Адаарынын падежи
план-конспект урока (5 класс)

ТЫВА РЕСПУБЛИКАНЫҢ ЧАА-ХϴЛ КОЖУУННУҢ

МУНИЦИПАЛДЫГ  БЮДЖЕТТИГ НИИТИ

 ϴϴРЕДИЛГЕ АЛБАН ЧЕРИ БУЛУҢ-ТЕРЕК СУУРНУҢ

 ОРТУМАК НИИТИ ϴϴРЕДИЛГЕ ШКОЛАЗЫ

ЧҮВЕ АТТАРЫНЫҢ ПАДЕЖТЕРИ.

АДААРЫНЫҢ ПАДЕЖИ.

5-ки класска тыва дыл

кичээлиниң

технологтуг картазы

Белеткээн: Сенди Айслу Чапаевна,

1-ги категорияның тыва дыл болгаш

чогаал башкызы

2016 ч.

ЧҮВЕ АТТАРЫНЫҢ ПАДЕЖТЕРИ        

Адаарының падежи.

5-ки класска тыва дыл кичээлиниң технологтуг картазы.

Кичээлдиң хевири: Чаа тема тайылбырлаарының кичээли

Кичээлдиң сорулгазы: 1) чүве аттарының падежтериниң дугайында уругларга ниити билигни бээр; Адаарының  падежинде чүве аттарын сөзүглелден тып, айтырыын шын салып, синтаксистиг  хүлээлгезин тодарадып билиринге өөредир.

2) улустуң аас чогаалынга даянып,  уругларның аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр:

 3.эртемге сундулуг чорукка кижизидер.

Планаттынган түңнелдери

Бүгү талалыг өөредилге ажыл-чорудулгазы: өөреникчи чүве аттарының падежтери, Адаарының  падежи деп  билиглерни  билир, оларны айтырыглар дузазы-биле домактың иштинден тып билир, аас болгаш бижимел чугаага чүве адының Адаарынын падежин  шын ажыглап билир ужурлуг.

Кижизиг мөзү-шынарның өөредилге ажыл-чорудулгазы:  өөредилге ажыл-чорудулгазынга эки хамаарылгалыг, сонуургалдыг чорукка, төрээн черинге ынак, хумагалыг  болурун угаадыр, патриотчу чорукту хевирлээр.

Таарыштырылганың өөредилге ажыл-чорудулгазы:өөредилгениң сорулгаларын салып билиринге, бодунуң өөредилгелиг ажыл-чорудулгазын үнелеп, түңнеп билиринге, бодунуң ажыл-чорудуунга хамаарыштыр башкының, эш-өөрүнүң үнелелин шын хүлээп ап билириниң аргаларын тургузар. Бот-тускайлаң болгаш эш-өөрү-биле демниг ажылдап билиринге чаңчыктырар.

Билиглерни шиңгээдириниң өөредилге ажыл-чорудулгазы: салдынган айтырыгның айтырыгның утказын шын медереп билип, аңаа дүүшкен шын харыыны аас-биле тургузуп билири, өөренип турар чүүлү-биле бодунуң арга-дуржулгазын деңнеп билири; номдан херек медээлерни тывары.

Харылзажылганың өөредилге ажыл-чорудулгазы: кижилер-биле харылзажып тургаш хүндүткелдиң дүрүмнерин ажыглап, харылзажып турар кижизинге билдингир кылдыр чугааны шын тургузуп, өөренген темазынга хамаарыштыр бодунуң бодалын илередип, эжиниң харыызын дыңнап билиринге, башкының, эштериниң айтырыгларынга шын харыылаарынга чаңчыктырар.

Кичээлдиң дерилгези: сюжеттиг азы предметтиг чуруктар, тывызыктар, слайдылар, үнелел карточкалары.

Кичээлдиң чорудуу:

Кичээлдиң этаптары:

I. Өөредилгелиг ажыл-чорудулганың барымдаазы.

А) кичээлге белеткел

Б) Мендилежири.Таныштырылга

В) Онаалга хыналдазы. (Эжиниң ажылын хынаары)

II. Билиглерни тодаргайлаары.

III. Чаа билиглерни ажыдары.

А) тема-биле ажыл   б) сорулгазын салыры ; Оюн «Аът чарыштырары»

В) башкының сорулгазы

IV. Бирги быжыглаашкын

 V.Физминутка

VI.Быжыглаашкын

А) Бөлүктерге ажыл

Б) Бот ажыл

В) Эжеш ажыл

Г) Кижизидилгелиг түңнел

VII. Рефлексия. Кичээлдиң түңнели. Демдек  салыры

VIII.Онаалга

А) Онаалга кылырынга инструкция.

