Ававыс чокта ажык кичээл
методическая разработка (8 класс) на тему

С.Токанын «Аратын созу» романынын

«Ававыс чокты» деп эгеде

Овур-хевирлер болгаш деннелге.

Сорулгазы:

1. Феодалдыг Тывага бичии уругларнын амыдыралын оореникчилерге таныштырбышаан овур-хевирлерни болгаш дннелге аргазын ооредир.
2. Авазын хундулеп чоруурунга кижизидер.
3. Аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.    

Кичээлдин чорудуу.

1.Орг. Кезээ.

      а) оореникчилернин кичээлге белени.

      б) класстын арыг- силии.

2.Катаптаашкын.

       - басня деп чул?

       - оон тоогузу болгаш тургузуу?

         Шээжи-биле чугаалаваан оореникчилерни айтырар.

       - чуу деп басняларны ооренип эрттивис?

  Туннел:

3.Чаа тема. «Ававыс чокта» 

  Овур-хевирлер болгаш деннелге. Кичээлдин сорулгазы – биле  таныштырар.

  С.Токанын допчу-намдарын кысказы-биле коор.(карта) 1901 дек 15 (109) Каа-хем унунда Мерген хем кыдынга торутунген. Ол куруне ажылдакчызы болгаш чогаалчы. Биске бараалгаткан ажылы дээш чеди Ленин ордени шаннаан, куш-ажылдын Маадыры, улустун чогаалчызы деп хундулуг аттын эдилкнчизи.

С. Тока 1973 чылда мочээн. Анаа монге тураскаалды Кызыл хоорайда кылган.

Битин богун ооренир чогаалывыс «Аратын-созу» деп бот намдар романы 3 номдан тургустунган.Оон иштинде «Ававыс чокта» деп эгени коор бис.

Феодалодыг Тыванын уезинде бичи Тыванын хайгаарал чогаалы-дыр.  Шын ындыг амыдыралды чурттап эрткен. Шаандагы уругларнын салым-чолун Тыванын амыдыралын дамчыштыр илереткен.

Кол кезээ. Овур- хевирлер.

3 оореникчиге чурудар.(Авазы, Домбаштай, Даш-Чалан)

  Класс-биле: Уругларнын овурун тып, сактып коор.

Уруглар – эскериичел, бодун, авазын манап турарлар, аштааш сагыштаалап,изиг суг-биле хырнын чылдып ап, ижип турарлар. Кээргенчиг баштак.

Уругларнын чураан чуруктары-биле ажыл.

  Авазы -бушкук, ченнери чолдак, дисекектери ээлбес,уругларыннын мурнунга эрестиг костур, шагзыргай, эленнейнип чоруур.

  Дамбаштай-буду кончуг узун, анчы, маннаар, бажы калчан, думчуу чуга, бедик, ортузу кырлан, бичежек салдыг оозу сарыг,дыдыраш, дурген коруштуг, каттырымзап чоруур. Ол быжыг-тырын. Дузааргак, сагыш -човаачал, аннап чораанын хоорээр.

  Даш-чалан-мойнун куду дери токтуп баткан, дери бусталган, арны кызыл, моюндуруу торлаанындан ышкыштап, шайлап орар. Ургулчу эът  чиген, холдары ургулчу ус апарган чоруур. Харам, кыжырымак, кезээде эзирик чоруур. Чазыйынга тырлы бер чазып олурар.

Туннел. Авазынын овур-хевирин бижиир.

  Авам-шала чолдак, ажылдаарынга ынак. Арнында улуг-улуг меннерлиг, сагыш-човаачал, эът-ханны ортумак. Шырайы чараш, хостуг уезинде даараныр. Кара чаштыг, оожум, хундулээчел, бодун.кожамыктап ырлаарынга ынак.

  Деннелге уран-чечен аргаларнын бирээзи. Кандыг-бир чувени азы болуушкуну оске бир чувеге азы болуушкунга домейлээни.

  Деннелгени таарымчалыг ажыглаанындан чогаал утундурбас солун, утказы чечен-мерген болур.

Ном-биле ажыл. С. Токанын «Ававыс чокта» деп эгеден тып корээлинерем.

  Кара арага ишкеш кезээде эзирик чоруур Даш-чалан ышкаш – авазы биле Албанчынын эленейнип бар чыдарын илереткен.

  Мергенин ужарларынга чуве ышкаш-хайынган суг оон аксынга.

  Кок-кат кырынга хонгулаан кушкулдер ышкаш-Дамбаштын тывыжын коор дээн уругларны.

  Честен шуткаан чуве ышукаш-хунге дадыкан байдалын.

  Иригилей берген моогулер аразында чап-чаа унген ак моогу ышкаш- Даш-Чаланнын оо.

  Тенек аарыг чуве-дег-Даш-Чаланнын алгырып кышкырып турары.

  Кызыл пос дег-ДашЧаланнын кызылы.

  Кос дег –Даш-Чаланнын карак-кулаан(катырарынга)

Туннел. Чурукту оннер-биле каастаар.

  Чечектер дег-чараш, онгур,оорушкулуг.

  Суг дег-амыдыралга дузалыг, деткичелиг.

  Хун дег-чылыг, чырык.

  Сут дег-сеткили чымчак,сагыш-човангыр.

4.Быжыглаашкын.

  Авазы биле Албанчы 3 хонукта келбээн. Кангый, Бежендей, Тывыкы оглер аразында халып хырнын тоттуруп алыр аргазын тып турарлар. Шаандагы бичии уругларнын аар- берге амыдыралын кордувус, таныштывыс.  

