Детский фольклор бурят
учебно-методическое пособие (5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 класс) на тему

Бадмацыренова Цырендолгор Бадмаевна,
Буряад үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернад

Буряад арадай хүүгэдэй аман зохёол

ОРОЛТО ҮГЭ

Дэлхэйн ямаршье арадуудай, тэрэ тоодо буряад-монголшуудай «оёоргүй гүнзэгы далай» шэнги аман зохёол хэдэн зуун жэлэй саана ород эрдэмтэдэй, аяншалагшадай, юрэ аман зохёолоор һонирходогшье хүнүүдэй анхарал ехээр татаһаншье, татадагшье. XVII–XVIII-дахи зуун жэлнүүдтэ Зүүн Сибирь болон Түб Азяар аяншалһан хүнүүдэй тэмдэглэлнүүд соо буряад арадай ажабайдал, ёһо заншалнууд, соёл, аман зохёол тэмдэглэгдэһэн байдаг.

Харин XIX зуун жэлдэ манай нютаг руу сүлүүлһэн декабристнууд А. ба М. Бестужевууд, М. ба В. Кюхельбекернүүд, К. Торсон, П. ба А. Борисовууд, Е. Оболенский, И. Шишков, А. болон А. Муравьевууд, Ю. Люблинский, В. Толстой, М. Глебов гэгшэд олон жэлэй туршада буряадуудай дунда ажамидаржа, буряад зоной аман зохёол суглуулха, тэдэниие шэнжэлхэ ажалда ехэ анхаралаа хандуулаа.

Буряад багшанар, сэхээтэд, тэрэ тоодо Я. Болдонов, Р. Номтоев, У. Онгодов, Н. Болдонов, Г. Гомбоев, Ц. Сахаров, В. Юмсунов, Р. Цыремпилов гэгшэд аман зохёол суглуулха талаар ехэ ажал ябуулаа.

Хоридохи зуун жэлэй эхиндэ М. Хангалов, Ц. Жамцарано, В. Михайлов, Б. Барадин, Ч-Л. Базарон, Э-Д. Ринчино г.м. сэхээтэд Ородой Географическа бүлгэмэй эрдэмтэдтэй хамта аман зохёол – үльгэр, домог, онтохон, түүхэлһэн хөөрөөн, дуунууд г.м. суглуулжа шэнжэлэн, горитой ажал ябуулжа, буряад фольклористикын эхи үндэһэ табиһан байна.

Зүблэлтэ засагай үедэ Д.А. Абашеев, С.П. Балдаев, Х.Н. Намсараев, А.М. Хамгашалов, И.Н. Мадасон, А.И. Уланов, Н.Г. Балдано, А.К. Богданов, Л.Е. Элиасов, Б.П. Махатов, Т.М. Болдонова, Н.О. Шаракшинова, Г.Д. Санжеев, Т.А. Бертагаев, Ц-А. Н. Дугар-Нимаев, М.П. Хамаганов, М.П. Хомонов, Е.В. Баранникова, Г.О. Туденов, Д.С. Дугаров, М.И. Тулохонов, Т.М. Михайлов, С.Ш. Чагдуров, С.С. Бардаханова, Д.А. Бурчина, В.Б. Махатов, В.Ш. Гунгаров, С.Д. Бабуев, Б.Д. Баяртуев, г.м. багшанар, эрдэмтэд, уран зохёолшод, аман зохёол суглуулагшад оролдоошье, оролдоношье. Эдэнэр хүдэлмэринүүд соогоо аман зохёолые алишье талаһаа шэнжэлэн харахадаа, арадайнгаа түүхэдэ, хүгжэлтэдэ горитой һуури эзэлһые тэмдэглэһэн байна.

Буряад арадай заншалта аман зохёол соо хүүгэдэй аман зохёол онсо һуури эзэлнэ. Эдэ зохёолнуудые аман зохёол шэнжэлдэг эрдэмтэд XIX-дэхи зуун жэлэй тэн хүрэтэр амяарнь онсолон шэнжэлээгүй байһан. Хүүгэдэй аман зохёол шудалһан, шэнжэлһэн ород, буряад, монгол болон бусадшье гадаадын эрдэмтэдэй ажалнуудые хаража үзэхэдэ, тэрэ сагта ехэнхидээ хүүгэдэй аман зохёолые арадай педагогикын нэгэ һалбари гэжэ тоолодог байһан юм.

