"Шагаа"
классный час на тему

Бажын-Алаак ортумак школазы

Моорей:

Тургускан:  Монгуш А.О.

Бажын-Алаак, 2016

ШАГАА

СОРУЛГАЗЫ:   Тыва чоннун чанчылдары, езулалдарын сагып чоруурун ооредири. Уругларнын талантызын сайзырадыры,болгаш эстетиктиг культуразын бедидери.   

        Шагаанын кол утказы - чыл эргилдезин демдеглээри, кыштын чыккылама соогун хат- биле солужарын ооруп уткуп алыры, кышкы берге амыдырал адакталып, ак чемнин элбек болурунун эгезин байырлаары.Чаа чылдын эге айын Ак ай деп адаар. Ол сут биле суттен кылган ак чемнер- биле холбашкан.

         Шагаа – хамыктын мурнунда бойдус-биле чолугуушкун азы оран танды-биле кижинин      чолукшууру.

        Шагаа- омакшылдын, оюн тоглаанын, сагыш- сеткилдин байырлалы.         Шагаа- Тыва улустун ыяавыла байырлаар байырлалы.

(Шагаанын белеткели, оон сагылга – езулалдарынын дугайында, будуу хун дугайында кыска дыннадыг).

                          Харлыг кыштын ортан айы тонуп турда

                          Хамык чоннун ооруп-хоглээр байырлалы

                          Шагаа келди, амыр-мендээ амыр толум ( могээр)

1. Шагаада сагыыр ужурлуг езулалдар.

А: Шагаада бир дугаар кылыр чуул - сан салыр.

                      1.   Сан салырын тайылбырлаар.

                      2.   Чалама ужуру.

                      3.   Чолукшулга езулалы.

Б: Шагаа дунунде удувас, ожукта отту успези, чула,  ден ожурбези- база уткалыг.   Аныяктар хондур ойнаар, хоглээр, тывызыжыктажыр, чунгулаар.

Шагаа хунун моорейлиг,

Адыг, чарыш маргылдаалыг

Чадан адаал, багдан кагаал

Адаанажып тевек тевээл.

Кажык ойнап дааламалаал

Кагжып, оруп, шыдыраалаал

Шуру шуутчуп, чинчи тыпчып,

Шупту хоглеп ойнаалынар.

1-ги  моорей.  Тывынгырлар моорейи.

                       1) Ак теве он ийи бодаган торээн.( чыл, он ийи ай)

                       2) Менден биче, мени мегеледи.

                           Сенден биче сени мегеледи.(душ)

                       3) Уйгу чыдын чок узун чоруктуг (суг)

                       4) Ачам берген чанчыым

                         Ам-даа коруп чададым (кулак)

                       5)  Карак чивеш аразында

                            Каяа-даа чеде бээр (бодал)

                       6) Кара чааскандырымна-ла карангыда чаа-ла мегеледи(душ)

                      7) Чайын шаалаар, кыжын кыланнаар (суг)

8) Дазыл, буру чок хирезинде озуп чыдар (дош)

9) Устууртен келген аалчыны

Беш алышкы уткуп алды (думаа).

10) Маннаар аъдым бажы чок (чадаг терге)

  2-ги моорей.  Кожамыктар моорейи. Уступ алган 2 болук чижип кожамыктажыр.Кайызы турбайн кожамыктаарыл ол болук бо моорейни уткан болур.

3-ку моорей. Тевектээр

Тенек болбас оолдар

Тевектен, теп ойнаалынар

Бирээ, ийи, уш. Че-ве

Бир-даа катап дужурбээли.

Алдан ажыр тепкеш

Ам-даа туруп могавас

Тевек теп турувуста

Денди демниг толдер бис

4 –ку моорей. Тыва  оюннар

 Кайы болук 1 мин иштинде тыва оюннарны хойну бижиирил ол команда бо моорейни уткан болур.   

5-ки моорей.

МЕТАГРАММА

Ажыг буру азынган ыяш

Ады беш-ле ужуктуг ыяш

Орта ужуун солуптарга

Орта эвес чанныг оол боор.

                ( Терек-тенек)

Хлеб кылыр дужут орта

К-ны солуй салыптарга

Оон ак чем унуп келир

Олар чуу-дур аданарам.

                    (Тараа-тарак)

АНАГРАММА

                               Анаа турда-чырыткы

                               А дедир номчуурга кезек ог

                                                                    ( лаа-аал)

                         Ол чокта амдан чок

                        Ону дедир албан чери.

                                             ( дус-суд)

ШАРАДА

Баштайгы слог орус быштак

           База бири- оран чер хемчээ,

Каттышкаштын олар

Каасталга Ады болур.( сыр-га)

6-гы моорей.  Кым деп чогаалчы- дыр?

1) Уругларнын ынак чогаалчызы , хоглуг, баштак, чазык чанныг. Кызылдын башкы училищезинин доозукчузу. Ушинский медальдын эдилекчизи?( С.А. Сарыг-оол)

2) Алдын Ленин орденинин эдилекчизи, 40 чылдарнын дургузунда тыванын политиктиг, культурлуг , экономикалыг айтырыгларын шиитпирлежииринге кол рольду ойнаан чогаалчы. ( Л.Б.Чадамба)

3) Мерген чараш состер кожуп «Ужуглелди» адап соннээн, ындыг кым -деп чогаалчы боор, ылап топтап боданынар? (С.К.ТОКА)

7-ги моорей. Ыры моорейи.

        Бирги болук ырыны эгелээр Дараазында болук оске ыры ырлаар. Турупкан команда уттурар.( темазы-чаа чыл , шагаа. Орустап база ырлап болур). 

Моорейнин туннели ( Шииткекчилерге сос. Шанналдар.) Башкынын туннел созу.

                                             Ада огбе бурун шагдан

Айнын чаазын уткуп аарда

Оран тандаа чалбыргылаар

Чажыым чажып чалбарыыйн

Чаа Унген чаа чылым,

Ажы  толге, арат чонга

Амыр менди моорлап кээп,

Эки чуулду элбек кылдыр

Бар чуулду байлакшыт,

                                      Бак чуулду базып кор!