Башкының ажыл-чорудуу:

I. Өөредилгелиг ажыл-чорудулганың барымдаазы.

В) Онаалга хыналдазы. (Эжиниң ажылын хынаары)

Кичээлдиң чорудуу:

-Экии, уруглар. Бɵгүн кичээлде мээң – биле кады эптиг-демниг ажылдаарынче силерни кыйгырып тур мен.

Бөгүн анаа эвес кичээл эрттирер бис. Кичээнгейиңерни экранда чурукче углаптаалыңар, уруглар.  

-Чурукта чүнү кɵргүскенил?

Харыы: Аякта шай. Хээлиг аяк.

Тыва кижиниң экииргек, биче сеткилдиг, хүндүлээчел аажы-чаңын,ѳгге кирген аалчызын, чаагай ёзу-чаңчыл-биле уткуп хүлээр дээрзин билир бис. Ынчангаш  бо чаагай чаңчылга хамаарышкан үлегер домактардан чугаалаптар бис бе?

1.Аалга кирген кижи   - аяк эрии ызырар.                                    

Арга кирген кижи - саат дайнаар. )  

        Хүндүлээчел тыва чоннуң аяк шайын амзааш , билиглерни  шиңгээдириниң  Чаа-Хɵл кожуунче аян-чорук кичээлинче чалап тур мен. (Слайд-маршрут)

II. Билиглерни тодаргайлаары.

-Ам бо слайдыларже кичээнгейлиг көрелииңер.  

Сюжеттиг чуруктар. (Час дугайында чурук.)

Бердинген  айтырыгларга харыылаттынар сөстерлиг домактар чогаадыр.

-Шын-дыр, эр-хейлер!

-Чүве аттары чүлерге өскерлип чоруурул? (саннарга, хамаарылга хевиринге, падежтерге өскерлир)

III. Чаа билиглерни ажыдары.

А) тема-биле ажыл

-Бөгүн чүү деп теманы өөрениривисти кым билип каапты, уруглар?  (ЧҮВЕ АТТАРЫНЫҢ ПАДЕЖТЕРИ. Адаарының падежи.)

А) Таблица-биле ажыл

       кым?

 авамның

Б.п. кымга? авамга

О.п. кымны? авамны

Т.п. кымда? авамда

Ү.п. кымдан? авамдан

У.п. кымче? авамче

Ай, хүннү, теманы бижиир.

Б) сорулгазын салыры (А.п. чүве аттарының айтырыын шын салып , синтаксистиг ролюн тодарадып билири ).

Оюн

Хар ( чүү?) эрий берген .

Авам  (кым?) дааранып олур.

Эжимниң тону ( чүзү?) чаа.

Час-чылдың  эргилдези.

Аалчы час    (Э.Кечил-оол)

Дамырактар ийлер куду

Шулурткайнып чаржып баты.

Талыйт черден-мурнуу чүктен

Чуртун эргип куштар келди.

- Шүлүктен А.п. чүве аттарын тывар, айтырыын салыр.

Ном-биле ажыл:

А) дүрүм-биле ажыл

- Падеж …                             дээр.

-Тыва дылда каш падеж барыл? (7)

-Орус дылда падежтерниң саны чежел?

Бирги быжыглаашкын:

-Мергежилге 291 (аас-биле күүседир).

Сула шимчээшкин

Салааларым

Бийир туткаш бижиир,

Бичии салаам шылады.

Хензиг када дыштанып,

Херлип- кɵстүп алыылы.

Эргек  салаам –ачам,

Айтыр салаам-авам ,

Ортун салаам-угбам,

Дɵрткү салаам-акым,

Бичии салаам-бодум.

Салааларым шупту

Салдынышпас демниг,

Бистер база олар дег

Быжыг демниг класс бис.