Росси дотор хүүгэдэй аман зохёолые суглуулха, шэнжэлхэ талаар ажаябуулга ехэ хожом эхилһэн түүхэтэй. Тиимэһээ XIX-дэхи зуун жэлэй нэгэдэхи хахадта И.П. Сахаровай, А.В. Терещенкын, Е.А. Авдеевагай хүдэлмэринүүд, согсолборинууд соо хүүгэдэй аман зохёол тухай нэгэ хэды тэмдэглэлнүүд хэблэгдэжэ эхилээ.

Юрэнхы дээрэнь хүүгэдэй аман зохёолые шудалһан эрдэмтэдэй бүтээлнүүдые хаража үзэхэдэ, ород эрдэмтэд О.И. Капица, П.В. Шейн гэгшэд хүүгэдтэ зорюулагдаһан аман зохёолые анха түрүүн шудалжа эхилһэн юм. 1828 ондо О.И. Капица «Известия государственного русского географического общества» гэһэн сэтгүүл соо «К вопросу об исследовании детского фольклора» гэһэн статья бэшэхэдээ, хүүгэдэй аман зохёолые хоёр бүлэг болгон хубаагаа:

• ехэшүүлэй хүүгэдтэ зорюулжа бүтээһэн аман зохёол;

• хүүгэдэй өөһэдэйнь зохёоһон аман зохёол.

1920-ёод онуудаар Г.С. Виноградов, О.И. Капица гэгшэд хүүгэдэй аман зохёолдо ехэтэ анхарал хандуулжа эхилээ. Харин Г.С. Виноградов хүүгэдэй ажабайдалые, аман зохёолые бүхы талаһаань харуулһан шэнжэлгэеэ «Детский народный календарь», «Детская сатирическая лирика», «Детский фольклор и быт», «Народная педагогика», «Детский фольклор в школьном курсе словесности», «Русский детский фольклор. Игровые прелюдии», «Сечки, Дiтяча казка» г.м. номууд соогоо онсолон гаргаа. Эрдэмтэн хүүгэдэй аман зохёолой алишье жанрые гүнзэгыгөөр шудалһан байна. Тэрэнэй хэһэн эрдэм шэнжэлэлгын ажалнууд мүнөө үе хүрэтэр фольклористикада дээгүүр һуури эзэлдэг. Харин шэнжэлэгшын һанамжаар, эдэ шэнжэлэн үзэһэн хүдэлмэринүүдынь хүүгэдэй аман зохёолой дүн гаргалгада бэлэдхэлэй эгээл хэрэгтэй материал боложо үгэхэ һэн гэжэ өөрөө тодорхойлно.

1930-аад онуудһаа эхилээд, 1950-яад онууд хүрэтэр хүүгэдэй аман зохёол шэнжэлгэдэ хабаатай ажалнууд тусхай хэблэгдээгүй байһаниинь харамтай. Аяар 1957 ондо В.П. Аникинай «Русские народные поговорки, загадки и детский фольклор» гэһэн ном хэблэгдэжэ, хүүгэдэй аман зохёол һонирхогшодой анхарал ехэ татаа. Саашанхи жэлнүүдтэ эрдэмтэдэй шэнжэлгын хүдэлмэринүүд сооһоо М.Н. Мельниковэй «Русский детский фольклор Сибири» (1970) болон «Русский детский фольклор» (1987) гэһэн номуудые тэмдэглэлтэй.

1989 ондо «Потешки, считалки, небылицы» гэһэн антологи хэблэгдээ. Энэ үеэр хүгжэмшэд, дуушад хамтаржа, гурба дүрбэн номуудые ноототойгоор бэлдэжэ, Москвада Г.М. Науменко хэблүүлээ.

1997 ондо А.Н. Мартыновагай «Детский поэтический фольклор» гэһэн антологи Россин Федерациин Эрдэмэй академиин ород литературын институдай дэмжэлгээр Санкт-Петербургда хэблэлһээ гараа. Энэ ном соо хүүгэдэй аман зохёолой шүлэглэмэл жанрнуудай текстнүүд тайлбаринуудтаяа оронхой.

