Барыын-Хемчиим.
классный час (8 класс) на тему

«Тывызыксыг  Барыын-Хемчиим».

Сорулгалары:

1.Бистин төрээн кожуунувус – Барыын-Хемчик – 90 харлаан деп уругларга билиндирер.

 2.Үлегер домактар, синквейн  дузазы-биле  төрээн черинге  ынакшылды оттуруп, анаа ынак уругларны хевирлеп кижизидер.

3.Уругларнын боданыр чоруун, аас  чугаазын сайзырадыр.

Дерилгези: кожууннун картазы,  проектор, гимн «Барыын-Хемчик», презентация.

Методтар: анализ, дилеп-тывар,  башкынын сөзү.

Класс шагынын чорудуу:

1. Организастыг кезек.

Мотивация.

- Класс шагынче киреринин бертинде мындыг психологтуг мергежилгеден кылыптаалынарам.  Оон адын «Адыш часкаашкыны»  дээр… Ам чаа-ла силерге солун, хөглүг апарган  болгаш шупту демниг апарган болгай бис. Ынчангаш класс шагын ол-ла солун, хөглүг байдалывыс-биле эгелээлинер.

2. Класс шагынын чорудуу:

1.Тыва улустун мерген угаадыглыг  мындыг үлегер домактары  бар: «Кижи чурттуг, куш уялыг», «Өскен чери – төрээн ие, Өскелернии – соңгу ие» силер сактыр-дыр силер бе, уруглар? Оларда  чүнүң дугайын чугаалап турар-дыр?

- Шын-дыр, чурт! Чер! Төрээн чурт!

  Бо сөстерни катаптап, дыңнап, оон утказынче сиңнигип  көруңер даан. Шынап-ла, кандыг-даа тыва кижиге  чурту, төрээн чери  дег эргим чүүл турбас.  Бистин төрээн черивис кайыл?

-деп кожуунда чурттап турар бис?

-Бистин кожуунувус бо чылын каш харлап турарыл?

-Шын-дыр, Барыын-Хемчик – 90 харлап турар.

Ынчангаш бөгүнгу класс шагынын   темазы  «Төөгүлүг   Барыын-Хемчиим».

2. Тускай ыдык ырлыг, сүлде демдектиг Барыын-Хемчик – Тыва Республиканын улуг кожууннарынын бирээзи. Оон шөлү – 6290 квадрат метр. Чурттакчы чонунун саны – 12599 кижи. Кол хеми – Хемчик, а оон адырлары – Барлык болгаш Аян-Хем. Кожуунда 9 улуг суур бар: Эрги-Барлык, Аксы-Барлык, Барлык, Хонделен, Аянгаты, Шекпээр, Дон-Терезин, болгаш  Кызыл-Мажалык. Кызыл-Мажалык – Барыын-Хемчик кожууннун төвү (Презентацияда кожууннун картазын көргүзер).

3. Бистин кожуунувусту алдаржыткан сураглыг кижилер бисте хөй. Силер  кожуунувустан кым деп сураглыг кижилерни билир силер, уруглар, (Уругларнын харыылары) адап көрүнерем.

Монгуш Буян-Бадыргы (презентациядан чуруун коргузер) – эрткен 20 вектин эгезинде Тываны башкарып чораан ноян эргелиг. Ол 1892 чылдын апрель 25-те Аянгатыга бөдүүн арат Монгуш Номчуланын өөнге төрүттүнген. Ону  Даа кожууннун Хайдып ноян азырап алган. Азырап алган ачазы Хайдып Үгер-даа Чөөн-Хемчик кожууннун чагырыкчызы чораан Буян-Бадыргы 16 харлыг турда азыраан адазы чок болган. Ынчангаш оон орнунга 1908 чылда  ноян эргелиг чагырыкчы даа-ноян  болган. Буян-Бадыргы – бодунун үежилеринге  көөрде улуг эртемниг кижи чораан. Тыва Арат Республика тургустунган соонда сайыттар даргалап, сан-хөө министри болуп ажылдап чораан.  Тыванын конституциязын тургузарынга үлүг-хуузун киирген.  

 Монгуш Буян-Бадыргыга тураскааткан тураскааалды Кызылда кылган.

-Чогаалчы, шүлүкчү, прозачы, драматург,Күш-ажылдын хоочуну, Тыва АССР-нин алдарлыг чогаалчызы, Тыванын Улустун чогаалчызы Салим Сазыгович Сурун-оол (презентациядан коргузер)1924 чылдын апрель 15-те Барыын-Хемчиктин Акка төрүттүнген. Шак-ла ындыг кызымак чаны-биле чогаалчы Кызылдын башкы техникумун, совет партия школазын, Кызылдын башкы институдун дооскан. Коммунистиг партиянын обкомунга инструкторлап, ном үндүрер черге редакторлап, Тыванын ангы-ангы школаларынга башкылап, ТДЛТЭШИ-ге эртем ажылдакчызы бооп ажылдап чораан.

