Сүзләрне кушу ысулы.Кушма,парлы,тезмә сүзләр.Татар теленнән мастер-класс.
методическая разработка (5 класс) по теме

                 Тема. Сүзләрне кушу ысулы.Кушма,парлы,тезмә сүзләр

Максат:

Дидактик- кушма,парлы,тезмә сүзләр турында төшенчә формалаштыру,

                  сүзләрне кушу юлы белән яңа сүзләр ясалу үзенчәлекләрен аңларга ярдәм итү.

Үстерешле-логик һәм иҗади фикерләү күнекмәсе үсеше өчен җирлек булдыру.

Тәрбияви-дуслык,бердәмлек,түземлелек кебек сыйфатлар тәрбияләү.

Дәрес тибы-уку мәсьәләсен  кую һәм чишү.

Метод: проблемалы ситуация тудыру,өлешчә эзләнүле.

Форма-төркемнәрдә уку эшчәнлеге оештыру.

Җиһаз: 5 нче сыйныф өчен татар теле дәреслеге,авторы-  

             Р.Хәсәншина,компьютер,биремле карточкалар

   Дәрес барышы:

I. Мотивлаштыру-ориентлашу.

1.Психологик уңай халәт тудыру.

Ягез әле, дустанә елмаеп, бер-беребезгә хәерле көн,дәрестә уңышлы эшчәнлек теләп, татар

 теле дәресебезне башлап җибәрик.

2. УМ кую ситуациясе.

    Бирем.Бирелгән сүзләр төзелешләре ягыннан нинди?Таблицаны тутырырга.Мондый сүзләр сүз ясалышы ысулларының кайсына карый?Дәрескә УМ билгеләргә (таблица экранда күрсәтелә)

        Көтелгән җавап:Таблицаның беренче баганасындагы сүзләр-кушма сүзләр,икенчесендә-парлы сүзләр һәм өченчесендә-тезмә сүзләр.Алар сүзләрне кушу ысулы белән ясалган.

Укытучы:

     - Димәк,без бүген сүзләрне кушу ярдәмендә яңа сүзләр ясалу турында сөйләшербез.

       Үзбәя куябыз: 4 сорауга да дөрес җавап булса- 5,

                                   1 хата булса- 4,

                                   2 хата булса- 3

       Үзбәя.

        Тема языла. (Сүзләрне кушу ысулы. Кушма ,парлы, тезмә сүзләр.)

II. УМ адымлап чишү.

1. Дәреслек буенча эш. 326 нчы күнегү. Бирелгән белешмәдән файдаланып,сүзләрне кушу ысулы белән ясалган кушма,парлы,тезмә сүзләр турында модель төзергә.

           ( -Укучылар дәфтәрдә төзиләр,

             -төзеп бетергәч, һәр төркемнән берәр кешенең җавабы        

            тыңланыла, көтелгән җавап укучы җавабыннан соң берәм - берәм экранда күрсәтелә  

            бара,

            -кушма сүзләрнең үзенчәлекләре әйтеп бетерелгәч, бу үзенчәлекләрне хор белән  

             кабатлыйлар,

- бер-берсенә пышылдап кабатлыйлар,

- үз-үзләренә эчтән кабатлыйлар)

        К өтелгән җавап :(экранда)

                                                                 Сүзләрне кушу юлы белән ясала

                          кушма сүзләр                        парлы сүзләр                       тезмә сүзләр

                        -ике сүз,кушылып,                -антоним,синоним,                 -ике яки берничә сүздән

                        бер мәгънә белдерә                аваздаш сүзләрне парлап,      тезелеп ясала

                        -кушымчалар да  өс-              сүзләрне кабатлап ясала      -бер төшенчәне белдерә

                                                                                                                        -бердәм сорауга җавап бирә

                         тәлә ала                                  -сызыкча аша языла.            –аерым язылалар

                        -кушылып языла

                   Укытучы:

                    - Үзбәя куябыз: бөтен үзенчәлекләрне дә дөрес язган һәм әйткән укучыга- 5,

                                                 1-2 хата булса- 4,

                                                 3 хата булса- 3

       Үзбәя.