2000 ондо Москвагай багшанарай дээдэ һургуулиин ород литературын кафедрын багшанар, профессорнүүд Т.В. Зуева Б.П. Кирдан хоёрой бэшэһэн «Русский фольклор» гэһэн ном «Наука» хэблэлээр гараа. Энэ ном соогоо эрдэмтэд хүүгэдэй аман зохёолые гурбан бүлэг болгон харана:

1. Хүүгэдэй заншалта арадай аман зохёол дээрэ үндэһэлһэн, хүүгэдэй өөһэдэйнь зохёоһон зохёолнууд (произведения самих детей, усвоенные традицией);

2. Хүүгэдэй аман зохёолдо шэнгэн ороһон ехэшүүлэй заншалта аман зохёол (произведения традиционного фольклора взрослых, перешедшие в детский репертуар);

3. Ехэшүүлэй зорюута хүүгэдтэ зорюулжа бэшэһэн аман зохёол (произведения, созданные взрослыми специально для детей и усвоенные традицией).

2001 ондо В.П. Аникин «Русское народное поэтическое творчество» гэһэн ном хрестоматитай хамта дээдэ һургуулиин оюутадта, хэлэ бэшэгээр, аман зохёолоор һонирходог уншагшадта зорюулан хэблүүлээ.

Хүүгэдэй аман зохёолой хүгжэлтэ хаража үзэхэдэ, хэдэн зуугаад жэлэй саада тээ бүридэжэ эхилһэниинь дамжаггүй. Арад бүхэнэй хүүгэдэй аман зохёол өөрын онсо шэнжэтэй. Юуб гэхэдэ, нэн түрүүн аман зохёол арадай амидаржа һууһан газарһаа, байгаалиһаа, эрхилжэ ябаһан ажахыһаа сэхэ дулдыдадаг байһан ха юм.

Монгол туургата арад, тэрэ тоодо буряад угсаатан, жэлэй дүрбэн сагта зөөжэ, нүүжэ ябадаг байгаашье һаа, ёһо заншалай, мүргэл шүтөөнэй, хэлэ бэшэгэй, шажанай талаар хоорондоо нягта холбоотой байһан юм. Энэнь ехэшүүлэй заншалта аман зохёолдо, мүн хүүгэдэй аман зохёолой хүгжэлтэдэ ехэ нүлөө үзүүлээ.

Хүүгэдэй аман зохёол арадай педагогикын таһаршагүй нэгэ хубинь гэжэ дээрэ хэлэгдээ һэн. Тэрэнэй бүхы жанрнууд ямаршье наһанай (нарай, бага болон дунда наһанай) хүүгэдэй физическэ, психологическа талыень хараадаа абан, зүнгэй онол арга дээрэ үндэһэлэгдэнхэй.

Хүүгэдэй аман зохёолой уран һайханайнь түхэлнүүд өөрын онсо шэнжэтэй, өөрсэ образно системэтэй, тусхай хэлэлгын хэбтэй, маягтай, наадануудтаа нэгэ жэгдэ дабтасатай үгэнүүдые хэрэглэхэ дуратайгаараа, эрмэлзэлээрээ онсо илгарна. Нааданууд болбол үхибүүдэй ухаан бодол хүгжөөхэ, мэдэрэл мүлихэ талаар эгээл хэрэгтэй зүйлынь болодог ха юм.

Зохёол болбол үхибүүдэй болбосоролдо, хүмүүжүүлгэдэ ехэ үүргэ дүүргэхэһээ гадна, хүүгэдэй оршон байдалда үхибүүнэй дадал, абари зандань туһатай нүлөө үзүүлдэг. Хүүгэдэй аман зохёолой тарадаг, дамжуулагдадаг элдэб арга замууд гэхэдэ:

• Ехэшүүлэй үхибүүдээ һургахын тула зорюута дамжуулдаг арга зам;

• «Доогуур» («стихийное») эмхи гуримгүйгөөр ехэшүүлһээ, үетэн нүхэдһөө, дунда зэргын наһанай үхибүүдһээ дамжуулагдадаг арга болоно.

