-Даг,

Хаан болган Таңды-Уула…

Хамык даглар – Тес-Хем ол-дур:

Тес-Хем, Тес-Хем,

Тес-Хем кожуун!

Чооду, шалык, сартыыл, оюн,

Чолдак-соян, акаа соян,

ϴɵлет болгаш ɵске-даа чон

ϴɵрлешкен, тɵрелдешкен –

Амбын-ноян аал-чурту

Алдарлыг чер – Тес-Хем ол-дур:

Тес-Хем, Тес-Хем,

Тес-Хем кожуун!

Моторк Айыжыевич ТИРЧИН

(1941 – 2012 ч.ч.)

Моторк Айыжыевич Тирчин 1940 чылдын сентябрь 1-де Тыва Арат Республиканын Тес-Хем кожууннун Деспең суурга төрүттүнген.

М.Тирчин - «Самагалдай суурнуң хүндүлүг чурттакчызы» деп аттың эдилекчизи, Тес-Хем кожууннун төлептиг, хүндүлүг хамаатызы, республиканың солуннарының, тыва чогаалчыларның «Улуг-Хем» сеткүүлүнүң болгаш кожууннуң «Самагалдай» деп солунунуң хоочун бижикчизи, чечен чогаалга сонуургалдыг, салым-чаяанныг аныяк бижикчилерниң  дагдыныкчызы, улустуң аас чогаалының чыыкчызы.

Тирчин Моторк чогаал ажылынче 1968 чылда шүлүкчү кылдыр кирген. Оон шүлүктери республика солуннарынга, «Улуг-Хем» сеткүүлүнге үнгүлээн. Чогаалчы 40 харлыг турда, шүлүктери 1980 чылда аныяк чогаалчылар Николай Куулар, Лидия Иргит оларның шүлүктери-биле кады «Өзүмнер» деп чыындыга «Чиргилчин» аттыг үнген.

«Күдээлер» - М.Тирчинниң баштайгы проза чогаалының ному. Тываның ном үндүрер чери 1991 чылда чырыкче парлап үндүрген. Тоожунуң маадырлары кɵдээниң кижилери тыва чоннуң бɵдүүн, мерген, биче сеткилдиг, кижизиг мɵзү-шынарлыг, тɵрелзирек, ажылгыр-кежээ аажы-чаңнарның кадагалакчылары, чаагай чаңчылдарның уламчылакчылары болур.

1985 чылдан бээр ССРЭ-ниң Журналистер эвилелиниң кежигүнү. Тес-Хем кожууннуң, Самагалдайның Хүндүлүг хамаатызы.

Сɵзү: Моторк ТИРЧИННИИ

Аялгазы: Каң-оол БААЗАН-ООЛДУУ

                                               Самагалдай

Чидиг ногаан бүрүлерлиг

Шивилери шимеп алган

Байырланчыг ырлыг-хɵглүг,

Парк-садын чаштар долган,

Маадыр-ишке улам хɵгжээн

Майда час дег Самагалдай.

Сайылгааннар чинчилер дег

Чайын-кыжын чайынналган

Чаа тудуг бажыңнары

Сайзанак дег бедип үнген.

Маадыр ишке улам хɵгжээн

Майда час дег Самагалдай.

Сураглыглар ады алгаан

Чурумалдыг кудумчулар,

Аныяктар ээлеп чурттаан

Ажы-тɵлү ойнап-хɵглээн.

Маадыр ишке улам хɵгжээн

Майда час дег Самагалдай.

ϴɵлет Эртинеевич ЧИНМИТ

(1942 – 2011 ч.ч.)

ϴɵлет Чиңмит 1942 чылдың май 1-де Тес-Хем кожууннуң О-Шынаага тɵрүттүнген. 1961 чылда Берт-Даг ортумак школазын дооскан соонда, 1961-1964 чылдарда шериг албан-хүлээлгезин Соңгу Доштуг океан эрии – Архангельск хоорайга эрттирген. 1964 чылдан эгелээш, Берт-Дагга, О-Шынаага, Самагалдайга Советтер ажылынга 16 чыл ажылдап чораан. 1992 чылдан 1993 чылга чедир районнар аразының «Таңды-Уула» солунунуң Тес-Хем кожууннуң тускай корреспондентизинге пенсия үнгүжеге ажылдаан.

