Летопись войны по воспоминаниям ветеранов
статья по истории (8 класс) на тему

МБОУ Исенбаевская средняя общеобразовательная школа

Музей истории села Исенбаево

Летопись Великой Отечественной войны по воспоминаниям ветеранов

2014 год

Проект выполнили ученицы 7, 10 классов:  

Губайдуллина А., Хузина З., Ганиева И.,  Калимуллина И., Тукманова А., Садыкова Л., Зарифуллина Л., Мукашева А., Фатхутдинова Р., Мухъянова А.

Руководители: Зарипова Ф.Н., Хабирова Ф., Зайнуллина Г.З., Исмагилова Г.Ф.

Летопись войны по воспоминаниям ветеранов

       Мы счастливы тем, потому что родились под мирным небом нашей могучей Родины, никогда не слышали воя бомб и грохота канонады, не видели ужасов войны. А ведь не всегда небо над нашей чудесной страной было безоблачным и мирным. Люди старших поколений помнят это страшное время – грозное лихолетье войны, тяжелейшую битву с фашизмом. Более 350 исенбаевцев ушли на фронт, 199 из них не вернулись с полей сражения.

        В этой брошюре собраны воспоминания 21 ветерана воины. Это наши односельчане. Только двое из них живы. Это Курбангалина Фарида Хафизовна (живет в Подмосковье) и Тютиев Сагит Фассахетдинович. Воспоминания ветеранов о войне для нас бесценны. Их собирали в разные годы ученики нашей школы. Надеемся со временем выпустить еще несколько брошюр с воспоминаниями односельчан о Великой Отечественной войне.

       С каждым годом мы все дальше и дальше уходим от военной поры. Все меньше остается людей, которые пережили Великую Отечественную войну. Пока живут раненные войной люди, их память – мост между войной и миром. Мы обязаны хранить эту память, перенимать их опыт, ответственность за само существование человечества на земле.

Курбангалина Фарида Хафизовна

Война… Отвратительное  лицо её никогда не сотрется из памяти народной. Холодные и безжалостные глаза смотрели стволами орудий на бойцов, идущих в атаку, страшными кровавыми ранами- на медсестер, санитарок, хирургов, смотрели на изнемогавших голодных рабочих  у станков, неся горе и смерть. Грубые её руки вырывали жертвы из каждого дома, каждой семьи. Война жестока и страшна, она не обошла стороной и женщину. Женщина, нежная, прекрасная, самой природой созданная для любви, для выполнения великой миссии матери, соединившая в себе « и богатства, и вдохновения, и жизнь, и слезы, и любовь», была вынуждена бросить все и добровольно отправиться на войну.

И я хочу рассказать об одной девушке, которая, столкнувшись с суровой, жестокой правдой войны, не испугалась трудностей и выдержала все до конца. Это наша односельчанка- Фарида Хафизовна Курбангалина. Хотя она на сегодняшний день живет в Московской области, мы поддерживаем тесную связь с ней, переписываемся. О ней я хочу рассказать на основе музейных материалов.

« Восемнадцать лет мне исполнилось 30 мая 1941 года, - вспоминает Фарида Хафизовна. – Я заканчивала тогда в Казани фельдшерско-акушерскую школу. И тут вдруг- война. Двадцать второе- воскресенье, а двадцать третьего мы какой-то экзамен сдали и добровольно  всей группой отправились в райком комсомола: «Хотим на фронт! Вдруг эта война так же быстро кончится, как финская, и мы не успеем Родину защитить!»  

Всю ночь простояли, добровольцев было очень много, и услышали: «Заканчивайте учебу, получайте дипломы, нам дипломированные медицинские работники нужны.»

Закончила Фарида учебу, по распределению попала в город Арск, а через месяц приехали за ней из местного военкомата: «Вас берут в действующую армию. Час времени на сборы.» В областном военкомате получила направление в четыреста семьдесят первый саперный батальон. Тогда и сфотографировалась на память. Вот  тоненькая девичья фигурка в гимнастерке, перетянутой ремнём. На голове- пилотка со звездой, на ногах- туфельки на шнурках и трогательные белые носочки…

А через несколько дней на её хрупкие плечи ляжет безмерная тяжесть войны, она столкнется с суровыми буднями, наполненными кровью, болью утрат.

Самыми трудными для  Фариды  Хафизовны оказались первые дни, недели на фронте: земля содрогалась от разрыва бомб, грохота танков, рева самолетов, стонов раненых ; непривычно страшно было видеть умирающих рядом. Переборов свой страх, военфельдшер таскала на себе мужчин в два-три раза тяжелее её, сбрасывала, перевязывала… Шла за следующим и опять семьдесят- восемьдесят килограммов. Бессмертный подвиг совершила Фарида Курбангалина, оказывая помощь раненым, помогая людям, не щадя себя, своих сил, своей жизни.

… Серьезные испытания встретили военфельдшера осенью 1941 года в Орловской области, когда после ожесточенных боёв их батальон попал в окружение. На всю жизнь Фарида Хафизовна запомнила, как они с боями прорывались из него, обессиленные, голодные, измученные, с ранеными на руках. Особенно запомнился один бой. Фашисты с засученными рукавами, держи автоматы со штыками наперевес, пьяные начали психическую атаку.

Это было самое ужасное, что пережила Фарида Хафизовна. « Красноармейцы отбивались, раненых, которые не могли себя защитить, фашисты добивали штыками, кололи в живот, в глаза, душили за горло. Стоял вой, крик, стон…»  

Через две недели был найден выход из окружения. Перейдя вброд реку Жиздру в Калужской области, саперный батальон смог вырваться из фашистского кольца.    

   С 1942 года Курбангалина сражалась на Юго-Западном фронте, где была старшим фельдшером истребительного противотанкового артдивизиона 350-й стрелковой дивизии.