Хүүгэдэй аман зохёолдо ородог үлгын дуунууд, жороо үгэнүүд, үльгэрнүүд, оньһон үгэнүүд, таабаринууд г.м. тэдэнэй үхибүүдэй ажабайдалда нэбтэрэн, оюун ухаандань нүлөөлэн, үзэг бэшэгтэй, уран зохёолтой танилсахадань, ехэхэн бэлэдхэлынь боложо үгэнэ. Уран гоё үгэнүүдһээ, мүрнүүдһээ бүридэһэн хүүгэдэй зохёоһон шүлэгүүдынь эгээл дуратай байхаһаа гадна, тэдэнэй наадануудтайнь нягта холбоотой. Юундэб гэхэдэ, тэдэнэр наадантаяа холбожо, али нэгэ шүлэгэй бадаг гү, али дуу тааралдуулжа, нааданайнгаа үйлэ хэрэг саашань улам һонирхолтой болгоно.

Хүүгэдэй аман зохёолой үшөө нэгэ шухала шэнжэнь гэхэдэ, наадандань адли багашуулай һонирхол татан, эхэ хэлэнэйнь баялигтай, оршон тойронхи байдалтай, уран гоё найруулгатай танилсан, тэдэнэй хэлэнэйнь, хөөрөөнэйнь хүгжэлтэдэ, һуража абаха, һажааха, оюун ухаандань, зан заншал хүмүүжүүлгэдэ, ерээдүйн хүгжэлтэдэнь илангаяа аша туһатай байдаг.

Монгол туургата арад үри хүүгэдээ һурган хүмүүжүүлхэдээ, ямар һургаал, ёһо гурим, эрилтэ баримталбал зохид байхаб гэжэ, «хүн ахатай, дэгэл захатай», «эрхые һуранхаар, бэрхые һура», «ариг сэбэр – арюун байдал» г.м. дүрим гуримуудые тогтоон, хүмүүжүүлхэ үзэл бодолоо «оньһон үгэ оншотой» гэжэ хэр угһаа һурган заажа эхилдэг һэн.

Буряад монголшууд «һур номдо – мэргэн, нойрто – һэргэг, үйлэдэ – уран, үгэдэ – сэсэн, хуулида – шударгы, хуримда – шуран, дайнда – баатар, далайда – уһаша, дээдын газарта – зусаргүй (билдагуушагүй), доодо газарта – найртай» г.м. хүнэй эрхим ябахын эгээл һайн шанарнуудые, арадай һурган хүмүүжүүлхэ удхые тодорхойлһон юм. Энэнь хүнэй һанаанда оюун бэлиг, бэеын тамир, ажал, зан заншал (нравственность) багтаажа, үри хүүгэдээ алишье талаһаа тэгшээр хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ шухала үүргэ дүүргэнэ.

Буряад хүүгэдэй аман зохёолые эрдэмэй талаһаа суута эрдэмтэд М.Н. Хангалов, Ц. Жамцарано, Б. Барадин, С.П. Балдаев гэгшэд шэнжэлжэ, эрдэм шэнжэлгын үндэһэ һуури табиһан юм. Тэдэнэй суглуулһан, хэблүүлһэн ажалнуудайнь үрэ дүн хэндэшье мэдээжэ, харин заншалта аман зохёолһоо хүүгэдэй аман зохёолые тэдэнэр амяарлан шэнжэлжэ үзөөгүй байһан юм.

1917 оной Октябриин хубисхалай һүүлээр буряад уран зохёолой хүгжэлтэ шэнэ шатада гараһан байна. Ород арадай уран зохёолшодой онол аргануудые хэрэглэн, түрүүшын зүблэлтэ засагай үеын буряад уран зохёолшод арадай аман зохёолые абьяастайгаар ашаглан, тэрэнэй тоодо хүүгэдэй аман зохёолые үрэжэлтэйгөөр хэрэглэжэ эхилээ. Эндэ буряад уран зохёолой үндэһэ һуури табигшад Х. Намсараев, Б. Барадин, Ч-Л. Базарон, Ц. Дон, Б. Базарон, Б. Абидуев г.м. уран зохёолшодые нэрлэмээр. Үхибүүдые хүмүүжүүлхэ асуудалнууд буряад арадай түүхэ, соёл, уран зохёол шэнжэлһэн эрдэмтэдэй ажалнууд соо дайрагдаһан байдаг.