                                        (Х.И.Шыдыраа)

 Быжыглаашкын:

 А) Бөлүктерге ажыл - Мергежилге 292,  

Б) Бот ажыл – Мергежилге  295

В) Эжеш ажыл

Үлегер домактар-биле ажыл

А.п. чүве  аттарын  тывар.

1.Кижи чугаалажып таныжар,

Аът киштежип таныжар.

2.Далашкан күске сүтке дүжер.

3.Алдын отка улам чайнаар.

А хɵмүр улам карарар.

4. Часкы хүн чылды чемгерер.

Г) Кижизидилгелиг түңнел

Кичээливистиң түңнелин үндүрүп кɵрээлиңер.

-Бо кичээлден чүнү билип алдыңар?

-А.п. чүве аттары домакка кандыг кежигүннер болурул?

-А.п. чүве аттары кандыг айтырыгларга харыылаттынарыл?

Уруг бүрүзүнүң ажылын үнелээр.

Даалгалыг оюннар үезинде эки ажылдаан деп бодунуң ажылын үнелеп турар болза ак аякты, бичии четтикпейн олурган ийикпе, чазып олурган болза кɵк аякты  кɵргүзер, бодунуң ажылын үнелээр.

VII. Рефлексия. Кичээлдиң түңнели. Демдек  салыры

VIII.Онаалга

А) Онаалга кылырынга инструкция.

Чаа-Хɵл кожууннуң Булуң-Терек ортумак школазы

ЧҮВЕ АТТАРЫНЫҢ САНЫ

5-ки класска тыва дыл

кичээлиниң

технологтуг картазы

Белеткээн: Сенди Айслу Чапаевна,

тыва дыл болгаш чогаал башкызы

2016 ч

 ЧҮВЕ АТТАРЫНЫҢ САНЫ

5-ки класска тыва дыл кичээлиниң технологтуг картазы

Кичээлдиң хевири: Чаа тема тайылбырлаарының кичээли

Кичээлдиң сорулгазы: 1) чаңгыстың болгаш хөйнүң санында чүве аттарын ылгап билиринге өөредир.

2) улустуң аас чогаалынга даянып,  уругларның аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр, чүве аттары-биле байыдар; 3.эртемге сундулуг чорукка кижизидер.

Планаттынган түңнелдери

Бүгү талалыг өөредилге ажыл-чорудулгазы: өөреникчи чүве аттарының саны деп чүл дээрзин билир,оларны айтырыглар дузазы-биле домактың иштинден тып билир, чугаа-домаанга чүве аттарының санын шын ажыглап билир ужурлуг.

Кижизиг мөзү-шынарның өөредилге ажыл-чорудулгазы: школазынга болгаш өөредилге ажыл-чорудулгазынга эки хамаарылгалыг, сонуургалдыг болурун,өг-бүлезинге,ада-иезинге, төрээн черинге ынак, хүндүлээр  болурун угаадып, патриотчу чорукту хевирлээр.

Таарыштырылганың өөредилге ажыл-чорудулгазы:өөредилгениң сорулгаларын салып билиринге, бодунуң өөредилгелиг ажыл-чорудулгазын үнелеп, түңнеп билиринге, бодунуң ажыл-чорудуунга хамаарыштыр башкының, эш-өөрүнүң үнелелин шын хүлээп ап билириниң аргаларын тургузар.

Билиглерни шиңгээдириниң өөредилге ажыл-чорудулгазы: салдынган айтырыгның айтырыгның утказын шын медереп билип, аңаа дүүшкен шын харыыны аас-биле тургузуп билири, өөренип турар чүүлү-биле бодунуң арга-дуржулгазын деңнеп билири; номдан херек медээлерни тывары.

Харылзажылганың өөредилге ажыл-чорудулгазы: кижилер-биле харылзажып тургаш хүндүткелдиң дүрүмнерин ажыглап, харылзажып турар кижизинге билдингиркылдыр чугааны шын тургузуп, башкының, эштериниң айтырыгларынга шын харыылап чаңчыктырар.

Кичээлдиң дерилгези: сюжеттиг азы предметтиг чуруктар, тывызыктар, слайдылар, үнелел карточкалары.

