Хошоо угэнуудэй согсолбори (на материале местного диалекта)
проект по краеведению на тему

Баргажанай аймагай

Э-Д.Ринчиногой нэрэмжэтэ Хилганын дунда hургуули»

Хилгана нютагай аман зохёолhоо

«Хошоо γгэнγγдэй согсолбори»

(на примере Баргузинского диалекта с.Хилгана)

2016

«А»

Ажал хэхэдэ,  аман жажалха.

Айл зон- алга нэгэтэй.

Айлаанаа эринхаар, абдараа уудала.

Айлай эдеэн боhолгодоо.

Алхамынь-аршиин,

Эдихэнь-горшоог.

Аяга сай дээрэ арба хубилха.

Ама забаан, ала салдаган.

Амида хγн аргатай.

Аргааhан хөөхэ,

Алтан шэнгэхэ.

Архиин тулам,

Аягын аршуул.

Архиин 13 жолоо барижа шадахагγйш.

Архи найман жолоотой.

Архи муухай гэжэ хаяхагγй,

Аха муу гэжэ бадархагγй.

Ахань ахашаг, дγγнь дγγшэг байха еhотой.

Ахаб гэжэ анхарха,

дγγб гэжэ дγнгэхэ.

«Б»

Бага хγн ехэ болохо,

hогтуу хγн элγγр болохо.

Баймал модоной  hγγдэр нэгэн,

База хγнэй байра нэгэн.

Басаган хγн - баабайдаа hайхан,

эд бараан- базаартаа hайхан.

Басаган хγн харидаа жаргалатай.

Бахын hанаан далайда,

Бандиин hанаан хγреэдэ.

Баянаан хγртэхэ,

Бэраан дэхэхэ.

Буруугай бэлшээриhээ гараагγй.

Бγдэрдэггγй морин байдаггγй.

Бэрхын саана бэрхэ бии,

Сэсэнэй саана сэсэн бии.

Бэлэн дээрэ бэлсэйгаан,

Готооб дээрэ гозойгаан.

Баярлаан хирээ бархирба.

«Г»

Гансаhаа газар дγγрэхэ.

Гарынь ганзагада, хγлыень дγрөөдэ хγргэхэ.

Голдош гуталаараа орохоб.

Гоеоб гэжэ голоо хγлдэхэ.

Галуу hажаажа  турлааг уhанда оробо.

Голдоо гостинсагγй,

Голгодоо зомгооhогγй.

Гол голой нохойн дуун ондо ондоо.

Гэртээ эрэ доргон.

Гэртээ -сэсэн,

Гэзэгэдээ- мэргэн.

Гэгээн хγн гэнээтэй,

Гэдэргээ унаhан эбэштэй.

«Д»

Далай номгон, дайда ужам.

Дааража ябанхаар, даажа ядаhаниинь дээрэ.

Дэгэл захатай, хγн ахатай.

Долеобортоо- домтой,

Эрхыдээ-эмтэй.

Дγγ хγγе зарахада бэлэн,

Тγлгын  хурьга  алахада бэлэн.

Дуута тэнгэри бороогγй,

Суута хурим архигγй.

Дγтыень харааб гэжэ дγрбэ хонобо.

«Е»

Ехээр хэлэнхаар, ехээр γмхэ.

«Ё»

Ёhо мэдэхэгγй хγндэ

Ёро халдахагγй.

«З»

Залуу хγниие шарайнь гоеохо,

Хγгшэн хγниие-хубсаhаниинь гоеохо.

Зан зандаа зохид, заха дэгэлдээ зохид.

Зориhон хγн золоо олохо.

«Л»

Ламайн γгэйдэ

Бумба галзуураа.

«М»

Малгаашанай наран-наран бэшэ,

Залуудаа жаргаhан – жаргал бэшэ.

Морин эсэхэдээ  ёроолдог,

Хγн зобоходоо-бөөлдэг.

Муу эрэ hамгаа зобоохо,

Муу морин уула зобоохо.

Муу хγниие  голынь  шэрэхэ.

Мууhаа- муу, модонhоо- хөө.

Муу хγн хэрγγршэ,

Мухуу хутага –зурааша.

Муу хγн эдиhэнээ хэлэхэ,

hайн хγн хэhэнээ хэлэхэ.