Октябриин хубисхал арадай аман зохёолой саашанхи хүгжэлтэдэ ехэ удха шанартай байһан юм. Буряад арад оньһон үгэнүүд, юрөөл, магтаалнууд, үльгэр, онтохонууд соогоо сүлөөтэ жаргалта байдал тухай, хүн зоной бодол хүсэл бодотоор бэелүүлэгдэжэ эхилбэ гэжэ этигэн, соёл гэгээрэлээ эршэтэйгээр хүгжөөжэ, богонихон болзор соо хүгжэнги арадуудай тоодо ороо.

Зүблэлтэ засагай үедэ хэгдэжэ байгаа хүгжэлтын дэбжэлтэнүүдые буряад арад һайшаан магтажа, шэнэ удхатай дуунуудые, оньһон хошоо үгэнүүдые, таабаринуудые, онтохонуудые олоор зохёоһон юм. Үе сагай эрилтээр 1917 оной хубисхал Маркс, Энгельс, Ленин, Сталинай заабари, Коммунис партиин ашата хэрэг, граждан дайнай дүлэтэ тэмсэл, түрүүшын хамтын ажахы байгуулга, соёлой хубисхал, индустриализацилга, хашалган хамалгын хатуу үе саг, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн, удаадахи жэлнүүдтэ һандарһан ажахыгаа һэргээн бодхоолго, арадуудай хани барисаан, эб найрамдал арадуудай аман зохёолой ба литературын гол сэдэбүүд (темэнүүд) боложо үгөө. Шэнээр мүндэлһэн аман зохёол заншалта аман зохёолой ёһо гурим дээрэ үндэһэлэгдэһэниинь мэдээжэ. Тиихэдээ тэрэнэй түхэл, байгуулга, уран арга, үгэ хэлэнүүдынь үрэжэлтэйгөөр ашаглагдаа. Гадна арадай шэнэ ажабайдал бодото дээрэнь үнэн зүбөөр зураглаха, зүблэлтэ засагай хүниие хүгжөөхэ, хүмүүжүүлхэ гэһэн гол шухала зорилго баримталагдадаг байгаа. Хэб түхэлөөрөө, уран байгуулгаараа литературна уран заһабарилгада ороһон арадай аман зохёолой уран бүтээлнүүд мэдээжэ.

Тиимэһээ энэ ном соо хүүгэдэй аман зохёолой хүгжэлтын шатануудые хараадаа абан, эрдэмтэдэй, багшанарай суглуулһан хүүгэдэй аман зохёолдо хабаатай шухала материалнуудые, Монго-лой улсын түбэй номой санһаа, Үбэр Монголой Шэнэхээнэй багшанарһаа, Буряад Республикын Хэжэнгын, Хориин, Яруунын, Загарайн аймагуудаар суглуулһан материалнуудаа хэрэглэжэ, анха түрүүшынхиеэ буряад фольклористикада хүүгэдэй аман зохёолой жанрнуудай онсо илгаа гаргажа туршагдаа. Тиимэһээ ном соо хүүгэдэй аман зохёолой түлэб болон янзануудайнь онсо шэнжые харуулха, тэдэнэй хоорондохи нягта холбоо харилсаа, түлэб бүхэнэй ямар аргаар бэе бэедээ нүлөөлдэгыень харуулха гэжэ оролдогдоо.

ХҮҮГЭДЭЙ ШҮЛЭГЛЭМЭЛ АМАН ЗОХЁОЛОЙ ЖАНРНУУД

Үлгын дуунууд

Ажабайдалда болоһон үйлэ ушарнуудые хүн ажаглажа ябахадаа, оршон тойронхи байгаалиин үзэгдэлнүүдые нюдөөрөө хаража, ухаагаараа ойлгохын хажуугаар эльгэ зүрхөөрөө сэдьхэн мэдэрдэг. Тиихэдээ хараһан, үзэһэн, дуулаһанаа гоёшоодог, һайшаадаг, хайрладаг, энхэрдэг гү, али сэдьхэлдэнь таарамжагүй үзэгдэлнүүдые үзэн ядадаг, буруушаадаг.