2. Гомуми ысулны куллану.

   327  нче күнегү. Бирелгән парлы сүзләр нинди мәгънә мөнәсәбәтендә торган сүзләрдән     ясалганнар? Сүзләрне 4 төркемгә бүлеп әйтергә

( -төркемдә бергә киңәшләшәләр

  -чиратлашып, һәр сүзнең кайсы төркемчәгә кергәнлеген телдән әйтеп чыгалар,

   -төркемчәләр әйтеп бетерелгәч,җаваплары тагын бер кат экранда күрсәтелгән таблица  

    белән чагыштырыла ,

1. нәтиҗәләр ясала (үз-үзеңә һәм хор белән): парлы сүзләр антоним,синоним, аваздаш  

 сүзләрне парлап, сүзләрне  кабатлап ясала)

     К өтелгән җавап: ( экранда)

Укытучы:

2. Үзбәя куябыз :

       сүзләрне төркемчәләргә аеруда хата булмаса, нәтиҗәне ялгышсыз яттан  әйтә алса- 5

                      1-2 хата булса- 4,

       3 хата булса- 3.

    Үзбәя.

Төркемнәрдә эш. I төркем -328 нче күнегү, II төркем -329 нчы күнегү, III төркем- бирелгән шигырьләрне нокталар урынына сүзләр куеп уку ( III төркемдәге укучыларга  карточкалар таратыла )

I төркем- 328 нче күнегү. Мисалларны укырга,тезмә сүзләрне аерып язарга ( 5 сүзне генә). Тезмә сүзләр турында  нәтиҗәләр ясарга

   Көтелгән җавап: мүк җиләге, күз карасы, бал корты, Кара диңгез, миләш чыпчыгы, хәбәр

                                бирү, кәлтә елан.

   Тезмә сүзләр турында нәтиҗәләр ясау. 

 (Тезмә сүзләр ике яки берничә сүздән тезелеп ясалалар. Бербөтен буларак,бер төшенчәне генә белдерәләр, бер генә сорауга җавап бирәләр,аерым язылалар)

                   Укытучы:

                    - Үзбәя куябыз: 5 сүзне дә дөрес язган һәм нәтиҗәне хатасыз әйткән укучыга- 5,

                                                 1-2 хата булса- 4,

                                     3 хата булса- 3

    Үзбәя.

II төркем- З29 нчы күнегү. Бу кушма сүзләр нинди сүзтезмәләр нигезендә барлыкка килгән? Кушма сүзләрне чыганак сүзтезмәләре белән парлап язарга.( 5 сүзне генә)

     Көтелгән җавап:таш күмер, кара төстәге җимеш, ук төсле яфрак, үрдәкнеке кебек

                                   борын,су үсемлеге,ак төстәге кош,Сабан туе,алма агачы,бу ел.

     Кушма сүзләр турында нәтиҗәләр ясау.

(Кушма сүзләр ике сүзнең кушылып бер мәгънә белдерә башлаулары нәтиҗәсендә барлыкка киләләр.Кушма сүзләр ясауда сүз ясагыч кушымчалар да катнаша ала.Кушма сүзләр кушылып язылалар )

                   Укытучы:

                    - Үзбәя куябыз: 5 сүзне дә дөрес язган һәм нәтиҗәне хатасыз әйткән укучыга- 5,

                                                 1-2 хата булса- 4,

                                     3 хата булса- 3

     Үзбәя.