  В Харьковской наступательной операции 2 марта 1943 года была тяжело ранена разрывными пулями и лежала в госпитале города Харькова. 16 марта ее вывезли с танкистами, так как Советские войска отступали, оставляя город. Фарида  Хафизовна  едва спаслась и почти пять месяцев находилась на излечении в магнитогорском эвакогоспитале №3107. Потом – снова на фронт. Опять раненые, опять кровь, стоны, смерть… За плечами моей односельчанки-множество спасенных жизней. Оставшиеся в живых однополчане до сих пор посылают ей письма, фотографии с благодарственными надписями, которые она бережно хранит в своем архиве: «Вы, дорогая, для меня единственная живая память о начале наступления на Дону в канун 1942 года, о береге, где я был ранен. От командира огневого взвода 45-й стрелковой дивизии. 9 мая 1986 года. «Фридкинд  Ефим Петрович. »

  «На память доброму военфельдшеру 471-го отдельного саперного батальона Фариде  Хафизовне  Курбангалиной от лейтенанта Шамрина Василия Николаевича того же саперного батальона.

   1941-1942гг.

Из действующей армии военфельдшер была уволена только в ноябре 1945 года. Из наград у нее- медаль «За отвагу», орден Отечественной войны 1 степени, медаль «За оборону Заполярья», а также больше десяти юбилейных.

  Нет памятника санитарке или медсестре, памятника той, которая не только видела смерть и увечья, но ценой собственной жизни спасала раненых. Нет памятника, но осталось память. Фарида Хафизовна сама является живой памятью подвига женщин в годы войны. Она прошла весь ад войны, повидала немало крови и смертей, «не зачерствела душой «, а осталось такой же человечной, милосердной и встала на защиту жизни в мирное время.

  Фарида Хафизовна  Курбангалина закончив медицинский институт, целиком и полностью посвятила себя научной работе в институте имени Мечникова в Петрове – Дальнем.  Она- кандидат медицинских наук. В преддверие большого юбилея-60-летия Великой Победы – я желаю моей односельчанке мирного неба над головой.

Тютиев  Сагит Фассахетдинович.

« Я родился  22 декабря 1924 года в селе Исенбаево. Успешно окончив семилетнюю школу, поступил учиться в Мензелинское педагогическое училище. Но окончить его не смог: началась Великая Отечественная война. Хотелось быстрее попасть на фронт,  но Красноборский РВК давал отказ: возрастом  не вышел. Работал  в  колхозе: пахал, сеял,  собирал  урожай  вместе  с  женщинами,  стариками. И все же  я  добился своего:  в 1943 году  был направлен в город Сарапул на шестимесячные курсы командиров Смоленского пехотного пулемётного училища. Мы,  молодые курсанты, не смогли окончить обучение:  нас направили на передовую, на Курскую дугу в  составе 290 гвардейского полка 95-ой  гвардейской  дивизии 5-ой  армии. Мы  оказались  в  селе Красное  Белгородской   области.

     Там были тяжёлые, кровопролитные бои. После десятидневного сильного столкновения фашистские войска стали отступать. Но  враг  был  ещё  силён. В одном из  боев командир  пулеметного  отделения  Гаевский был  ранен, наводчик Закиров   погиб. Меня  тоже  ранило. Я  оказался  в госпитале.   Лечился  несколько месяцев.

    В феврале 1944 года я, артиллерист противотанковой артиллерии, командир орудия  сражался на 2-ом Украинском фронте в Корсунь- Шевченковском направлении. И снова получил  тяжёлое ранение…После  излечения  был признан годным  к  нестроевой  и направлен  в  штаб  тыла  2-го Украинского фронта. Последние  дни  войны  прошли  для  нас  в  Венгрии. Но  на  этом  война  для  меня  не  закончилась. С 9 августа  1945  года  я  участвовал  в войне с  Японией на  территории  Маньчжурии в  составе 2-ой  Дальневосточной  армии,  участвовал  в  освобождении  городов  Харбин, Чань- Чунь. Домой  вернулся  только  в 1947  году.  За годы войны я был  награждён орденом «Красной Звезды», медалями «За боевые заслуги»,  «За взятие Будапешта», «За победу над  Германией», «За победу над Японией».

      Военное время Сагит абый вспоминает со слезами на глазах:

   «Мы узнали, что такое фашизм. За четыре года войны мое поколение познало многое.

    Война  была  жестокой  школой. Мы  научились  ценить  жизнь. Но мы стали непримиримее к несправедливости, добрее к добру, наша совесть стала вторым сердцем.Ведь эта совесть была оплачена большой кровью.

     Шәмсетдинов Гариф Шәйхутдинович

Родился в 1907 году.  

Наводчик станкогого пулемета с 3 августа 1942 года в Великой Отечественной

войне.

    “Гитлерга Кавказ кирәк, Кавказны сакларга 57 бригада сафында Төньяк Кавказда сугышта катнашам.Фронт линиясе Малгобек, Моздок, Нальчик, Майский, Прохладный һ.б торак пунктлары аша уза. Безгә каршы Гитлерның 25 дивизиясе тора.Безнең сул якта хәтеремдә калганча 56нчы армия сугыша.

Таулы җирләрдә сугышу – безнең солдатлар өчен бик авыр була. Яшәү рәвешләре тигезлектә булып, кинәт кенә сугышчылар тауда сугышырга мәҗбүр булалар, бу бик күп югалтуларга китерә. Яраланып, 1942 елның азагында Баку шәһәрендә госпитальдән Каспий диңгезе аша Ашхабадка күчерәләр. 1943 елда январь аенда туган якларыма кайттым.1944 елның 1 маенда боерык буенча мине “За оборону Кавказа” медале белән бүләклиләр. 1946 елның  1 апреле боерыгы буенча  миңа  “Орден славы III степени” тапшыралар.”

Гильфанов Баян Шайхутдинович

Родился в селе Исенбаево в 1926 году. До 1943г. работал помощником бригадира колхоза «Комбайн». С 1943 г. учился в Агрызе в ФЗУ, в сентябре, октябре работал в паровозном депо, в ноябре был мобилизован в РККА. В Казани прошел курсы артиллеристов 85 мм зенитных орудий.

В феврале 1944г направлен на Карельский фронт. До января 1945г. воевал в составе отдельного Краснознаменного батальона ВНОС в звании рядового. Был разведчиком -наблюдателем зенитной артиллерии.