Гоё һайхан юумэ хаража, зүрхэ сэдьхэлэйнгээ баярые үгөөрөө дамжуулхаһаа гадна, ондоо хүнтэй сэдьхэлэйнгээ баяр баясхалантай хубаалдахаяа һанахадаа, хүгжэм дуунай аялга зүрхэнэйнь хүбшэргэйһөө гаража, оршон тойронхи байгаалиин хүгжэм жэгүүртэй тааралдуулан, аялга дуунай мүрнүүд мүндэлдэг бэлэй. Дуунуудай удха болон аялгаар арадай ажабайдалай хүгжэлтэдэ ушарһан үйлэ хэрэгүүдтэ сэгнэлтэ үгэжэ, ажал хүдэлмэриеэ хүнгэн бүтэсэтэй болгохын тула, гоё һайхан ерээдүйе зүгнэн этигэн зохёодог байгаа.

Үхибүүд дэлхэй дээрэ мүндэлхэ сагһаа эхилжэ, дуунай аялгатай анха түрүүшынхиеэ танилсадаг. Энэнь үлгын дуунууд болоно.

Хүүгэдтэ зорюулһан аман зохёол соо үлгын дуунууд шүлэглэмэл жанрнуудайнь гол һууринуудай нэгые эзэлнэ. Хүүгэд оршон тойронхи байгаалиие, эхэ хэлэнэйнгээ гоё һайханиие эхын сагаан һүнтэй хамта эхилэн амталдагтал адляар үлгын дуунтай анха түрүүн танилсадаг. Эдэ дуунуудай онсо шэнжэнь гэхэдэ, эхэ хүн хүүгэдээ дуунай үгэ, аялгын эди шэдиин хүсөөр номгоруулан, үлгыдэн унтуулха, нялха нарай үриеэ хайрлан энхэрхэ зорилготой. Тиимэһээл эхэ хүн хүүгэдээ тусхай үлгы соогоо, үгышье һаа, гар дээрээ бүүбэйлэн, номгоруулан унтуулдаг. Үлгын дуунай энхэргэн илдам үгэ, жэгдэ номгон аялга, үлгын аажам хүдэлгөөн нэгэ хэм соо дабтагдажа, эхын эелдэр уян харилсаатай хамтаран хүүгэдэй ухаан бодолые номгоруулдаг байна. Хүүгэдэй үшөө нам һуугаагүй үедэнь хүүгэдтэ үлгын дуу зорюулжа, тэдэниие унтуулха гээшэ эди шэдиин нэгэ шанартай гэжэ зарим эрдэмтэд тэмдэглэһэн байдаг [Ц.Б. – авторай һанамжа]. «Гуйһан, гуйжа байһан» удхатай үгэ оруулжа, уянгатай һайхан, хүнэй уяр, нэгэ жэгдэ аяар дуулахадань, хүүгэдэй «һэргэг байдал» аалидаһаар, нарай нялха дуунай үгэнүүдые ойлгоһон мэтэ дуурашадаг.

1987 ондо Улаан-Баатарта гараһан Цэрэнсодном Х. Сампилдэндэв хоёрой бүтээһэн «Монгол арадай зан үйлын аман зохёол» гэһэн ном соо үгын эди шэдиин хүсэн ямар нэгэн нэгэ зүйлдэ нүлөө үзүүлдэг гэжэ тэмдэглэгдэһэн байдаг. Тиихэдээ үгын эди шэдинь ёһо гуримай түгэсхэлдэ болон бадаг бүриин хоорондо дабтагдадаг гэжэ хэлэгдэнэ. Монголшууд ямар нэгэ үбшэнэй түргэн эдэгэхын тула «эм дом, эм дом», хургаяа адаад байхадаа, шарханайнь түргэн эдэгэхын тула «дүр, дүр», хурьгаяа голоһон хониие абхуулхын тула «тээгэ, тээгэ» гэһэн үгэнүүдые дабтадаг байна. Энэл хэбээр үлгын дуун соо бадаг бүриин хоорондо «бүүбэй, бүүбэй, бүүбэй» гэжэ монгол-буряадууд аялгалан дуулана. Жэшээнь, ород арадай үлгын дуунда «люли-люли», «баю-баю» гэһэн үгэнүүд дабтагдадаг гээшэ. Манай буряадууд «бүүбэй, бүүбэй» гэжэ унтуулхын хажуугаар «баабаан, баабаан» гэжэ аялгатуулан дууладаг.

