Внеклассное мероприятие Ю.Ш.Кюнзегеш «Дирилген даш»
план-конспект занятия на тему

Ю.Ш.Кюнзегештиң «Дирилген даш» деп шүлүүнге класстан дашкаар номчулга кичээли.

          Кичээлдиң сорулгазы: 1.Шүлүктүң уран-чечен аргаларын сайгарар.

                 2.Шүлүктү аянныг номчуур.

                 3.Ю.Ш.Кюнзегештиң чогаалдарында төрээн чуртунга,  оон бойдузунга ханы ынакшылды көргүскенин онзалап көөр.

                                                 4.өөреникчилерни төрээн чериниң каас-чаражын магадап, ону үнелеп билиринге кижизидер.

                                                  5.Тыва чуртувустуң бойдузунга ынакшылды, оон онзагайын,байлаан магадап ханмас,ону амыдыралга ажыглап билиринге кижизидер.

Кичээлдин дерилгези; 1.Чогаалчы Ю.Кунзегештин чуруу.

                                                 2.Чогаалчынын номнарынын дерилгези.

                                                 3.Баштайгы даш чонукчузу Х.К.Тойбухаанын портреди,ООН чонар-даштан чазаан хевир-дүрзүлеринин чуруктары болгаш чонар-даштан чазаан хевир-дүрзүлер.

            4.Тыванын картазы.

            5.Бай-Тайганын чуруу.

        Словарьлыг ажыл: чонар-даш-чонар-чазаар-чымчак даш.

        Бай-Тайга-Тывада эн улуг,бедик тайга.

        Сарыг-Хая-чонар даштын чыдар чангыс-ла чери.

        Агальматолит-тыва дылда чонар даш дээн.Ол даштын   эртем езугаар ады.

        Шүүче-чазаныр чидиг бистиг херексел.

        Чунма- те- хая-даштыг, кадыр-берт тайгаларда чурттап чоруур черлик дириг амытан

        Сомнап-дүрзүлеп, хевир киир чазап орар.

        Бодаган-тевенин чаш толу.

Кичээлдин чорудуу: 1.Ю.Ш.Кюнзегеш деп кымыл? Кыска допчу намдарын болгаш чогаалдарын сактыр.

               2.Шүлүктүн сөзүглелин башкы аянныг номчуп таныштырар,өөреникчилер эдерти көрүп,билдинмес состерни демдеглээр.(Шүлүк өөредилге номунда чок,а чогаалчынын чыынды номунун саны эвээш болганда, шүлүктү өөреникчи бүрүзүнге саазында парлааш,үлеп берген турар.)Шүлүктү өөреникчилер аянныг,ыыткыр кылдыр номчуур. Ю.Ш.Кунзегеш «Дирилген даш».1964 чыл.

Айтырыглар салыр: 1.Чүнүн дугайында шүлүк-түр? (чонар-даш,шевер ирей дугайында)

2.Шүлүктүң лириктиг маадырын кым деп бодаар силер?(Тыванын байлаа-чонар даш,ховар шевер кижилер…,ынчангаш шүлүктүң маадыры хуулгаазын чурукчу, куу тоннуг шевер ирей, оон чазап орар чонар-дажы деп чувени шулуктун баштайгы одуругларындан-на билип алдывыс.

           Шүлүк-биле ажыл: Шүлүктүң строфа бүрүзү-биле ажыл.Номчааш, Беседа методун ажыглап айтырыглар салыр.

           1-ги строфаны номчуур, айтырыглар:Шүлүктүң маадыры шевер ирейнин херексели чүл?(бижек,шүүче)

           2-3-ку строфалар: а) Шевер ирей чүнү канчанганыл?(чонар-дашты диргискеш, «тайгаларга» чурттаар кылдыр салыпкан, чонар-даш чуңма, буга, эзириктиг элик болуп хуула берген.

            б) Бо строфада кандыг уран-чечен аргалар бар-дыр?

4-ку строфа: Шевер ирей чүнү, канчаар   сомнап орарыл? (боданып каап, борбак даштан бодаганнар, хураганнар дүрзүзү сомнап орар).

5-ки строфа: Шевер ирейнин бозур даштан чонган дүрзүлери чүү болу бергенил? (элеп читпес эртине, эргим чонга үнелел болу берген).