       Баян абый вспоминает: «Батальон нес воздушное наблюдение, охранял от вражеской авиации города Мурманск, Беломор, северную железную дорогу. Отвечал за оповещение и связь. Миссия была очень ответственной. В Мурманск приходили грузы из США по лендлизу. Подразделение находилось в лесу, кругом болота. Участвовали в столкновениях с финнами.Перед самым окончанием Великой Отечественной войны направили в Германию, на Балтийское побережье напротив Норвегии. По дороге в Германию мы ужасались следам войны: печные трубы вместо деревень,на станциях толпы грязных ребятишек, просящих хлеба.разрушенные города…

     День победы встретили в немецкой деревушке на Балтийском      побережье.После войны служил в артиллерийских войсках в г. Борисоглебск Воронежской области, затем был переведен в военно-воздушные войска.После военной службы работал в МТС слесарем, трактористом»

     Односельчане уважали его за скромность,     доброжелательность, добросовестность. 17декабря 2013г. его не стало.

Сабитов Нази Галимуллович

Родился  в 1909 году.  Участник Ленинградского сражения, Берлинской операции.

      “1941нче елда Германия сугыш башлаган  дигән хәбәр килде. Әлбәттә, бу хәбәр Исәнбай авылы кешеләренә дә барып иреште. Авылдан икенче көнне үк, ягъни 23 нче июнь көнне бик күп кешеләр фронтка, явыз дошманны тармар итергә киттеләр. Шулар арасында миндә бар идем. Минем фронт юлым шушы көннән башланып китте дисәм дә ялгыш булмас. Исәнбайдан мин Казанга килдем һәм анда бер ай буе сугыш тәртипләренә, дисциплинага, корал белән идарә итәргә өйрәттеләр. Шуннан соң сугышка, дошман белән йөзгә-йөз очрашырга киттем. Мине Казаннан ук Ленинградны сакларга җибәрделәр. Мин башта 343 нче стрелковый полкта хезмәт иттем. Минем исемдә бигрәк тә, Ленинград блокадасы Ладога күлен йөзеп чыккан авыр минутларым исемдә саклана. Бу дәһшәтле көннәрне ничек онытыйм соң? Ладога күлен безнең  полк бик зур авырлыклар белән кичеп чыкты. Полк командиры Зимов, батальон  командиры Фифолов төнлә белән Ладога күлен кичеп чыгарга команда бирделәр.

  Менә караңгы төн.Көз.Салкын өстән яңгыр катыш кар ява. Шундый табигать кочагында батальон көймәләргә, катерларга утырып күлнең икенче ягына, немецлар ягына чыгып һөҗүм ясарга теләдек. Ләкин күп тә үтмәде дошман пулялары сыздырыша башлады. Каты сугыш башланды. Көчләр тигез түгел иде. Шулай итеп, дошман көчле булу сәбәпле, безнең полк зур югалтуларга дучар була. Бер полк кешедән бары тик 13 кеше исән кала. Шулар арасында мин дә бар идем.

     Менә без утырган көймәләргә пуля тиде.  Көймә суга бата башлады шул ук вакытта мин суга сикердем.  Бу вакыт эчендә өстемдәге киемнәрне салырга өлгердем. Су салкын,  бөтен тәнне куырып  алды. Бер мәлгә мин кай якка йөзәргә  дә белмәдем,ләкин соңыннан төшендем , алга бер метр да барып булмаячак.Анда дошман гаскәре  искеткеч күп иде. Миңа бер юл бар-үзебезнең якка... Берникадәр вакыттан соң без 8-ГЭС ны алдык,ләкин немецлар  янадан алдылар һәм безнең полк коры җирдән чигенә башлады. Шулай итеп,безгә 6 тапкыр күл аркылы чыгарга туры килде һәм 8-ГЭСны яңадан үзебезгә  алдык. Менә шулай итеп,авыр,күңелсез блокада көннәре башланды.

        Шәһәрдә халык ач, ялангач,суткага бер кечкенә кисәк сохари,бер шикәр булды. Ә үлгән атлар, үлгән ат тиреләре,эт,песине утта көйдереп ашаган вакытлар да сирәк булмады. Солдатлар баракларында төрле авырулардан интектеләр.Аяк асты юеш,салкын кыш та килеп җитте. Кайчан блокададан чыгасы билгеле түгел иде. Безнекеләр белән бернинди бәйләнештә булмады.Баштарак,бик сирәк кенә безнең самолетлар блокадагыларга берникадәр ашаулар ташладылар.Ә ул күпмегә генә җитте инде.Шулай итеп,халык күпләп-күпләп үлде,кырылды. Чөнки кайбер вакытларда икешәр көн ач торырга туры килде. Кешеләрнең исәннәре дә хәлсез, үзләрен-үзеләре көчкә йөрттеләр. Озак вакытларга сузылган блокададан соң блокада ачылды һәм калганнарыбыз село Пушкинаны азат иттек.Авыр сугыш кырларын үтеп, Финляндиядәге Выборгны азат итүдә катнаштым.Шулай  ук Эстонияне азат итүдә дә көчем зур булды. Ленинград блокадасында, Ленинградны азат итүдә күрсәткән батырлыкларым өчен миңа “За оборону Ленинграда” дигән медаль бирделәр. Блокадада ничек авыр булуга карамастан, үзара бертугандай дус яшәвебезне һәрвакыт искә алып торам.

     1944 елда безнең полк икенче юнәлеш белән хәрәкәт итә башлады. Безне Югославиянең башкаласы Белградка алып килделәр. Белградка килгәч,мин 46 нчы полкта хезмәт итә башладым.Бельградтан соң   Данцигны һәм башка шәһәрләрне азат итүдә катнаштым.Һәр җирдә дә безне шатланып каршы алдылар. Шулай итеп, зур авырлыклар белән без Берлинга килеп кердек. Берлинга кергәч, андагы җирле халыкның бер катлавы,  берникадәресе тагын да көнбатышкарак качты. Моны буш калган йортлардан,хуҗасыз калган магазиннардан  күреп белүе кыен түгел иде. Мин Берлинны алган  җиңү көннәрен бик ачык хәтерлим. Шуның белән бергә фашистларның варварларча явызлыкларын,авыр 1941 нче елның салкын кышларын,блокада көннәрен онытасым юк. Сугышта калган иптәшләремне һәрвакыт ихтирам белән искә алам һәм алдагы көннәрдә дә искә алырмын.