III төркем- Бирем. Бирелгән шигырьләрне нокталар урынына сүзләр куеп уку ( III төркемдәге укучыларга  карточкалар таратыла ) 

1.          Миңа кирәк 2 сүз,                                         2.     Минем  таләбем көчле:

Шуннан ясыйм ..... сүз.                                         Мәгънәдәш булмасалар,

Карагыз минем көчкә:                                           Каршыдаш булмасалар,

Алам ”ак” ны-төс бит ул,                                      Аваздаш булмасалар,

Канатлы дус-“кош”бит ул,                                   Мин аларны парламыйм

“Ак” ны кушкач шул “кош”ка                             Һәм парлыга санамыйм.  

“Аккош”дигән сүз чыга.

                                                                                 Мәгънәдәш,я аваздаш        

“Ярканат”-җәнлек була,                                        Булалар икән әгәр,

“Кульяулык”-сөрткеч була,                                  Мин ясап куям алардан

“Өчаяк”-савыт була,                                              Бик матур ..... сүзләр

“Биектау”авыл була                                                “Аш” ны “су” га якынайтып,

Миңа таләп бер генә:                                             “Аш-су” ясап куям мин.

Ике сүз бергә килсен,                                            “Чокыр” белән”чакыр” дан  

Аерылмас дуслар булып,                                      “Чокыр-чакыр ясыйм мин.

Бербөтен тәшкил итсен.                                        “Дөбер-шатыр”ны да шулай

                                                                                 “Ыбыр-чыбыр” ны да шулай.

Матур була дөньялар,                                          

Кушылсалар тамырлар,                                          ..... сүзләр ясала,

Берексәләр тамырлар,                                             Сүзне тулы кабатлап,

Менә шундый була ул .                                          Өлешчә дә кабатлап,

Матур-матур ..... сүз.                                               Теркәгеч “һәм” не ташлап.

                                                                                  .....  сүзне ясаганда,

                                                                                 Онытмагыз,дуслар,сез.

                                                                                  Ике сүзнең арасында

                                                                                  “Сызыкча” куеласын.

                                                                                 Ул сызыкча булмаса,

                                                                                 ..... сүзгә санамыйм,

                                                                                 Килсәгез дә,китсәгез дә,                                                                            

                                                                                 Борылып та карамыйм

3.         Бар сөйләмдә сүзтезмә,                                

Бар шулай ук .....  сүз.                                      

Боларны бер-берсе белән                          

Бутарга һич ярамый.                                  

Әгәр булса .... сүз-                                      

Белдерә бер төшенчә;                                  

Сүзтезмә булган чакта сүз-                          

Төшенчәсе берничә.                                          

..... сүзнең  азагына                                            

Була ялгап кушымча                                          

Аерып языла сүзләр,                                          

Менә шуны онытма :

 “Тимер юл” һәм “кыр казы”

.....  сүзләргә керә,

“Тимер шар” һәм “күрше казы”

Сүзтезмәләргә керә.

Мин нәкъ шундый ..... сүз,

Сөйләмдә кирәк булам,

Башкалардан калышмыйм,

Һәрвакыт кулланылам

III. Рефлексия,бәяләү.

1.“Дәрестә нәрсә белән шөгыльләндек?” соравына җавап бирү.(Дәрестә эшләгән эшләрне санап

     чыгу)

2. Дәрескә гомуми бәя бирү.( Һәр укучы үзенә билгеләре буенча бәя чыгара,төркем җитәкчесе бу  

     үзбәяләр белән таныштыра )

3. Өй эше: ( укучы берсен сайлап ала)

            а) мәҗбүри өй эше:330 нчы күнегү.Бирелгән кушма сүзләр нинди сүз төркемнәре кушылып  

ясалган? Бу сүзләр белән 3-4 җөмлә төзеп язарга.

      ә) ярым иҗади өй эше: 331 нче күнегү. Парлы сүзләр кергән 5 мәкаль эзләп языгыз,ясалу

       үзенчәлеген аңлатыгыз

            б) иҗади өй эше: 332 нче күнегү. Теманы рәсемдә чагылдырыгыз.