   Билип алган чуулувусту быжыглап «Ававыс чокта» деп кыска чогаадыгдан бижиптээлинерем. Деннелгелерни ажыглаар.

Слайд. Улегер домактар  Булут аразындан хун кара чылыг

                                            Улус аразындан авам кара чылыг

  Кандыг-даа амытанга ие чокта берге. Алдын хунун херелдери дег менээ авам ажыктыг, сумелиг. Узуп ижер суг дег чурталгамнын деткикчизи, уланчызы. Ава кижинин сеткили сут дег ак , чаа чаган хар дег чымчак, хоюг.  Бажынга-даа огге-даа ие кижи чокта соок, карангы ышкаш сагындырар. Агып чыдар суг дег чугааккыр, он-баазын чечектер дег оорушкулуг, арнындан хулумзуруг ыравас.

4. Туннел.

- Бо кичээлден чуну билип алдынар?

  Демдек салыры.

  Онаалга.

  Айтырыглар 1-4 харыылаар. Арын 61

  Эжинин овур-хевирин бижиир.

С. Тока « Тос чадырда», «Мерген»

Сорулгазы

1.Тыва литературанын ундезилекчилеринин бирээзи С. Токанын допчу-намдары-биле болгаш оон оскен хеми Мерген хемнин каас чараш бойдус чурумалы-биле ооредир.

2.Оскен торээн черинге ынакшылды оттуруп кижизидер.

3.Аас болгаш бижимел чугаазын созулелге даянып сайзырадыр.

Аргазы:Беседа, башкынын тайылбыры.

Дерилгези:чурук,магнитофонга ун дыннадыр,номнары

КИЧЭЭЛДИН ЧОРУДУУ.

Организастыг кезээ.

      А)Класстын арыг-силии.

      Б)Оореникчилернин кичээлге белени.

Чаа тема

        Башкынын созу:

Уруглар, бо хун С.Токанын оскен чурту Мерген хем-биле таныжар бис.

        Кичээлдин сорулгазы.

        Чурук-биле ажыл.

        Салчак Калбак-Хорекович Тока-бугу делегейде билдингир ат-сураглыг тыва литературанын ундезилекчилеринин бирээзи,коску куруне ажылдакчызы политик чораан.Ол 1901 чылдын декабрь15-те Мерген хемге торуттунген.Чогаал ажылын 1930 чылда эгелээн.»Самбукайнын чугаазы» деп баштайгы тыва тоожуну бижииринин киржилгези-биле эгелээн.С.Тока тыва романнын эгезин салган «Араттын созу» делегейнин 29 дылдарынче очулдуртунган.1931чылда «Кинчини узе шапканы» деп чогаалы унген. Ол драматург, политик 1973чылдын май11-те мочээн.

          Туннел:

-С.Тока кажан, каяа,каш чылда торуттунгенил?

-Чогаалчы болурундан оске кандыг кижил?

-Чогаал ажылын каш чылда эгелээнил?

-Баштайгы чогаалынын ады?

-Тыва романнын эгезин салган чогаал?

-«Араттын созу каш ангы дылдарда очулдуртунганыл?

        «Араттын созу» 3 номдан тургустунган. Ону трилогия дээр. Бирги номунун ады «Тос чадырда». Бирги эгези «Мерген».С. Токанын амыдыралы тос чадырдан эгелээн болгаш номунун эгезин «Тос чадырда» деп адааны чадавас. Ол тос чадыр Мерген хемнин чанында, оон суун ишкеш бичии Тывыкы улуг мерген чогаалчы болганы боор. Ог-булезинде авазы Тас-Баштыг,угбалары Албанчы, Кангый,акылары Шомуктай,Бежендей, хеймери Тока.

           Ном-биле ажыл

Силер эдерти коруп олурунар.Магнитофонга Хертек Ширин-оолдун аянныг номчулгазы-биле Мерген хем дугайында дыннаалынар.

           Мерген хемнин чуруу.

Чуруктун дузазы-биле бир оореникчи аянныг номчуур.

           Туннел

Автор Мерген хеминин дугайында бойдус чурумалын чечен состернин суузунун ап тургаш бижээн.

           Кыдырааш-биле ажыл

Уран чечен аргаларны тывар.

        Метафора: хайнып-моореп, хар дувунче чаштына бээр, хем кыжын безин удувас, ковук кылдыр токтуп, уну чинге арыг, тайга карактап,кадагалап, кавайынга опейлеп, Ка-Хемге ужуражыр дээш.

         Деннелге:Бичии дырылап-аксынга арай боорда чедер ышкаш, урде чарылган чассыг уруу-биле ужурашкан ышкаш.

         Эпитет: дааш-шимээнниг,кылын терен хар, хостуг агып чыдар

           Туннел

-Чуге Мерген дээнил?

Ол хемнин эриинге кончуг чечен мерген кижилер чурттап чорааны чадавас.

Быжыглаашкын

    Кыска чогаадыг

Торээн хеминин дугайында уран чечен аргаларны ажыглап тургаш бижиир.

   Ыр «Оскен хемим» Кууселдеде Алена Йомужап

    Туннел

Бо кичээлден чуну билип алдынар, чуу солун болду?

   Онаалга

«Тапсы хем» дугайында ырны бижип эккээр.Мергеннин узундузун шээжилеп алыр.

Демдектер салыр.

Ажык кичээл