доклад ХАЛЬМГ КЕЛНӘ КИЧӘЛМҮДТӘН ПРОФЕССОР А.Ш. КИЧИКОВИН АУДИО-ВИЗУАЛЬН ЭВ-АРҺ ОЛЗЛҺНА ТУСКАР
статья

Ностаева  С.И.

Приютна олн-халхта гимназин

хальмг келнә багш

 ХАЛЬМГ КЕЛНӘ КИЧӘЛМҮДТӘН

ПРОФЕССОР А.Ш. КИЧИКОВИН АУДИО-ВИЗУАЛЬН

ЭВ-АРҺ ОЛЗЛҺНА ТУСКАР

Хальмг келиг өдгә цагт яһҗ зааҗ дасххин төр — һоллгч төр болҗана. Тегәд мадн, багшнр, хальмг келиг өөдлүлхин төләд, эврәннь тәвцән орулнавидн. Үлгүрлхд, эклц классмудт Кичгә Төлән аудио-визуальн эв-арһ олзлҗ, эврәннь кичәлән давулнав.

Кичгә Төлә хальмг ном шинҗллһнә, сурһуль-эрдм өөдлүлһнә туст ик нилчән күргсн күн. Җирдгч җилмүдт хальмг ном шинҗллһн шиӊкән көлдән орҗ йовсн цагт хальмг келнә, утх зокъялын баатрльг дуулвр «Җаӊһрин» төрмүдәр соньмсҗ, эн туст ик учрта олн шалһлтс кеҗ йовсмн. Номтын ухаг эс авлҗасн төр уга бәәсмн: хальмг келнә айлһ, үгин һарлһ, амн зокъялыг цуглулҗ авлһн, хальмг келиг күүкдт даслһна эв-арһ, баатрльг дуулвр «Җаӊһриг» олн таласнь шинҗллһн нань чигн олн кергиг күцәх күцл тәвәд, чадмгар күцәҗ йовсмн.

 Хальмг келиг бичкдүдт дасхлһна, сурһульчнрт заалһна эв-арһиг шинрүлх төр сурһуль-эрдмин чигн, ном шинҗллһнә чигн нег һоллгч төр. Кичгә Төлә бас шунмһа кевәр эн төрт орлцҗ йовсмн. Хальмг келән сәәнәр меддго күүкдт келиг соӊсулҗ, үзүлҗ, чееҗлүлҗ, чикәр келүлҗ дасхх кергтә, талын кел даслһна эв-арһар заах кергтә гиҗ санад, дунд сурһулин багшнриг цуглулад, номин чуулһ хураһад эн аудио-визуальн эв-арһан медүлхәр зүткҗ йовсмн.

Кичгә Төлә аудио-визуальн эв-арһ тогтасн цагт нертә номтнрин Г. А. Китайгородскин, Е. М. Степановин, А. П. Леонтьевин, А. Ю. Горчина көдлмш дәкәд талын келнә Т. Н. Сухановин көтлвриг олзлсмн.

Кичгә Төлән келсәр школ болһнд хальмг кел дасхлһн һурвн әӊгәс тогтх зөвтә: аудировань, келлһн, умшлһн.  Некврмүд: Сурһулин йовуд амн  үгәр бүрдх зөвтә. Аудировань дасхла, күүкд хальмг келән сәәнәр батлснь медгднә. Эклц классин сурһулин аштнь сурһульчнр амр текстмүд чикәр, шулун  умшх зөвтә. Хурдар умшсн цагт, меддго үгмүдт, чинринь медүләд ик оньг тусхах кергтә. Кичәлин йовудт наадд өргнәр олзлх кергтә. Аудио-визуальн эв-арһ олзлхин төләд, техническ эв-арһ олзлх кергтә. Энүнә төлә, хальмг келнә хораг үзмр-дөӊцлмүдәр, туслх дегтрмүдәр батлх кергтә. Хальмг кел дасхлһна цагт эврә көдлмшт ик оньг өгх зөвтә. Энүнә төлә олн-зүсн дөӊцлмүд, зургуд, схемс, әәһин бичлһн олзлдгинь ик тус күргх зөвтә. Сурһульчнр эврән дегтрмүдәр, тольмудар, олн-зүсн лавлгч дегтрмүд олзлҗ дасх зөвтә. Кичәл болһнд наадн, нүүрәр наадн өргнәр олзлх кергтә. Төр болһнд 3-10 кичәл давулх кергтә. Иим төрмүд класс болһнд үлдх зөвтә, зуг кичәл, класс болһнд үгмүднь немгдәд йовх зөвтә.