Башкынын дыннадыы: а) «Чонар-даш» деп үнелиг даштын эртем езугаар ады агальматолит. Ол анаа даштар ышкаш кадыг эвес, чымчак, ангы-ангы өңнерлиг (куу, ак, ак-кызыл), ону бижек-биле ыяш чонганы ышкаш чонар (чазаар), оон түңнелинде чараш дүрзү-хевирлер үнүп кээр.

                                          б) Чонар-даштан чазаан дүрзүлер  канчаар-даа аажок улуг өртектиг, үнелиг, чараш, тыва кижилерден өске чон ол дашты магадап ханмас, чүге дээрге ол даш бүдүн делегейде нептереңгей эвес, ооң чыдар чери чүгле Бай-Тайга деп Тыванын бир бедик, тайгазынын эдээнде Сарыг-Хая деп черде, ону даг иштинден казып алыр. Ол Сарыг-Хая деп черни кижи-ле бүрүзүбилбес, чугле чонар-даштан чазаныр ус – шевер Бай-Тайганын Кызыл-Даг деп суурунда чурттап чоруур эвээш санныг кижилер билир. Ол дашты казарда, анаа-ла баргаш каза бербес. Ону тываларның езу-чаңчылдарын сагып тургаш, улуг өндүр Бай-Тайгазындан дилеп алыр. Ол дээрге аъш-чемин делгеп, саңын салып, ак шайын оран-тандызынче чажып, улуг Бай-Тайгага чалбарып-тейлеп, алгыш-йорээлдерин номчуп, кадаан баглап тургаш алыр.

Ол дашты эн баштай Бай-Тайганың Көп-Сөөк чурттуг Хертек Коштаевич Тойбухаа деп шевер кижи тыпкан чүве-дир. Бичиизинден тура шевер уктуг аныяк оол Бай-Тайга эдээнге хой кадарып чорааш, эскерип кааш, бир бичии дашты ап алгаш, аалынга эккелгеш бижек-биле чонарга, ак довурак буруңайнып ыяш ышкаш белени-биле чондуна берген дээр болган. Ол хой кадарарда-ла бижээн ап чоруур, дыштанып орар аразында ол даштан кандыг-ла бир хевирни дүрзүлеп алыр апарган. Оон эгелээш-ле ол дашты диргизип, тыва чонунуң үнелиг эртинези кылдыр алдаржыткан.

К. Х. Тойбухаа чүгле боду ус-шевер даш чонукчузу эвес, а ооң оглу Дондук Тойбухаа база алдарлыг даш чонукчузу, чурукчу, скульптор, Россияның чурукчулар эвилелинин кежигуну, Тыванын культуразының алдарлыг ажылдакчызы, лауреат аттарнын эдилекчизи, бодунун чонар-даштан чазаан хевир-дүрзүлериниңделгелгезин бүдүн делегейге көргүскен ат-сураглыг кижи, а ооң уруу Т. Аяна Дондуковна бистин школада чурук башкызы, кырган-ачазының болгаш ачазынын изин баскан шевер кыс болган (чуруун, чуруктарын көргүзер).

Ю. Ш. Кюнзегеш 1964 чылда Бай-Тайга кожууннуң    Кызыл-Даг суурга ажыл аайы-биле чорааш, баштайгы даш чонукчузу Х.К.Тойбухаанын ажылдаар мастерскаязынга киргеш, ол ус-шевер ирейни караа-биле көргеш, ооң дугайында бо «Дирилген даш» деп шүлүүн бижээн.Куу тоннуг шевер ирей дээрге Х.К.Тойбухаа ол-дур.Бай-Тайганын Кызыл-Даг ортумак школазынга даш-чонукчуларының мастерскаязын ажыткаш, аңаа өөреникчилерни өөредип эгелээн,амгы уеде Бай-Тайга кожууннуң Тээли суурда тускай даш-чонукчуларының школазы ажылдап турар.Чонар-даштан кылган чараш дүрзү-хевирлер ам бүдүн делегейде билдингир апарган.Ону кижи бүрүзү-ле чонуп шыдавас, анаа   салым-чаян,уран-сеткил, шыдамык тура-сорук,күзел херек.

 4.Кичээлдиң туңнели:

1)Ю.Ш.Кунзегештин «Дирилген даш» деп шүлүүн номчааш, чүнү билип алдыңар.

2)Бо даш чүнү көргузуп турарыл (Тыванын бойдузунуң байлаан,онзагайын,каас-чаражын,Тывада Менделеевтиң таблицазының 80% шупту бар дээрзи меге эвес деп чүвени билип алган.)      