Кичээлдиң чорудуу:

Кичээлдиң этаптары:

I. Өөредилгелиг ажыл-чорудулганың барымдаазы.

А) кичээлге белеткел

Б) Мендилежири.Таныштырылга

В) Онаалга хыналдазы. (Эжиниң ажылын хынаары)

II. Билиглерни тодаргайлаары.

III. Чаа билиглерни ажыдары.

А) тема-биле ажыл   б) сорулгазын салыры ; Оюн «Кым мурнаарыл?»

В) башкының сорулгазы

IV. Бирги быжыглаашкын

 V.Физминутка

VI.Быжыглаашкын

А) Бөлүктерге ажыл

Б) Бот ажыл

В) Эжеш ажыл

Г) Кижизидилгелиг түңнел

VII. Рефлексия. Кичээлдиң түңнели. Демдек  салыры

VIII.Онаалга

А) Онаалга кылырынга инструкция.

Башкының ажыл-чорудуу:

I. Өөредилгелиг ажыл-чорудулганың барымдаазы.

В) Онаалга хыналдазы. (Эжиниң ажылын хынаары)

Кичээлдиң чорудуу:

-Экии, уруглар! Бɵгүн кичээлде мээң –биле кады эптиг-демниг ажылдаарыңарынче силерни кыйгырып тур мен.

Бөгүн анаа эвес кичээл эрттирер бис. Кичээнгейиңерни экранда чурукче углаптаалыңар, уруглар.  

-Чурукта чүнү кɵргүскенил?

Харыы: Аякта шай. Хээлиг аяк.

Тыва кижиниң экииргек, биче сеткилдиг, хүндүлээчел аажы-чаңын,ѳгге кирген аалчызын, чаагай ёзу-чаңчыл-биле уткуп хүлээр дээрзин билир бис. Ынчангаш чаагай чаңчылга хамаарышкан үлегер домактардан чугаалаптар бис бе?

1.Аалга кирген кижи   - аяк эрии ызырар.                                    

Арга кирген кижи - саат дайнаар.

        Хүндүлээчел тыва чоннуң аяк шайын амзааш , февраль 9-та уткуп алган байырлалывыс- Шагаавыстың  даалгаларлыг оюн-мөөрейинче чалап тур мен. 

II. Билиглерни тодаргайлаары.

-Ам бо слайдыларже кичээнгейлиг көрүңерем.  

Предметтиг чуруктар.

Кым?, Чүү?  Кымнар? Чүлер? деп айтырыгларга харыылаттынар сөстер чогаадыр. (оол-оолдар, уруг-уруглар, ном-номнар, кыдырааш-кыдырааштар.)

-Шын-дыр, эр-хейлер!

III. Чаа билиглерни ажыдары.

А) тема-биле ажыл  

-Бөгүн чүү деп тема өөренивисти кым билип каапты, уруглар?  (ЧҮВЕ АТТАРЫНЫҢ САНЫ)

б) сорулгазын салыры

-Кандыг сорулга салыр бис, уруглар? (Чаңгыстың болгаш хөйнүң санында чүве аттарын ылгап билиринге өөренир.)

Оюн «Кым мурнаарыл?»

Башкынын айтырган чуулун чангыс сөс-биле солуур болгаш айтырыын салбышаан ,бижиир.

Амыдырал чаяакчызы-авыралдыг кымыл ол? (ава)

         Бо чылдың кандыг үезил? (кыш)

Күзүн чулер чылыг чурттарже ужуп чоруй баарыл? (куштар)

ϴргүн-көвей уругларны  өөредир кымнарыл ол?. (башкылар)

Аарыгларны эмнээр ачы-буянныг кижи. (эмчи)

Түңнел:  

-  Бердинген  сан талазы-биле кандыг чувелерни илередип  турарыл?

  -Чүге ынчаар билип тур силер?

В) башкының сорулгазы.

Мээң сорулгам: силер-биле Шагааның даалгаларлыг оюн-тоглаазын ойнап, чүве аттарының  санын тодарадып, хөйнүң санының кожумаан танып билиринге өөредири болур.

Ном-биле ажыл:

Чүве адының хөйнүң санының кожумактарының вариантыларын адаар.