«Бүүвэй» гэһэн үгэ «бү ай» гэһэн удхатай үгэ гэжэ Монгол ороной үндэр наһатан хэлсэдэг гэжэ монголой эрдэмтэд тэмдэглэнэ. Энэньшье зүб байжа болоо. Юундэб гэхэдэ, «юумэнһээ айнгүйгөөр унтыш даа» гэжэ аргадажа, номгоруулжа, һамааруулжа гуйһан маягтайгаар үхибүүндэ хандаһан болоно.

Нялха хүүгэдые унтуулхадаа, үлгын дуунуудай шүлэгынь богонишог һаа, нэгэ наһа хүсэхэдэнь, дуулаха дуунайнь удха тодорхой ехэ болодог. Үлгын дуунуудай гол удхань болбол хүүгэдээ хайрлаһан эхын дуран, үриингөө ерээдүйн аза жаргал, һайн һайханиие, элүүр энхые хүсэһэн сэдьхэл болон гол онсонь, эхэ хүнэй энхэрэл, досоохи илдам мэдэрэлээ хүүгэдээ эрхэлүүлэн, һамааруулһан арга гаргана. Энэнь:

гэһэн үлгын дуун соо тон элеэр харагдана.

Зарим ушарта үлгын дуунууд соо энеэдэтэй, аймшагтай, эелдэр номгон, дошхон шэрүүн зантай ан амитад, шубууд, гэрэй амитадай дүрэнүүд зураглагдадаг.

Жэшээнь, Монголой академик, профессор Х. Сампилдэндэв «Монгол бүүвэйн дуу» гэһэн ном соогоо иимэ дуунай бадаг орууланхай:

гэхэ мэтээр элдэб ан амитадые тоолон шүлэглэһэн байна. Мүн лэ иимэ дуунууд янза бүриин байгаалиин хүсэнһөө хүүгэдые нюужа, далдалжа, хүүгэд бэшэ, харин амитан гэжэ ойлгуулха гэһэн зорилготойгоор зохёогдоһон байдаг. Зарим хүнэй нэрэньшье Энэбэшэ, Адлибэшэ, Нюһата, Бааһата, Шоно, Ямаахан, Муу Үнеэн, Эшэгэн, Гүлгэн, Тэхэ, Хурьгаадай гэхэ мэтэ далдалһан удхатай байдагынь баһал ойлгосотой.

Урда сагта буряадууд соо үхибүүгээ тогтоожо ядаһан гэхэ гү, али гээгдэхүүлһэн айлнууд олон байдаг һэн. Тиимэһээ уг гарбалаа үргэлжэлүүлһэйбди гэһэн бодолоор ямар нэгэн амитанай гү, али нэгэ «жэгтэй» нэрэ үгэдэг байһан. Иимэ нэрэ үгэхэдэнь, үнэхөөрөөшье, үхибүүдынь тогтодог һэн. Нялха хүүгэдые харанхы һүни газаашань абажа гараха болбол хамартань хөө түрхижэ, «хара халзан туулай» гэжэ нэрлэхэ заншал Монголдо байдагынь ойлгосотой, энэнь зан үйлын ёһо гуримай аман зохёолтой холбоотой.

1977 ондо Буряадай эрдэмэй түбэй бүлэг эрдэмтэд, нэрлэбэл С.С. Бардаханова, В.Ш. Гунгаров, Е.Н. Кузьмина, Е.В. Баранникова түрүүтэй Монгол орондо ажаһуудаг буряадуудай аман зохёол суглуулхаяа экспедицидэ гараһан байна. Тиихэдээ Хэнтэйн аймагай Батширээт хушуунай 1912 ондо түрэһэн Сэдэбэй Самбууһаа олон онтохонуудые бэшэжэ абаа.

Эртэ сагай Монголдо мэргэн гэдэг нэрэ солые ехэнхидээ мэргэн харбааша хүндэ үгэдэг байһан бэлэй. Жэшээнь, «Зээрэлдэй мэргэн» гэһэн үлгын дуун соо мэргэн солотой хүнэй нэрэ оло дахин дабтагдадаг. Дуун соо хэлэгдэһэн Зээрэлдэй гэһэн нэрэ хүүгэдһээ байха, ехэшье хүндэ ойлгогдохоор бэшэ. Энэ ушар тайлбарилһан иимэ домог бии. Домогой гол удхые хүүгэдтэ хөөрэхэ ёһогүй байһан тула, эхэ хүн домогые һайнаар мэдэхэ бүри дуунай удхые бүри тодоор дууладаг, хожомоо үхибүүдэйнгээ томо болоходо тэдээндээ хөөрэжэ үгэхэдэнь, хүүгэдтэнь уян сэдьхэл түрүүлдэг һэн.