Чогаал ажылын 1968 чылдан эгелээн. Ооң чогаалдары республика солуннарынга, «Улуг-Хем» альманахка доктаамал үнүп келген. «Чаглак-Терек» (1979ч.), «Калдак-Хамар» деп (1989ч.) шүлүктер номнарын чырыкче үндүрген. «Балалбас ис» (1994ч.) деп чечен чогаал номун бижээн. ϴ.Чиңмит шүлүктеринге тыва композиторлар аялганы бижээннер. «Чүшкүрбейн баарың ол бе?», «Чаглак-Терек» дээш оон-даа ɵске.

ϴ.Чиңмит Тыва Республиканың Чогаалчылар Эвилелинче 1992 чылда кирген. Самагалдай суурнуң Хүндүлүг хамаатызы.

                       ϴɵлет ЧИНМИТ

                                                                Калдак-Хамар

Чуртум каазын магадаткан

Чурумалдыг кɵрүнчүү сен.

Аргыжылга оруу болган

Амыдырал кɵвүрүү сен.

Ырак-чооктан келген чонга

Ыдык арт сен, Калдак-Хамар.

Эрткен, ашкан чорумалдар

Эктиңге кээп албан доктаар.

Кандыг үүле бүдүргенин

Каксы-даа бол хɵɵрежир.

Ырак-чооктан келген чонга

Ыдык арт сен, Калдак-Хамар.

Чонум сени ырга киирген –

Кадыр-каскааң дескилеп каан.

Чонум сени чуларлапкан –

Каалама оруктуг сен.

Ырак-чооктан келген чонга

Ыдык арт сен, Калдак-Хамар!

Клара Маадыровна ЧИНМИТ

К.Чиңмит 1946 чылдың апрель 25-те Тес-Хем кожууннуң Самагалдайга тɵрүттүнген. Кызыл-Чыраа ортумак школазын дооскан соонда, ол-ла школага кижизидикчилеп, пионер вожатыйлап ажылдап эгелээн.

Чогаал ажылын 1975 чылдар үезинде эгелээн. Ол чылдарда эгелээш, улустуң аас чогаалынга үндезилээн йɵрээлдери, шүлүктери, элегиялары «Улуг-Хем» альманагынга, республика солуннарынга доктаамал үнүп эгелээн.  

Таңды-Тывазының мɵге ɵгбезинге тураскааткан Соян Сарыг-оолдуң дугайында «Мɵгениң девии» деп шүлүглелди бижээн. Ол чогаалдың ады-биле баштайгы шүлүктер чыындызы 2007 чылда парлаттынган.

Клара ЧИНМИТ

Ак-Эрик суур – тоолзуг оран

Агар дааның белин дургаар

Ааржы дег малдар оъттаан,

Ажыл-ишчи оолдуг, кыстыг

Ак-Эрик суур – тоолзуг оран.

Дыттыг, пɵштүг тайга эдээ

Дыка сериин эвес-даа бол,

Элезинниг хову черде

Эргим суурум – тоолзуг оран.

Эриин дургаар чыжыргана

Эът аскан-биле дɵмей,

Эмзиг чыды айдызап кээр,

Элик, хүлбүс тура халчыр.

Аралашкан мээң чонум

Алызындан хүндүлээчел,

Аалга кээрде, дɵрже чалаар,

Аъжын-чемин делгеп салыр.

Агар дааның белин дургаар

Ааржы дег малдар оъттаан,

Ажыл-ишчи оолдуг, кыстыг

Ак-Эрик суур – тоолзуг оран.

Александр Сан-оолович ШОЮН

(1956 ч.)

1956 чылдың август 4-те Тыва автоноинуг областың Тес-Хем районнуң Берт-Даг суурга тɵрүттүнген.

Берт-Даг ортумак школазын, Москвада Б.Щукин аатыг Дээди театр училищезин, М.Горький аттыг литература институдун дооскан.

Тываның хɵгжүм-шии театрының артизи бооп, «Тываның аныяктары» солунга корреспондентиден редакторнуң оралакчызынга чедир, Тыва АССР-ниң Сайыттар Чɵвүлелиниң даргазының оралакчызынга, СЭКП Кызыл хооркомунга инспектор кылдыр, «Сылдысчыгаш» солуннуң редакторунга ажылдаан. Амгы үеде «Шын» солуннуң кол редактору бооп ажылдап турар. Уруглар чогаалчызы, журналист.

Чогаал ажылын 1976 чылда эгелээн. Ооң шүлүктери республика солуннарынга, «Улуг-Хем», «Башкы» сеткүүлдерге үнгүлээн. «Балыктар аштай бээр» деп ному 1987 чылда чырыкче үнген, «Эки кɵрүкчү» деп ному 1988 чылда парлаттынган. Чогаалдары «Литературная Россия» деп солунга орус дылда үнген.