Кичээлдин түңнели:

1)Чонар-дашты (агальматолит) бүгү делегейге алдаржыткан уран шевер кижилерниң дугайында билип алдывыс.Оларга кымнар хамааржыр-дыр,уруглар.

            2) «Дирилген даш» деп шүлүкте куу тоннуг шевер ирей кымыл ол.(Х.К.Тойбухаа )

            3) Ооң салгакчылары кымнарыл.Оглу Д.Х Тойбухаа,оглунуң уруу Аяна Дондуковна,оглу Рафаэль.    

       Онаалга:  

Башкы:Чангыс шүлүктү номчааш,бистер бүдүн төөгуну билип алдывыс.Бо солун ажылды маңаа артырып кагбайн,ам-даа уламчылаары-биле,Чонар-даш дугайында,бо шевер кижилерниңдугайында реферат бижиир бис.  

     Ажыглаан литература:

1)Ю.Ш.Кунзегештин «Чогаалдар чыындызы» ному.    

2)Хууда библиотека.    

3)Фоточуруктар, «Шын» солун 18.01.05ч      

4)А.К.Калзан «Тыва литература» 8-10 кл.Кызыл-1987ч        

5) «Тыва Республиканың чогаалчылары» автору Маадыр-оол Ховалыг.

Кичээлди Кызылдың 9 дугаар гимназиязының тыва дыл болгаш төрээн чогаал башкызы Суге-Маадыр Дензинмаа Кутузовна 10г класстың өөреникчилеринге эртирген.

       «Шын» 2005ч январь 18.      

        Тыванын алдарлыг кижилери деп рубрика, автору Таан-оол Хертек.      

        Дирли берген даштар.      

        Тывада ады алгаан уран мастер Тойбухаа Хертек мастерскаязы чок болганы-биле  бичии бажыңының чанынга чайгы уеде чазаныр чаңчылдыг кижи.       Хертек Коштаевич Тойбухааның сактыышкыны:

         -Ада-ием  мени Шагаа хунунде төрүттүнген дээр чораан. Ону мен Чаа чыл деп билип алгаш,кажан херечилел кылдыртып турда, январь 1-де төрүттүнген мен дээримге, ынчаар бижип каан.Сөөлунде бодап чоруурумга арай шын эвес болган чорду.Ылап 1945ч январь 1-де төрүттүнген кижи мээн улуг оглум Дондук бо олур.Мени өттүнүп чүү-хөө чуве сомнап, чазап чоруур эр-дир ийин-деп Хертек Коштаевич чугаалап органын утпаан мен.

          Чоннуң «өттүнчек өөренир» дижири кончуг шын.Дондук Тойбухаа биче чажындан эгелээш,ачазын өттүнүп чорааш,даш чонар мергежилин шиңгээдип алган,ооң чазаныр,сиилбирлээр талазы-биле академиязын дооскан.Школачы тургаш,1961 чылда Америкага эрткен уругларнын хол -биле кылган ажылдарының делгелгезинге чонар-даштан кылган «Арзылан» деп ажылын чоруткан.Хуулгаазын тоолзуг кылдыр сиилбирлээн чогаалга улуг үнелелди делегей чергелиг делгелгениң жюризи берген.Ол чедиишкин аныяк кижини чогаадыкчы ажыл-чорудулгаже сорук киирген.Чээрби харлыг тургаш-ла езулуг ханы уткалыг, амыдыралчы чогаалдарны сиилбирлеп эгелээн.Удаваанда ССРЭ-ниң Чурукчулар  эвилелиниң кежигунунге хүлээп алган 1967 чылдан эгелээш бүгү-эвилел,бүгү Россия,республика чергелиг чүс ажыг,делегейниң аңгы-аңгы чурттарынга эрткен чээрби хире делгелгелерге чонар-даштан кылган шилиттинген ажылдарын Дондук Хертекович киириштирген.Ылангыя Японияга,Америкага,Канадага,ГДР-ге,Вьетнамга эрткен делгелгелерге ооң чогаалдары бедик үнелелди алган.Шак мындыг бедик коргузуглерни чедип алгаш,ол делегейге,чуртка,республикага сураглыг тыва уран-шеверлерниң бирээзи болган.Дондук Тойбухааның чонар даштан уран-шевери-биле  сиилбирлээн черлик болгаш азырал дириг амытаннарының аажы-чаңы,тургузуу,шимчээшкини,иштики сагыш-сеткили тоолзуг,тывызыксыг кылганы-биле онзаланып турар.                              