     Бу сугышта туган илебезне саклауда хәтта гомерләрен дә кызганмаган,сугышта зур батырлыклар күрсәткән кешеләрне халкыбыз,ватаныбыз һич тә онытмый. 1947 елда миңа “За победу над Германией” дигән медаль, 1967 елда, 16 апрельдә “20 лет победы в Великой отечественной войне 1941-1945” дигән медаль белән бүләкләделәр.”

Мухаммадияров  Хади   Фатыхович

Родился в 1905г.  В  Великой Отечественной войне с 1942г. по 1944г. Рядовой 148 роты 71 дивизии.

«Мин 1942нче елда сугышка китәм. Башта Казанга, аннан соң Горькийга җибәрделәр һәм шундагы лагерьларның берсенә урнаштырдылар. Шушы көннән алып кыска вакытлы өйрәнүләр  башланды.Безне көн – төн  стройда йөрергә, атакага барырга, кул сугышына һәм башка шундый күнегүләргә өйрәттеләр. Беркөннне немецлар, өйрәнүләр барганда һавадан көчле бомбёжка башладылар. Беренче сугышчан чыныгуны мин шушында алдым. Аннан соң Мәскәү. Мәскәүдән соң - 2нче Украина фронтына җибәрделәр. Шушы фронтның 71нче дивизиясенең 148нче ротасына рядовой пехотачы итеп билгеләделәр. 1943нче елда безнең гвардия дивизиясе сугышка керә. Немецлар каты каршылык күрсәтәләр. Ләкин без аларның каты каршылыгын сындырып бер – бер артлы шәһәрләрне, авылларны азат иттек. Полтава янындагы бер сугышта безнең  рота 17 гитлерчыны пленга ала. Каты сугышлардан соң ротабыз бер авылны азат итә һәм шушында ялга туктый. Без солдатлар бергә җыелып утырабыз.Кайсыбыз коралын чистарта, кайсы киемен рәткә китерә. Шул вакытта командирның “Разойдись” дигән командасы яңгырый. Солдатлар күз алып йомганчы таралышалар. Нәкъ без җыелып утырган урынга бер –бер артлы снарядлар килеп төшә. Командирның тапкырлыгы аркасында сугышчылар исән калалар.

   Икенче эпизод та  минем күңелемдә нык сакланып калган. Уртача зурлыктагы тиз агышлы елга. Без немецларны шушы елгага китереп кыстык. Немецлар  кая барырга да белмиләр. Алга барырлар иде анда безнекеләр , ә артта -елга. Немецларның кача алганы елга аша кача, ә калганнары пленга бирелә. Без бу сугышта күп корал кулга төшердек. Һәм елга аръягына чыгып оборонага урнаштык. Ике көн яңгыр яуды. Өченче көнне безнең разведка немецлар һөҗүмгә күчте икән дигән  хәбәр алып кайтты. Ләкин без немецларның һөҗүмгә күчкәнен көтмәдек, үзебез һөҗүмгә күчтек. Миңа батырлык күрсәткән өчен  командир рәхмәт белдерде. Кайбер вакытларда безнең частьләр сугышыр ерак китәләр. Бу вакытларда азык-төлек килеп җитешми. Шунлыктан 2-3 әр көн ашамыйча торалар. Шулай бер вакыт Ади абыйлар часте башка частләрдән алга китә. Шунлыктан яраланучылар өчен су булмый. Ләкин су кирәк. Якында гына кое бар, ләкин немеөлар ул юлга минометлардан, автоматлардан өзлексез атып тора. Бик күп сугышчылар суга барганда һәлак була. Шунда Ади абый тормышын куркыныч астына куеп яралылар очен су алып килә...   Шуның өчен командир аңа рәхмәт белдерә. Менә Полтава өчен сугышлар башлана. Безнекеләр шәһәрне алу өчен һөҗүмгә күчәләр.

Менә Полтава  өчен сугышлар башланды. Без шәһәрне алу өчен һөҗүмгә күчтек.Немецлар Полтаваны бирмәс өчен җан ачулары белән сугыштылар. Аерым урыннарда алар хаттә контратакага да күчтеләр. Немецлар атакасына түзә алмыйча безнең  рота якындагы биеклеккә чигенде.Шушы сугышта мин яраланам...Таң атыр алдыннан мин бер кукуруз басуына килеп чыктым. Шушында 1 сутка яттым. Шул вакытта якында гына кеше тавышы ишетәм. Мин немецлар дип атарга әзерләндем. Ләкин  болар безнең санитарлар булып чыкты. Мине хәрби кыр гоиспиталенә салалар. Мин шушында гына Полтаваның алынганын  ишеттем. Бу госпитальдә берничә көн яткач, хәлем авыр булу сәбәпле мине тылга күчерделәр. Старый Скульда 3 ай яттым...     Шушы вакытта минем гаиләмә, Полтава өчен барган сугышта үлгән турында язу килә. Берничә айдан 1944нче елда мин туган авылыбызга инвалид булып кайтам. “

Танашев Миннехан Яманаевич

  Родился в 1918 году.  Участник Сталинградского сражения, освобождал Прибалтику,  Польшу Кенегсберг. Награждён орденом “Красной звезды”, медалями: “За оборону Сталинграда”, ”За освобождение Варшавы”.  В составе 74-ого танкого полка участвовал в боях на территории Германии.

“Бөек Ватан сугышы елларында үткән юл.”

        “Икенче Бөтендөнья сугышы башланган вакытта мин Казан Химия Технология институтында укый идем. Комсомол путевкасы белән Совет Армиясенә алыну белән мине Казан танк училищесына  җибәрделәр. Укуны тәмамлагач сержант-радист-стрелок званиясен бирделәр. Танк экипажы составында мин радист-стрелок заряжающий  бурычын үтәргә тиеш идем. Безне Горький (Н.Новгород) шәхәрәнә – танк алу өчен җибәрделәр. Горький шәһәреннән ерак булмаган урманда палаткаларда яшәдек һәм танкның заводтан чыгуын көттек. Бу 1942 нче елның июнь ае иде. Бер төнне бик күп немец самолетлары Горький шәһәрендәге танк заводына бомбалар ташладылар һәм заводның бер цехын җимерделәр. Танк заводыннан танклар чыкмый башладылар. Шушы вакытта химия фәне белән таныш булган солдатларны Саратов шәһәре янындагы Шиханы хәрби химия училищесына укырга җибәрделәр. Хәрби химия училищесын тәмамладым.