Александр ШОЮН

        Бистиң ада - ɵгберивистиң аас чогаалының база бир онзагай хевири – тывызык.

        Бис база тывызыктажып кɵрээлиңерем, уруглар. Канчап баар боор, ажырбас-ла болгай. Ындыг аа, уруглар? ... Харын де, ынманмайн канчаар…Че, белен силер бе? Ол-ла болгай. Эр-хейлер. Ынчаарга мен силерге дараазында тывызыктарны салыйн.

        Дүрүмүнде болза тывызык бүрүзү тускай баажылыг болур чүве болгай, а мээң бо тывызыктарымның баажызы чок болуп турар. Ынчалза-даа тывызык бүрүзүнүң харыызы боду тускай эге үжүктерлиг, ону баажызы деп билип алыр силер, уруглар. Тывызыктарны салып эгеледим-не, тывыңар че, уруглар!

Бойдустуң бир хуулгаазыны

        Хамык үнүш, оът-сиген – ылым-чылым. Хову-шɵл, арга-эзим – шып-ла шыпшың. Кайыын-на ийик, бир-ле черден тыптып келген хуулгаазын күш хайыралыг ыржымны-даа үревиткен.

        Аңаа турган оът-сиге, будук-бүрү, аймаараксап, девидексеп, дүвүрей бээр. Аразында шылырткайнып сымыранчып, аян үннүг хɵгжүм-ырын бадыра бээр.

        Таваар шɵлээн олурар-даа ужур турбас. Дааш-шимээн улам дыңзыыр. Хайыра чок сыылап, улуур, хамык үнүш, оът-сиген салбараңнаар. Холу, буду, алыс-боду кɵзүлбес-даа, коргунчуг ол хуулгаазынны тывыңарам!

Үениң айтыкчызы

         Шаккыңайндыр, тиккиңейндир соксаал чокка, чарыштырып келир узун, чолдак согуннар бар. Ханаларда-даа аскан боор, карманнарда-даа ап чоруур, холдарда-даа баглаан боор. Элдептиг эт.

Адар даң-даа адар, дүмбей дүн-даа дүжер, амдыы ийи согуннарда могап, шылаар ужур-даа чок: шимчеп-ле турар.

        Карактар олче эпти-ле кɵɵр. Каас боорга, ындыг деп бе? Кайын ындыг, шынчы борга, кайгаарлары ол-дур ийин!

Игорь Иргитович БАДРА

(1952 ч.)

1952 чылдың август 24-те Кызыл хоорайга тɵрүттүнген. Ортумак школаны дооскаш, Иркутскиниң ɵлүк-кеш техникумун, М.Горький аттыг Литература институдун дооскан.

Шүлүкчү, журналист, очулдурукчу.

Баштайгы шүлүктерин 1964 чылда «Сылдысчыгаш» солунга парлаткан. Бɵлүк авторларның «Дамырак – 2», «Исток» деп номнарга ооң чогаалдары кирген. Ол «Чалыы үем» (1987 ч.), «Авам ынак аңгырлары» (1990 ч.) деп шүлүктер чыындыларының автору. Адазы чогаалчы Иргит Бадраның «Арзылаң Күдерек» деп романын редакторлааш, чырыкче үндүрген. Литва, кыргыз, моол болгаш ɵске-даа аймак-сɵɵк чогаалчыларның шүлүктерин тыва дылче очулдурган. Орус дылче К.Кудажының, А.Үержааның, З.Намзырайның дээш ɵскелерниң-даа чогаалдарын очулдурган. Ол 30 ажыг ырларның сɵзүн, аялгазын чогааткан.

1981 чылдан бээр ССРЭ-ниң Журналистер эвилелиниң кежигүнү.

Игорь БАДРА

Тыва дылым

Орус дылда кожаң ырга ынаам аажок,

Ол дыл дээрге чуртталгамның чамдыы дээр мен.

Бижип, номчуп, сактып, дыңнап, боданганым,

Билип алган орус дылым үнелээр мен.

Перси дылда бижээн шүлүк аайлашкан,

Белен болгаш дүлгээзинниг чараш дээр-дир.

Француз дылды дыңнаарымга чараш-ла-дыр,

Бырлаңнашкан чалгыглар-даа сагындарар.

А англи дыл – күчү-күштүг шуурган-на,

Амыргалап, бүрээлээн дег дыңналыр-дыр.