-лар (хойлар, айлар)

-тар ( оттар,  оруктар)

-нар (аңнар, өңнер)

-дар-  ( малдар, аалдар)

Уругларны адаан состериниң дазылын болгаш кожумаан шыйып көргүспүшаан, кыдыраашка бижинер. Сан кожумаан көзенек иштинге көргүзер (    ). Чижээ : куштар, чааннар.

Чүве ады чаңгыстың санының хевиринге тургаш, хөй санныг чүвени илереди бээр. Чылгы кадарар. Чигир садар.

-Шагаага тыва чон канчаар белеткенип турганыл? Амгы үеде канчаар белеткенип турарыл?

- Шагаада кандыг оюннарны ойнап турганыл? (тевектээр, кажыктаар, чуңгулаар,  ча адары, тывызыктажыр д.о.ө)

IV. Бирги быжыглаашкын

-Шагааның бүдүү хүнүнде тывызыктажыр чораан.                 «Тывызыктар өртээли»

Кара-Хөлден суг  ишти,

Харлыг черже орук үндүрдү.  (Демир-үжүк)

Алышкылар дош чүктеди. (Салаалар).

Санаттынмаан хой, хемчээттинмээн шөл. (Сылдыстар, дээр.)

V.Физминутка

Тыва хемчеглер

Шагдан тура сагып келген

Чаагай эки чаңчылдыг бис.

Даараар, чазаар, шеверлээрде

Дарый, дүрген санап  тывар

Таан эптиг хемчеглерни

Сактып, бодап катаптаалы:

Салаа-биле: бир илиг, ийи илиг, үш илиг

Дараазында бо-дур көрем:

Мугур сөөм, кыры дурту

Бир кулаш, төш чартыы

Бир базым, ийи базым

Адыш оюу, карыш дурту.

VI.Быжыглаашкын

А)  Бот ажыл

 Оон аңгыда  Шагаада кандыг оюннар ойнаарыл?  Оюн «Чуңгу»  Чурукта чуңгулап турар уруглар кандыг даалга белеткеп алганыл, көрээлиңер.

Мергежилге 248 (Ай, Хүн планеталар- 1 чувени илередир)

Б) Бөлүктерге ажыл

« Ча адары»  Шын, мурнай харыылаан уруглар ча адар мөөрейге тиилээн болур.

-1-ги  одуругда оореникчилер чангыстын санында ,ийиги одуругдаалары –хөйнүң санында чуве аттарын  тус-тузунда адаар. (З-ку одуругда уруглар хынаар).

-Мергежилге 251 (абзацтарга ангылап алыр)

Түңнел. Хөй  «ча, согун»  ажылдап алган уругларны демдеглээр.

В) Эжеш ажыл «Чарыш»

Кожазы-биле -тар; -нар;-дар; лар деп кожумактарны  адаанда бердинген сөстерниң утказынга таарыштыр бижиир. Даалганы бижимел күүседир. Сөстерниң дазылын, кожумаан шыяр.

Суг, саанчы, орун, малчын, кат, аът, мал.

Дараазында чурум ёзугаар тайылбырлаар.

1.Сөстү номчуур.

2.Кымнар? Чүлер?.....

3.Сөстүң дазылы…

4.Кожумаа… Ол …. Кожумаа-дыр. Ынчангаш,… бижиир.

Г) Кижизидилгелиг түңнел

-Уруглар, тыва улустуң аас чогаалын, чаңчылын  өөренип, хүндүлеп чоруур ужурлуг бис. (Уруглар тыва чоннуң оюннарының, чаңчылдарының дугайында боттарының бодалдарын чугаалаар.)

VII. Рефлексия. Кичээлдиң түңнели. Демдек  салыры.

Кичээливистиң түңнелин үндүрүп көрээлиңер.

-Бо кичээлден чүнү билип алдыңар? Уруг бүрүзүнүң ажылын үнелээр.

-Даалгаларлыг оюннар үезинде эки ажылдаан деп бодунуң ажылын үнелеп турар болза ак төгерикти, бичии четтикпейн олурган ийикпе, чазып олурган болза- көк төгерикти көргүзер , бодунуң ажылын үнелээр.

VIII.Онаалга

А) Онаалга кылырынга инструкция.

- «4»  демдектиң онаалгазы. Мергежилге 252

- «5» демдектиң онаалгазы «Тывызыктарда  чүве аттарының саны» төлевилел кылыр.