        Офицерларга ул вакытта 1500 сум ярдәм акчасын бирәләр иде. Бу акчаны мин әти-әнигә җибәрдем. Әтием бу акчаны алу белән фронтка ярдәм итү өчен җибәргән. Әтием укытучы-пенсионер иде, әти-әни Ленинградтан качкан качакларны әби белән бабайны үзләрендә сугыш тәмамланганчы караганннар. Аннан килгән бабай столяр булган. Бу столяр имән агачларын алып кайтып чаңгы ясап, фронтка җибәреп яткан. Әтием дә бу эштә катнашты.

 Июль аенда мине Сталинград өчен барган сугыш фронтына җибәрделәр. Анда 64 армия 621 дивизия 433 нче укчылар полкының химиядән саклану взводы командиры булып хезмәт итә башладым. Сталинград шәһәреннән ерак булмаган  Камышино авылын безнең полк немец-фашист гаскәрләреннән азат итте. Совет гаскәрләренең маневрлары бик көчле булу сәбәпле Совет гаскәрләре фашистларга каршы  көчле ударлар оештыра барды. Немец-фашист гаскәрләре чигенәләр иде.

        1942 елның декабрь аенда немец-фашист гаскәрләре чолганышка алынды. Чолганышта калган немец-фашист гаскәрләренә берничә тапкыр ультиматум бирелде. Берничә көннән соң немец-фашист гаскәрләре пленга бирелә башладылар. Немец-фашист гаскәрләренең Сталинград чолганышындагыларның баш командующие Паулюс самолетка утыртып Мәскәүгә алып киттеләр. Сталинград чолганышындагы немец солдат һәм офицерлар саны 300 кешедән артык иде. Немец-фашист солдатлары ач иделәр, хатын-кызларның шәлләренә төренеп йөриләр иде. Аякларындагы күн итекләрен одеялга төреп бетергәннәр иде.

        1943 елның икенче февралендә 74 нче укчылар дивизиясен фронттан алып безне эшелонга төяп Мәскәү юнәлешенә алып киттеләр. 1945 елның февраль аенда безнең 433 нче укчылар полкы Сухоничий авылына илттеләр һәм безгә ял бирделәр. Безнең полк Сталинград өчен барган сугышларга 7 ай дәвамында катнашты. Бу сугышлар бик көчле һәм авыр иде, авырлыкны тиз генә әйтеп булмый бит. Мин сугышта булганда әнием үлгән булган. Аның үлүе турында 1943 нче елда хәбәр килде. Иң зур авырлык минем өчен шул булды.

        Шушы ял иткән вакытта безнең полкка яңа яшь солдатлар (пополнение) белән тулыландырдылар.

        Батальоннар тиешле  санга җиткәч 1943 нче елның 1нче март төнендә, сәгать 12 дә тревога белән көнбатыш фронтына юнәлдек. Төн һәм көн буе, җәяү 80 км юл үттек.         Без барып җиткән урын, ул Смоленский шәһәре иде. Безнең 433 нче полк дошманга һөҗүм башлады.

        Көчле бәрелешләр дәвам итте. 1943 нче елның язы үтте, җәйгә кердек. Июнь аенда безнең 64 нче дивизиянең фронт сызыгының сул як күршедә, көчле бәрелешләр башланды, бу Курск-Орел дугысында барган сугышлар иде. Андагы барган сугышларның артиллерия дуэльләре бик көчле булды. Андагы  артподготовка көне-төне бертуктаусыз барды. Бер атна яки ун көн буе көчле бәрелешләрдән соң немец-фашист гаскәрләре көнбатышка таба чигенә башладылар. Бу вакытта безнең 433 нче полк солдатлары төне-көне бик сак-сизгер хәлдә дошман һөҗүмен көттеләр. Дошаман һөҗүме безнең юнәлештә булмады. Бер төнне дошман гаскәрләренең  чигенүен сиздек һәм дошман гаскәрләре артыннан  куып киттек. 3-4 көн дошман артыннан куып барганнан соң, дошманга каршылыгына очрадык. Бу урын Смоленкский шәһәреннән ерак булмаган урман иде. Шушы урында мин мина шартлаудан җәрәхәтләр һәм тән пешүләрен алдым, мине госпитальгә озаттылар. Полевой госпиталь урман эчендә урнашкан иде. Анда берничә йөз кеше дәвалана иде. Госпитальдә дәваланган соң мине Мәскәү янындагы “Военно-химическое училище имени М.И. Калинина” исемендәге училищесын офицерларның белем күтәрү курсларына җибәрделәр. Бу курсларда фронтларда катнашкан офицерлар җыелган иде. 1944 нче елның февраль айларында мине яңа гына оешкан “Отдельная рота химзащиты” частенә хезмәт итәргә командир звода итеп билгеләделәр. Рота химия һөҗүменнән саклану өчен кирәк булган люто техника һәм башка матдәләр белән тәэмин ителгән иде, шул исәптән АРС-6 автомашинасы да бар иде. Бу техника дошман химия агулы матдәләрне кулланган очракта аны дегазацияләр ( агусызландыру) өчен файдаланырга тиеш иде. Бу ротаны 1 нче номерлы орденлы, Суворов орденлы, Донский исемендәге гвардия танк дивизиясенә бирелде.

        Бу девизиягә 74 нче авыр танк полкы, һәм автоматчиклар батальоны да бирелгән иде. Безнең химиядән саклау ротасы да шушы составта сугышта катнашты. Дивизия командиры генерал-майор Панов иде. Дивизия полклары бик нык көчле “Иосиф Сталин” танклары белән коралланган иде. Танк һөҗүменә күчкәндә аңа каршы фашист гаскәрләре һәм танклары юк иде. Беренче номерлы танк дивизиясе пехота полклары белән берлектә бертуктаусыз – Балтыйк буе илләре Польшаны, һәм башка илләр һәм шәһәрләр аркылы немец-фашист гаскәрләрен эзәрлекләп Германия җиренә барып кердек. Сугышлар барган вакытта химия гаскәрләренең бурычы дошманның химик агулы матдәләренең кулланылуын үз вакытында разведка ярдәмендә ачыклау иде, һәм аннан саклану чараларын  оештыра иде.