    Салим Сазыгович 1946 чылда парлалгага «Төрээн чуртум»,  «Ак» деп шүлүктери-биле көстүп келген. Оон бээр-ле чогаалчы прозачы, драматург, очулдурукчу, шүлүкчү деп билдингир апарган.    

  Бөгүн чогаалчы Салим Сурун-оолдун дыка хөй шүлүктери ырлар болуп хуула берип, кижилернин сагыш-хөңнүн часкарып чоруурлар. Ол дээрге «Ак», «Үделге», «Амыракка», Колхозчу мен», «Барыын-Хемчиим», «Ырла, Хемчик», «Тыва Республика», «Халдып ор, чолаачы», «Кара-кара карактар».. деп ырлар-дыр.

    Ооржак Шериг-оол Дизижикович  (презентациядан коргузер)– 1942 чылдын июль 24-те Шекпээрге төрүттүнген.  1971 чылда Москванын Тимирязев аттыг академиязын экономист кылдыр кызыл диплом-биле  дооскан. Ол – Тыванын баштайгы президентизи (1992-2002), Тыванын Чазаанын даргазы (2002-2007чч). Шериг-оол Дизижикович «Найыралдын ордени» (1997), «Хүндүткелдин ордени» (2002), «Төрээн чуртунун мурнунга ачы-хавыяазы дээш» (2007) деп шанналдарнын эдилекчизи.

   Хомушку Намгаевич Чүргүй-оол (презентациядан коргузер) – 1918 чылдын май 10-да Хөнделен суурга төрүттүнген.  1943 чылдын май 20-де фронтуже эки турачы болуп чорупкан.  Дайын үезинде 25 дугаар танк полугунга турган.  Дайынга  эрес-дидим чоруу дээш Чургуй-оол Намгаевичиге  «Совет Эвилелинин Маадыры» деп хүндүлүг атты тывыскан. Анаа хөрек тураскаалын Кызылдын Н.Гастелло аттыг парк аксында тургускан.

   Ооржак Самбуу Буян-оолович  (презентациядан коргузер)  Эрги-Барлыктын Ак-Хемге 1916 чылда төрүттүнген.  Ол – Тыванын баштайгы эртемдени. Оон ады-биле Эрги-Барлыкта кудумчуну адаан.

            3. Төрээн чер дугайында үлегер домактардан тып көрээлинер.

          4.  Бистин кожуунувуста кандыг чараш черлер барыл, кым билирил?

- Үттүг-Хая – «күзел бүдүрер даг» деп улус ону чугаалажыр.

- Кижи- кожээ-

- Бижиктиг-Хаянын дагларында хаяларда дириг амытаннар чуруктары (петроглифтер).

- аржааннар - …

5.Мергежилге «Харжыгаш». (чер бүрүзү ангы деп чүүлдү билиндирер).

- Кижи бүрүзүнүн кылып алган дүрзүлери кандыг-дыр, бот-боттарынга дөмей-дир бе? Чок, ангы-ангы, дөмейлешпес. Ынчап кээрде чер бүрүзү дөмей боор-дур бе? Чок. 90 хар харлаан кожуунувусту бис канчаар ужурлуг бис? (камнаар, кадагалаар, сайзырадыр…). Анаа чүнү күзээр бис.

6.Синквейнден  төрээн чуртка хамаарыштыр чогаадыптаалынар (проектордан көргүзер).

Черим.

Унелиг, чоок.

Манап, холзеп, мунчулбушаан.

Ынак хевээр.

Эргим. (2-3 оореникчинин чижээн алгаш, номчудар).

IV. Туннел. (проекторда рефлексияны ажыглаар).

Тыва ёзу-биле алырга, кижиниң төрээн чери беш: 1) адазының; 2) иезиниң чер-чурту; 3) бодунуң төрүттүнген чери; 4) амгы үеде өг-бүлези-биле чурттап орар чери; 5) соңгу назынында ие-черни кавай кылган чери. Бо черлерниң кайызы-даа кижиге бир дөмей эргим, чоок.  Ол чок болза, кижи өскүс ышкаш сагындырар.

-  Силер төрээн Тыванарга, суурунарга, черинерге ынак силер бе? А ол силерге ынак бе, чүү деп  бодап турар силер?

VII. Онаалга бээри.

1. «90 харлаан кожуунумга» деп открытка белеткээр.

Башкы: Түннеп тура,  С.Сурун-оолдун одуруглары-биле төндүрер-дир мен, уруглар.

«Сагыжымдан төрээн черим кайын үнер».

Кожууннун ыдык ырызын дыннаалынар.