Би Приютна олн-халхта гимназин багшв. Эклц классмудт хальмг кел дасхдв. Эврәннь көдлмштән хальмг келиг өөдлүлхин төләд олн-зүсн эв-арһс олзлнав.Теднә дунд Кичгә Төлән аудио-визуальн эв-арһар бас көдлҗәнәв. Эн эв-арһ нанд йир таасгдҗана. Үлгүрләд келхлә, "Җилин цагмуд" гидг төриг 3-5 кичәлдән, өдр болһн хойр-һурвн үг немәд цааранднь даснавидн. Дәкәд кичәлдән эн төриг хаһлсн цагт зургуд, йиртмҗин әс орулнав: салькна ә, хурин ә, моднас унҗасн хамтхасдин ә, дулан һазрт нисчәх шовудын ду, шуурһн шурчах ду болн нань чигн.

Самбрт йиртмҗин туск докъя зурад, зәӊгс тогтанавидн. Кичәл болһнд хойр-һурв үг немәд амр зәӊгәс делгрӊгү зәӊгс, текстс тогтанавидн. Үлгүрләд келхлә, намр ирв; серүн намр ирв; Серүн, салькта, хурта намр ирв. Җилин цагмуд дасхларн, деерәсн дәкәд хальмгуд кезәнә намрар, үвләр, зунар, хаврар ямаран хот иддг билә, ямаран хувц-хунр өмсдг билә бас цәәлһҗ өгнәв.Эврә кичәлмүдтән полилогмуд олзлнав.Кичәлин хөөн тууляр сценкс белднәвидн, «Зул», «Цаһан сар» нәәрмүдлә үзүлнәвидн.

Җилин цагмуд төрмүдиг гүүдүлхин төләд, үвлин, хаврин, зунын, намрин туск шүлгүд даснавидн.Шүлг самбрт бичсн, умшсн, орчулсн хөөн, шүлгин түрүн үзгүдин үлдәһәд, күүкд ухандан тодлад, эврән келх зөвтә. Дассна хөөн «Бичкн арлын хулсн», «Цаһан сар», «Чичрдг», «Булһн» айсмудыг домбрт цокад, сурһульчнр дуулна болн биилнә;кичәлдән сурһульчнрла хамдан шүлгүд, дуд ухалҗ бичнәвидн.

 «Алтн умшлһн» гидг эв-арһ олзлнав. Сурһульчнр телехәләһәчнр кевтә нег кииһәр айлтаһар, тодрхаһар текст умшх, келх зөвтә: «Мендвт, күндтә телехәләһәчнр! Эндр теӊгрин бәәдллә таньлдтн. Эндр аһарин кемҗән 15 градус дулан, салькна күчн һурвн метр секундт. Дарук хойр хонгт теӊгрин бәәдл сольгдшго», — гиж синоптикүд зәӊглҗәнә.

«Үгин нуувч» — дассн үгмүдиг буруһар бичәд, сурһульчнр үзгүдинь чикәр тәвәд, чикәр умшх зөвтә.

Кичәлдән Кичгә Төлән «Оюни түлкүр» гидг туслх дегтр олзлнав.

Кичгә Төлән аудио-визуальн эв-арһар һурвн җилдән көдлҗәнәв. Эн ав-арһ нанд сән гидгәр дөӊ болҗана, күүкдт болхла, амр сурх болв. Күүкд болхла, соньмсад, хальмг келән улм сәәнәр дасх саната болҗана. Эн эв-арһ деерән спотанн келлһ олзлнав:

– Бичлһнә көдлмш.Үлгүрләд келхлә, кичәлдән класс хамдан нег–негән дахад, намрин туск текст тогтах зөвтә.

– Монолог. Үлгүрләд келхлә, үвләр эврәннь герин терзәс ю үзҗәнт?

– 4-гч класст бичәчнрин,шүлгчнрин намтр дассн цагт видеоһар бичәчнриг сурһульчнрт үзүлнәв, яһҗ дуһардгнь тодлҗ авнавидн. Төрмүд батлсн цагт то багар бичәд, Нуура Владимир, Калян Санҗ, Шуугран Вера, Санҗин Бося болн нань чигн бичәчнр, шүлгчнр кевтә  келх зөвтә.

– «Зург» гидг эв-арһ. Планшет авад,  хамтхасд, модд, цасна умш болн н.ч  өөрхнәр күргәд, цоксн зургар зәӊгс, келвр тогтах зөвтә.

Миниһәр болхла, Кичгән Төлән аудио-визуальн эв-арһ хальмг кел сәәнәр дасхин төләд эклц классас авн өргнәр олзлх кергтә. Бидн, багшнр сурһульчнрт төрскн келән зааҗ, хальмг әмтнә байн келнә билглә, хальмг улсин авьясмудла таньлдулҗ, эврә келәрн чикәр, төвәр келҗ, хоорндан күүнддгиг сурһхар зүткнәвидн, зуг һанцхн багшнрт эн төр хаһлҗ болшго.

Бидн цугтан, күн болһн төрскн келәр өдр болһн  хоорндан зәӊгән авлцад, күүндәд бәәхлә, келндән әм орулҗ аврх кергт ик гидг хүв-немр орулхвидн. Цугтан орлцад, төрскн келән аврцхай.