        Безнең танк дивизиясен Калинград шәһәрен, Гданьск, Росток, Гюстров һәм башка шәһәрләрен алуда зур көчләр куйды. Германиянең Гюстров шәһәрен алгач 1945 нче  елның май башында туктадык. Гюстров шәһәреннән 16 км ераклыкрта Инглиз гаскәрләре килеп җиткән иде. Безнең дивизия Гюстров шәһәрендә 1947 нче елга кадәр шунда туктап калды.

        Без Гюстров шәһәрендә Җиңү бәйрәмен үткәрдек. Бу бәйрәм безнең өчен бик зур шатлыклар китерде.

        1947 нче елның безнең танк дивизиясен, бигрәк тә 74 нче гв. танк полкындагы Иосиф Сталин ягъни ИС танкларын Мәскәүгә парадлар үткәрү өчен алып киттеләр.

        Башка хәрбиләрне, укчыларны, саперларны, химикларны һәм офицерларны запаска өйләренә кайтарып җибәрделәр. Шушы елдан башлап мин тыныч торыш эчендә авыл мәктәпләрендә укытучы булып эшли башладым һәм читтән торып Казан институтын тәмамладым. Бүгенге көндә шул эштән пенсияга чыктым.         Бүгенге көндә Советлар Союзының азатлыгы өчен барган көрәшләрдә катнашуым һәм анда  җиңеп чыгуым белән горурланам һәм үземне бик бәхетле дип саныйм.

Симаков Габдулла Тухватуллович.

Мобилизован в ряды РККА 26 августа 1941 г.В Суслангире прошел подготовку и через месяц вместе с другими направлен в Москву. Он участник Московского сражения, участвовал в освобождении Малоярославля,Колуги. Недалеко от Смоленска при освобождении г. Кизель был ранен. В 1943 г. Вернулся домой.

“1941 нче елның 26 августында туган илемне немец-фашистлардан азат итү өчен сугышка киттем. Башта мин бер ай Мари АССР ның Суслангир лагерында өйрәнүләр алып бардым. Аннан соң безне Мәскәүне сакларга җибәрделәр. 1941 нче елның декабрендә безнең гаскәрләр хәлиткеч контрһөҗүм башладылар. Безнең часть Смоленск юнәлешендә һөҗүмгә күчкән иде. Малоярославец, Калуга шәһәрләрен азат иттек. Дошман чигенсә дә, бик көчле иде. Аңа көн саен яңа частьлар өстәлеп тора. Немецларны Брянск  тирәсеннән куганда, Совет сугышчылары  зур батырлыклар күрсәттеләр. Брянск урманнарында тирән сазлыклар бар. Шушы Брянск тирәсендә немецларны куганда, безнең полк камалышта калды. Бер атна буенча ач, ялангач килеш урманда яттык. Күп кешеләр суыктан, ачлыктан үлделәр.  Шулай булуга карамастан, 20-25 кешедән генә торган полк дошманның фронтын өзде һәм үзебезнең башка частьлар  белән берлектә, немецларны көнбатышка куа башладык. Смоленскига җитәрәк, Кизель шәһәрен азат иткәч мин яраландым. Аннан соң мине Мәскәүгә, ә соңрак Омскига госпитальга җибәрделәр. Анда 9 ай яткач, 1943 елны авылга кайттым. Мин җиңү көнен туган авылымда каршыладым.Исәнбайдан минем полкта Хуҗин Рәхмәтулла да бар иде. Ул Малоярославсны җиткәндә үлде.”

Вахитов Мансур Габдуллович

Родился в 1912 году. 30 августа 1941 года принял присягу при 1 танковом корпусе . В Великой Отечественной войне с 25 августа 1941 года по 3 марта 1945 года в составе 1 танкового корпуса. Рядовой, шофёр.                                                                                                                                                                   Участник Сталинградского сражения, Орловской наступательной операции на Курской Дуге, освобождал Белоруссию, Кёнигсберг. Трижды награжден медалью “За отвагу”.          

       «В ночь на 23 ноября в  составе танкового корпуса, который возглавлял подполковник Г.М. Филиппов, захватили  мост через реку Дон. Удерживая мост, Г.М. Филиппов решил захватить Калач отрядом танков подполковника Н.М. Филиппенко. До Калача оставалось 2 км. Из-за тумана самолёты не могли участвовать в наступлении. Командир приказал нам сесть  в машины и двигаться к Калачу. Бой за Калач продолжался всю ночь. Немцы подожгли  госпиталь, через 4 часа подошли основные силы. За этот героический подвиг подполковнику Филиппенко присвоили звание Героя Советского Союза. Личный состав был награжден медалями. 19 декабря 1942 года я был награжден медалью «За отвагу». В августе 1943 года – медалью«За оборону Сталинграда».

Приказом Верховного  главнокомандующего маршала Советского Союза И.В.Сталина Вахитову Мансуру Габдуловичу  была  объявлена благодарность

15 января 1944г. за взятие г.Калинович,28 июня 1944г. за взятие железнодорожной станции Осипович, 3 июля 1944г. за освобождение г.Минска.

Даутов Азгар Исмагилович     

                                                           Родился в 1924 году. В Великой Отечественной войне с 13 марта 1943 года по 30 декабря 1944 года. Командир стрелкового отделения 180 стрелкового полка. Участник Смоленского сражения 1943 года. Участвовал в освобождении Румынии, Болгарии.      “Безнең яшьлегебез сугыш елларына туры килде. Чәчәк кебек чагыбызны сугыш урлады. 22 июнь-сугыш башланган көн бүгенгедәй хәтердә. 1943 елның мартында Смоленск тирәсенә сугышның узәгенә килеп эләктем: ату-шартлау, суык, ачлык, колак төбеннән генә пуляларның сызгырып үтүе, солдат дусларының һәлак булулары... Сугыш барган җирләрдә авыллары-авыллары белән мичләр генә утырып калды. Сугыштан мин әнием бәхетенә  исән калсам да, ул мине каршылый, ә мин аны соңгы юлга озата алмадым. Ул 1946 елда вафат булды. Ә мин Исәнбайга 1947 елда гына кайттым. Разведкага барганда җилкәмә мина тиеп яраландым. 4 ай Воронеж өлкәсенең Россошь госпиталендә дәваланганнан соң хәрби хезмәтемне Харьков шәһәренә танкистлар әзерләү курсында дәвам иттем. Сугышта зур калалар, илләр гизеп кайткач, туган авылым шундый кечкенә булып тоелды. Ләкин ул шундый сагындырган иде.”