Муу юумэн модон хγлтэй.

«Н»

Наран γндэр, наhан залуу.

Наран шэнги нагаса,

Набшаhан щэнги зээ.

Намhаа наагуур,

Наранhаа саагуур.

Номгон хγн- дороо нойтон.

Нохойн γгэйдэ, гахайнь хусаба.

Ноёнтой хэрэлдэжэ нюургγй байхаш,

Нохойтой хэрэлдэбэл, хормойгγй байхаш.

Нугаhа тудаад, нуурынь тутаа.

Нэрэ олохо наhанай,

Нэрээ хухарха γдэрэй.

Нэтэржэ, нэхэй дэгэл γмдэhэн.

Нюурташ-неэхэ,

Нюргандаш-харааха.

Нюhатайш хадаа –нютагай.

Нохойн дуун ойртобо.

Нюдэ балай, шэхэ дγлии.

«О»

Оройдоо γhэгγй,

Отогтоо ноёгγй.

Ороhон бороон болидог,

Ерэhэн айлшад бусадаг.

Олон тарбаган нобшодоо хγрэхэгγй.

«өө»

Өөрынгөө тархида тэмээ хараагγй аад,

Хγнэй тархида бөөhэ хараба.

«С»

Саг сагтаа, сахилза хγхэдөө.

Садахада сагаан хониной мяхан забаан.

Сарбуу саатай

Саб шγγрэhэн.

Саажагуй- салдагатан, гэзэгэгуй-гэлэнтэн.

Саарhан дээрэ нэрэтэй,

Саhан дээрэ мγртэй.

«Т»

Таагγй хγн табагтяа дуулаха,

Обилгогγй хγн орондоо дуулаха.

Талын габжаhаа өөрын хувараг дээрэ.

Тамхин хγдγγтэй,

дэгэл захатай.

Толгойдоо тодхор,

тархидаа таряа татаха.

Тохир хурган аман тээшээ.

Тугаар гараhан тугал,

мγнөө гараhан мөөрhэн.

Торгоорш  орой, тоhоорш шудха адли.

Тγргэн -тγγхэй,

 удаан- даамай.

Туража γхэхаад, тухаа ядажа байна.

Тγрэл зоной тγhөө нэгэн.

Тэхэ гэхэдэш – ямаан гэхэ.

Тэжээгаан буруу тэргэ эбдэлхэ.

Тэнэг тархи хγлөө зобоохо.

Тэнгэриhээ тэб гээд бууhандал.

«У»

Угаа уhанда хаяхагγй.

Улаяа мяха ударжа эдяан.

Улаан хэлэтэйе урдаа оруулхой.

Унтахада уhан хэрэггγй,

γхэхэдэ γгэ хэрэггγй.

Уулзаhанhаа-ушараашань дээрэ.

Уйлаа уйлаа хγн болохо,

Майраа майраа мал болохо.

Ууртай хγн бэе зобоохо,

Уулын харгы мори зобоохо.

«Y»

Yбhэ эдиhэн γлтэй,

Хагда эдиhэн халюутай.

Yбhээр муу айл- тэнгэриин шарай хараха,

γγсээр бага айл –хγнэй шарай хараха.

Yдэр забhарай наран шанга,

Yдэр хоногой ноён шанга.

Yгытэй хγндэ - γhэтэ нэхэй багтахагγй.

Yгэнь-бухын,

Ухааниинь – тугалай.

Yмдэ суурхайнь γмдэгγйгөө хэлээ.

Yндэгэн тахяаяа  hургаагγй.

Yтэлхэдэ γри хэрэгтэй,

Төөрихэдэ тγрэл хэрэгтэй.

Yтэлаан хойноо бэрхэеэ хэлэхэгγй,

Yгэйраан хойноо, баяжаhанаа хэлэхэгγй.

Yтэлтэрөө ухаа орохогγй,

γлтиртэрөө шγлэ гарахагγй.

Yрьтэй байнхаар,

Yгытэй байгаашнь дээрэ.

Yнеэн γхэхэдөө hγтэй болодог.

Yритэй хγн - ама нойтон,

 γригγй хγн- нюдэ нойтон.

Yрээн бγхэхэгγй,

γγхэнhээ бγхэхэ.