         Сураглыг даш чонукчузу билиин,мергежилин улам бедидип тургаш,сөөлгу чылдарда улуг хемчээлдиг ажылдарны кылырынче шилчээн.Кызылдың Арат шөлүнде  көрүштүг,чараш,каасталга шимелделиг фонтанның төлевилелин чогаадырынга база ону тударынга Дондук Хертековтч улуг үлүүн киирген.Ынчангаш ол бөлук эштери-биле Тыва Республиканың Күрүне шаңналын алган.Оон ангыда Тээли суурнуң парыгында,Самагалдай,Кызыл-Даг,Ээрбек суурларда,Кызылдың чанында Улуг-Хемни кежер көвүрүгде болгаш өске-даа черлерде улуг хемчээлдиг утка-шынарлыг ажылдарны кылган.                        

          Д.Х.Тойбухаа чугле даш чонар,дарганнаар,чазаныр мастер эвес,чурук чуруурунга хандыкшылдыг. Чураан чуруктарын делгелгелерге база киириштирип турар. «Бай-Тайга», «Мээн аалым», «Сарыг-Хая кырында», «Шыңгыы шылгалда» деп улуг хемчээлдиг,утказы делгем чуруктарны чураан.                          

          Кайгамчыктыг уран-шевер мастер чүгле бодунуң билиин,мергежилин бедидип, хуузунда чогаалдарын кылып чоруур эвес, Россия Федерациязының Репин аттыг, Тыва Республиканың күрүне шаңналдарының эдилекчизи,Россия Федерациязының алдарлыг чурукчузу,Тыва Улустуң    чурукчузу адазы Хертек Коштаевич Тойбухаадан салгап алган тыва улустуң бурунгу уран-чүүлүн аныяктарга, ажы-төлүнге дамчыдып чоруур.Хөй санныг аныяктарны чазанырынга ол өөреткен,оларның иштинден Чурукчулар Эвилелиниң кежигуннери,бедик алдар-атка четкеннери эвээш эвес.Оглу Рафаэль-Тываның Чурукчулар эвилелиниң кежигуну,ачазын салгаан шевер болган.Уруу Аяна чазанырынга,чуруурунга хандыкшылдыг.Ынчангаш ол бодунуң төлептиг салгалын өстүрүп кижизиткен, чаагай херээн уламчылавышаан.          

          Оон чогаадыкчы куш-ажылын бедии-биле үнелеп көргеш,РФ-ң алдарлыг чурукчузу,РФ-ң Репин аттыг күрүне шаңналын тывыскан.Оон ангыда Тываның комсомол шаңналынын эдилекчизи, «Күш-ажылчы шылгарал дээш» деп медаль-биле шаңнаткан.                

         Кайгамчыктыг чогаалдары-биле чараш бойдус чурумалдыг,эгээртинмес байлактыг,ажыл-ишчи чоннуг Тывазын делегейге,чуртка алдаржыдып алгаан сураглыг уран-шевер Д.Х.Тойбухааның адын «ХХ чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери» деп Куруне номунда киир бижээн.Ол даштарны диргизиптер Тыванын уран-шевер мастери.      

Кызылдыё 9 дугаар гимназиязыныё тыва дыл болгаш чогаал башкызы Дензинмаа Кудузовна Сүге-Маадыр.

Ю.Ш. Күнзегеш «Дирилген даш» (шүлүк).

           Хуулгаазын   чурукчувус

           Куу   тоннуг   шевер   ирей

           Бижек   шууче   тудуп   алза,

           Бийир,   беге   хереглевес.

                                    Чонар-дашты   диргискештин:

                                     Чоок-кавы  « тайгаларга»

                                     Чурттап   кор   дээш   салыптарга,

                                     Чунма   болуп   хуула   бээр.

            Булуң-шынаа   сынмас   кылдыр

            Бустапкы   дег   буга-биле

            Эзириктиг   элик   ийи

            Элдер   дужаай   хыйыртажыр.

                                       Бодаганнар,   хураганнар

                                       Боду   чайгаар   көзулгүже,

                                       Борбак   дашты   шевер   ирей

                                       Боданып   каап   сомнап   орар.

             Бөзур   даштан   чонуп   кылган

             Бодун   дүрзү– уран   куш   бооп

             Элеп   читпес   эртине   дег

 Эргим   чонга   үнеледир.

                                 1964 чыл.