Гиззатуллин Самигулла Набиуллович

    Родился в 1920 году.  В Великой Отечественной войне с 23 марта 1942 года по 7 октября 1944 года. Кавалер ордена Отечественной войны I степени.     «С 26 сентября 1942 года участвовал в боях в городе Сталинграде. По 20 самолётов бомбили наши позиции беспрестанно, летали над нами, как вороны. Бои вели против фашистских танков в районе Тракторного завода. Через 9 дней был тяжело ранен в ногу. После госпиталя воевал в составе 70 гвардейской дивизии 227 артиллерийского полка .Участвовали в освобождении Белоруссии, Латвии, Литвы… Война – страшное дело. Каждую минуту ждёшь смерть».

Нурмухамат Маннанович Галимов

       Родился в 1924 году. В 1942 году уходит на фронт. Рядовой, телефонист в составе 34 гвардейского миномётного полка. 30 гвардейской миномётной бригады. В боях с 15 августа 1943 года по 6 апреля 1944 года. Военную присягу принял 13 октября 1942 года.Участвовал в Львовско-Сандомирской, Висло-Одерской, Берлинской и Пражской операциях.Награждён медалями «За отвагу», «За взятие Берлина», «За освобождение Праги».Большой след в его памяти оставила Крымская операция, проведённая 8 апреля – 12 мая 1944 года.

       «В северной части Крыма противник имел сильную систему оборонительных сооружений: Перекопский перешеек. Наша гвардии миномётная дивизия прорвала оборону противника на Перекопском перешейке и южном побережье озера Сиваш. В районе озера Сиваш, где наступала наша часть, враг несколько раз бросался в контратаки. Большие потери были с обеих сторон. Наши части преодолели Сиваш и двинулись в направлении на Симферополь. Противник оказывал сильное сопротивление.   Корабли Черноморского флота сильным огнём с моря поддерживали наше наступление. Я и мои сослуживцы получили благодарность Верховного Главнокомандующего »

«Гвардии рядовой Галимов Нурмухамед. Приказом Верховного Главнокомандующего Маршала

Советского Союза от 24 апреля 1944г.за №102 Вам объявлена благодарность,а нашей Гвардейской миномётной  дивизии присвоено наименование «Сивашская» за отличие в боях при прорыве сильно укрепленной обороны противника на Перекопском перешейке и в озёрных …на южном побережье Сиваша».

      Командир 4 Гвардейской миномётной дивизии… Жуков.

Заместитель  командира 4 Гвардейской миномётной дивизии по политической части Гвардии полковник Новиков.»

Ризванова Фаузия Хабибрахмановна.

Родилась в Деревне Исенбаево в 1923 г.  До войны училась в ФАШ (фельдшерско-акушерская школа).

 В апреле 1942 г. была мобилизована в армию.  Во время Сталинградского сражения на санитарном  пароходе «Ленинград» по Волге перевозила раненых.

 Фаузия апа вспоминает:

«Направились к Сталинграду сразу несколько санитарных пароходов. На берегу мы перевязывали раненых. Как мучились солдаты! Даже на марлевых повязках кишели вши. Когда плыли обратно, в госпиталь, фашистские  самолеты бомбили санитарные пароходы. Если какой-то пароход шел ко дну, раненые и санитары разбомбленного судна оказывались в холодной воде, мы старались как можно скорее спасти их. Многие тяжелораненные солдаты умирали на пароходе, мертвых оставляли на пристанях для захоронения…    

      Работая в госпитале, хоть как-то пытались облегчить страдания раненых :  расспрашивали о родных, писали вместо них письма.… Приходили в госпиталь на следующий день, а тех раненых, за которыми ухаживала, уже нет-умерли. Тяжело было переносить смерть…»

    После Сталинграда судьба забросила на Калининский фронт, а затем в Казань, в эвакогоспиталь,  до конца войны.

      После войны вернулась в родную деревню, где ждала мать. Мой отец,   Ризванов Хабибрахман  Шарафутдинович, ушедший на фронт в 1941г., погиб в декабре 1943года.»

Ялалов Шаих Садыкович

Родился в 1904 году. Ушёл на фронт в июне 1942 года.В Великой Отечественной войне с января 1943 года до мая 1945 года. Рядовой, стрелок 156 стрелковой дивизии 34 гвардейского мотострелкогого полка

Ялалов Шаих Садыкович - Бөек Ватан сугышы батыры.

     Илдә Бөек Ватан сугышы башлана. Комунистлар партиясе барлык халыкны үз Ватаны, үз азатлыгы, үз киләчәге өчен азатлык көрәшенә, фашист илбасарларына каршы көрәшкә, сугышка чакыра.

     “ Мин,  Шаих Садыкович,  1942 нче елның июнендә фронтка киттем. Бер ел Калинин шәһәрендәге курсларда укыдым һәм артиллерист булдым. Ләкин артиллериядә озак сугышырга туры килмәде. Каты авыру йоктырдым һәм больницага  эләктем. Терелеп чыккач, Смоленск кырында 156 укчы дивизиядә пехотачы булып сугыштым. Смоленск өчен барган каты сугышлар вакытында мин яраландым. Бу көннәрдәге сугыш турында минем ишетәсе дә килми. Чөнки һәр адымда үлек, 30-40 метр киткән саен команданы тикшерәләр. Үлгән кешеләрнең өйләренә кайгылы хәбәр җибәрәләр,” – дип сөйли Шаих абый.

        Менә бервакыт Шаих абый турында да үлгән дигән хәбәр килә. Күрәсең терелер дип өмет итмәгәннәрдер. Бәхеткә каршы Шаих абый янына санитар килеп җитә.  Һәм аны самолёт  белән Иванов өлкәсе Бичуга шәһәрендәге госпитальгә  озаталар. Монда ул 13 декабрьдан майга кадәр  6 ай ятып чыга. Аннан соң Латвия кырларындагы фронтка җибәрелә. 1944 елның 16 августында тагын яралана. Сулъяк җилкәсе аша фашист пулясы үтеп чыккан була. Аңа тагын 4 ай буе Киров өлкәсендә госпитальдә  ятарга туры килә.