Yхэхэ  хахахаяа  мэдэхэгγй,

γхэр хара Еэхγй.

Yхэhэниинь γриеэ тэжээдэг.

Yтэлhэн хγн γхэхөөрөө айлгаха,

нарай γхибγγн уйлахаараа айлгаха.

«Х»

Хабтагар сусал -галай даралта,

Хадамгγй басаган- гэрэй даралта.

Хабшаhан гутал- γдэрэй тодхор,

Муу нγхэр - наhанай зоболон.

Хада уула γндэртэй набтартай,

Хγн зон hайтай муутай.

Хадын харгы хальтирхай,

Хадамай газаа  гэнээтэй.

Хадамай басаган харидаа жаргалтай.

Хатаhан бааhан γнэрээ алдахагγй.

Хариин хγбγγн харидаа багтахагγй,

Хандагайн сэмгэн тогоондо багтахагγй.

Хашан мориндо харгы холо,

Залхуу хγндэ ажал хγшэр.

Хилээмэнэй дуранда, хэрээhэ зγγбэ.

Хизагар хурайха хадамархуу.

Хоер шэхэнhээ хойшо оробол,  хоол болохо.

Хоноhон сай – хорон,

Хоноhон шγлэн -хоргон.

Хγбγγд бага, хγреэ набтар.

Хγсэжэ ядаад,  хусаба.

Хγгшэн хγн ухаатай,

Хуушан бууса нγхэтэй.

Хγнэй гараар могой барюулха.

Хэлэхэдэ - бэлэн, хэхэдэ-хγшэр.

Хγн γриеээ hургадаг,

шоно гγлгэеэ дахуулдаг.

Хэрγγршэ хγн хатаhан арhанда адли.

Хэлэхэ γгэтэй, хэхэ мэнγγhэтэй.

Хэжэ γгэнхаар-хэлэжэ γгэ.

Хэрэглэхэдэ хэрмэнэй hγγлыншье олдохогγй.

Хэрэлдээд, шаахаа мартаба.

«h»

hайн хγнэй айлшад hагса бугса бууха.

hайн хγн hанаагаар,

муу хγн бороогоор.

hайн хγн hаншагаанаа сайха,

обор хγн оройhоо сайха.

hγхэ далайтар

гузуулга амарха.

hγхэ хурсашье hаа,

 эшэдээ туhагγй.

«Ш»

Шандаганай шабардама,

Шанагайн ёдоймо.

Шархи паараа олохо.

Шамда энеэдэн, намда ханяадан.

Шонойн хγлдэмэ,

Шандаганай бээрэмэ хγйтэн.

Шонойн нюдөөр шобто гэтаан.

Шэлэ шэлэhээр, шэшγγhэн дээрэ тутаба.

Шэхэтэй hаа шагна,

Шэгэбшэтэй hаа хабша.

«Э»

Эдихэ нойрсохо  хоер hанаанай,

γгэхэ абаха хэмжээнэй.

Эрьехэ наран ээлжээтэ.

Эрэ хγн-зориhондоо,

Эхэнэр хγн – эсхэhэндээ.

Эрэ хγнэй сэдьхэлдэ - эмээлтэ морин багтаха.

Эрэ хγн эндγγрдэг, эрье ганга нурадаг.

Эжытэй хγн эльгэ дγγрэн.

Эсэhэн мориндо газар холо.

Эхын гарhаа абаhан уhан – тоhон,

Хγнэй гарhаа абаhан тоhон-уhан.

Эхэ эсэгэ хоер γридөө унатараа яараха.

Эшэжэ γхэхэгγй,

Шэшэжэ γхэхэ.

Информантнууд:

1. Буянтуева Цыпилма Раднаевна, 1950г.р.
2. Гармаева Буда-Ханда Дамбаевна, 1952г.р.
3. Замбуланова  Лариса Дамбаевна, 1955г.р.
4. Сангадиева Галина Батуевна, 1968г.р.
5. Тыхеев Цыренжаб Бадмаевич, 1943г.р.
6. Урбагарова Энгельсина Будаевна, 1951 г.р.
7. Базарова Намсалма Лодоевна, 1929г.р.
8. Тыхеева Цырма Шагжиевна, 1933г.р.