Испан дылда ырлар дыңнааш, шыдашпас мен,

Эрим хайнып, сыным бедип хертее бээр.

Ол-ла кɵвей янзы-бүрү дылдар шупту

Онза, чараш үнелиг деп демдеглеп каайн…

Ынчалза-даа мээң хуумда чарылбазым,

«Ынак мен» деп чугаалааным чаңгыс дыл бар.

Айдың дүне ɵпей ырын ырлап оргаш,

Авамның мээ чаяап берген эртинези –

Чидиг чепсээм, ɵɵрүшкүм, муңгаралым,

Чигзинижим, ынакшылым, изиг ханым,

ϴлүп чыда байырлажыр сɵɵлгү сɵзүм,

ϴртек билбес байлакшылым – тыва дылым.

Бады-Байыр Ниманович ТАРААЧЫ

(1962 – 2000 ч.ч.)

1962 чылдың июнь 28-те Тыва АССР-ниң Тес-Хем районунуң Самагалтай суурга тɵрүттүнген.1986 чылда Томскиниң медицина институдун дооскан. Каа-Хем, Тес-Хем кожууннарга, Кызыл хоорайга рентгенолог эмчилеп ажылдап турган. «Тываның аныяктары» солунга литажылдакчы кылдыр ажылдаан.

1986 чылдан эгелеп чогаал ажылынче кирген. 1994 чылда «Кайгал» деп тоожуну болгаш чечен чугааларны чырыкче парлаткан. Моол-тыва чоннарның тɵɵгүлүг харылзааларын чырыткан тоожуну номчукчулар улуг сонуургал-биле хүлээп алганнар. Чɵɵн чүк чоннарының шүлүк чогаалының  хокку, редиф, газель, рубаи хевирлеринге бижип чораан.

Бады-Байыр ТАРААЧЫ

Кайгал

(Тоожудан үзүндү)

…Даг адып, чер кыры чырып орда, хек эдип эгелээн. Ооң үнү дагларга чаңгыланып, салгын аайы-биле ховуже дамчып турган. Ол хɵглүг үнден кум кынны берген аныяк чылгычы Кивааның уйгузу чаштап, оттуп келген. Киваа узадыр эзеп, херлигилээн. Карактарын адыжы-биле чоткаш, долгандыр кɵрген.

Тестиң унунга чайын магалыг-ла. Ак-кɵк дээр арыг-кылаң шил дег. Таңды-Уула кырында хɵвең де гак булуттар чыглы берген, шимчеш дивейн турар. Черде чаттыла берген оът-сиген-биле ногаан арга-арыгның холушкан чыдын тынып-ла туруксанчыг. Частып келген айыраң-шокар чечектерниң бүрүлериниң кырында эртенги шалыңның дамдылары мɵңгүн суу дег кылаңнашкан. Кɵгере берген чыдар Хайыракан даан кɵɵрге, суг ишкен күчүтен мажаалай-ла. Мурнуу чүкче, Моолче чиргилчинниг хову чаттыла берген. Ак-кɵк Тес Успа-Хɵлче далажып, кɵк удазын дег шɵйлүп чыдар. Сайгын, Агар ховуларында ɵɵр-ɵɵр чээреннер шуушкан.

Хүн ам-даа үнмээн. Ынчалза-даа барыын чүкте даглар кырынга хүннүң баштайгы херелдери саргара дээп эгелей берген. Удаваанда улуг от дег хүн Туглуга артындан чылбыртып үнүп келгеш, алдын-сарыг херелдерин ховуже чажыпкан. Киваа хүнче имирертир кɵрүп, ɵɵрүшкүлүг хүлүмзүрээш, аъттангаш, чылгыже челзипкен. Чылгы тарай берген-даа болза, тоо быдараваан болган. Аъттарның чамдыктары челдерин чайгап, чамдыызы ногаан оът-сиген аңдаштанган, ɵскелери анаа чыткылаар-даа. Кулуннар киштежип, сүрүшкен. Киваа алгырбышаан, чылгыны бɵлүп эгелээш, сыдымын шалбалаар кылдыр белеткеп алган. Чылгы чаңгыс черге чыглып кээрге, кончуг семис, шыырак сарала аъттың мойнунче сыдымын чаңгыс киир октан. Тудуп алган аъдын мунгаш, дүн чарган аъдын чылгыже салыпкан. Киваа аът шалбалаарынга ёзулуг салым-чаяанныг болган. Кандыг-даа дезиг, дошкун  малды чаңгыс тавартыр…