    1945 елда Германия җирләрендә сугыша һәм Берлинга кадәр барып җитә Шаих абый. Канлы сугыш юллары аша үтеп, ул бик күп батырлыклар күрсәтә.

1945 елның маенда Берлинны алу - Җиңү хөрмәтенә орден белән бүләкләнә.

1947 елда “За победу над Германией” дигән медаль бүләкләнә.

«Мәйданны йөгереп үтәбез. Төрле яктан немец снайперлары ата. Әле бер яктан, эле икенче яктан «ура» тавышлары ишетелә. Безнең сугышчылар штурмга баралар. Аларны Рейхстаг өстенә кадап куелган байрак сугышка чакыра. Хәзер инде, әйләнеп карагач, без дә беренче мәртәбә аның ничек җилфердәвен күрдек. Күңелгә шатлык хисләре тулды» - дип искә ала Шаих абый.

    Әйе! Безгә бөек җиңү җиңел генә бирелмәде. Безгә шундый бәхетле, якты көннәр бүләк иткән өчен без туган илебезгә, барлык сугышчыларга бурычлыбыз. Бөек Ватан сугышы ветераннары, шул исәптән Ялалов Шаих абый да, минем өчен зур ихтирамга лаеклы кеше. Мин үзебезнең авылдан шундый батыр, туган илебезгә тугрылыклы сугышчы чыкканы өчен, чиктән тыш горурланам.

Ханнанов Мирзиян Шайхелмарданович

Родился в 1923 году.  Рядовой 44 – й отдельной стрелковой бригады.

В Великой Отечественной войне

с 10 июня 1943 года по 20 июня 1944 года.

       “Мин 1942 елның мартында хәрби хезмәткә киттем. Без Амур буенда хәрби занятиеләрдә өйрәндек. 10 ай буе хәрби хезмәткә өйрәттеләр. Безнең армияне Дальний Востокта чыныккан армия дип атадылар. Шуннан соң безне төп фронтка озаттылар. Бу вакытта Вязьма шәһәре тирәсендә бик каты сугышлар бара иде. Безне сугышка кертер алдыннан хәрби ант кабул иттеләр, кораллар бирделәр.Таң аткач, сугышка кереп киттек. Аннан алда безнең артиллерия чатьлары һәм “Катюша” бер сәгать буе ут ачты. Дошман шәһәрне ташлап чыгарга мәҗбүр булды. Дошман Днепрны аркылы чыгып, Смоленск шәһәрендә оборона тотарга мәҗбур булды. Днепрны аркылы чыгу өчен төрле җайланмалар оештырдык һәм бу вакытта безнең һава эскадрильясы Смоленскны бик каты бомбага тотты.  Дошман бер көн буе чигенде. Ясалма күперләр ясап, Днепрны чыктык. Шуннан соң Смоленск шәһәренә кердек. Бер атна буе каты сугышканнан соң безнең мотострелковый танковый бригада сугышчыларының сафлары кимеде. Приказ килгәнчегә кадәр Брянск урманында оборонада тордык. Без 25 кеше идек. 15 көн буе оборона линиясендә тордык. Аннан соң өстәмә көч килде. Безне ялга озаттылар. Фронттан 50 км ераклыкта тылга күчерделәр. 5 көн ял бирделәр. Бу вакытта безне “За боевые заслуги” медале белән буләкләделәр. Ялдан соң шушы ук фронтка җибәрделәр. Витебский шәһәрен алганда, каты яраландым. Шуннан соң 9 ай Иваново шәһәрендә госпитальдә булдым. 1944 елның азагында госпитальдән Торжок шәһәренә җибәрделәр. Анда тимер юл паркында 1948 елның мартына кадәр нестроевая дивизиядә хезмәт иттем. Торжокта хезмәт иткәндә “За отвагу” медален, кайтыр алдыннан “Берлинны җиңгән өчен” медален бирделәр.”

Калимуллин Саит Юсупович.

     Родился в 1908 году. 16 мая 1942 года принял военную присягу. В Великой Отечественной войне с 12 июня 1944 года в составе 308 стрелкового полка. 4 июня 1944 года был тяжело ранен в живот. Награждён медалью «За оборону Ленинграда».  

      Калимуллин Сәет Йосып улы 1941 нче елны сугышка китә һәм беренче тапкыр сугышка Старая Русь янында керә. Бу вакытта фашистик гаскәрләр, җанлы көч һәм техника ягыннан өстен булуларыннан файдаланып, безнең частьларга зур зарар китерәләр. Монда бер елга буенда бик каты сугышлар бара. Бу елга әле безнекеләр ягына, әле фашистлар кулына эләгә. Шушы сугышларда беренче тапкыр яраланды, Иванова шәһәренә 60 километр ераклыкта торган 3 ай госпитальдә дәваланды. Отпуска вакытында туган якларга кайтты. “Мин 1942 елның июнендә Ленинград фронтына сугышка киттем. Без Волхов шәһәре аркылы Ладога күле аша Ленинградка чыктык. Өзлексез рәвештә бомбалар һәм снарядлар явып торды. Бу вакытта шәһәр камалышта иде. Камалган шәһәрдә ягулык җитмәде, ачлык хөкем сөрде, бик күп кешеләр ачлыктан үлделәр. Җәй башы булганлыктан кырда яшел үсемлекләр күренә иде һәм кешеләр шушы үсемләрне ашыйлар иде. 1944 елның 14 нче январенда Ленинград фронты гаскәрләре, Балтыйк флоты булышлыгы белән Ленинград янында һөҗүмгә күчтек. Ике атнага сузылган һөҗүм сугышларында без 18 немец армиясен тар-мар иттек һәм дошман гаскәрләрен Ленинградтан 60-90 километрга кудык. Шушында өченче тапкыр яраландым һәм Ленинградта госпитальдә яттым. 1945 елда Кенигсбергны азат итүдә катнаштым. Монда дошман аеруча каршылык күрсәтте. 9 нчы апрельдә Кенигсберг шәһәрен алдык һәм каты сугышлар вакытында дүртенче тапкыр яраландым. Дәваланганнан соң санчастьтә хезмәт иттем, сугыш беткәнче шунда эшләдем. 1945 елның декабрендә сугыштан кайттым”.