«Эртэ урда сагта Зэгсэн гуа гэдэг эхэтэй аха дүү хоёр ажаһуудаг бэлэй. Ахань наһатай, Зээрэлдэй мэргэн гэдэг алдартай хүн байгаа. Дүүгэйнь бүри нялха нарай байхада, эхэнь наһа барашана. Зээрэлдэй мэргэн үншэн дүүтэеэ хамта эхэһээ хахасан, нэгэ ой модотой газарта хороод байба. Гэнтэ нэгэ үдэр алтан хайрсаг хүзүүндээ зүүһэн, арбан һалаа эбэртэй буга тэдэнэй газаа ерээд зогсобо. Тиихэдэнь Зээрэлдэй мэргэн дүү хүбүүгээ тэрэ бугын хүзүүнһээ һанжанхай алтан хайрсагта үлгөөд ябуулжархиба. Буга хайрсагтаяа яба ябаһаар, үри хүүгэдтэй болохоёо ехээр хүсэдэг нэгэ һамганай газаа ошоод, алтан хайрсагаа орхёод ябашана. Тэрэ һамган хайрсагаа нээжэ, тэрээн сооһоонь нарай хүбүүе гартаа абажа баярлан үлгыдэн байба. Энэл үедэнь ахань дүүгээ аргагүй ехээр һанажа, ямар айлай үри болоһыень мэдэхэеэ хото хорёо зубшаһаар, айл бүхэнэй үүдэнэй хажуугаар үдэшэ бүри адаглан ябатараа, нэгэ айлай газаа хүрэжэ ерэхэдэнь:

гэжэ бүүбэйлхыень дуулаад, Зээрэлдэй Мэргэн дүү хүбүүгээ олоо юм гэлсэдэг» [Сампилдэндэв, 1998. – Н. 80].

Энэ домог соо нэгэ талаар монголшууд уг гарбалаа хэр угһаа мэдэхээ хүсэдэг байһыень гэршэлнэ, нүгөө талаһаа үзэг бэшэгтэй болохын урда мэдэхэ юумэеэ аман үгөөр үри хүүгэдтээ дамжуулдаг байһанайнь нэгэ гэршэ болоно [Ц.Б. – авторай һанамжа].

ХVII-дохи зуун жэлдэ түбэд ехэ эрдэмтэдэй бүтээһэн «Түбэд эмнэлгын дэбтэр» соо гурба һарадаа ябаһан умай соохи ерээдүй үхибүүн шагнаха аргатай болоно гэжэ бэшэһэн байна. Тиимэһээ эхын умайһаа гарамсаараа шэхээрээ шагнажа эхилхэ бэшэ, умай соо байхаһаа оршон тойронхи абяа, шууяа, эхынгээ хэлэжэ ябаһан хэлые, дуулажа ябаһан дууе шагнаха аргатай байхань гайхалтай.

Буряад орондоо мэдээжэ удаган Валентина Балтахинова «Буряад үнэндэ» гаргуулһан статья соогоо хүнэй наһые юһэн шатада хубаана:

1) нялха наһан – 0–1

2) балшар – 2–3

3) бага – 4–7

4) эдир – 8–16

5) залуу – 17–30

6) эдеэтэй – 31–45

7) ахамад – 46–65

8) хүгшэрхэ – 66–75

9) үтэлхэ – 76 – дээшэ үе.

(Буряад үнэн, 13.03.2003).

«Үхибүүнэй үлгы соо байхаһаань эхилжэ, һургаалда оруулжа эхилхэ гэжэ зүб. Гурба һаратай болоходонь тодожо һургаха, түрэһэн үдэрһөөнь эхилээд саг соонь эдеэлүүлхэ гэхэ мэтэ. Үхибүүгээ унтуулхадаа, эхэ хүн иимэ дуу дуулажа һамааруулдаг байһан:

[Цырендоржиева, 2000. – Н. 26]

Иигэжэ үхибүүн үри эхын умайһаа унаһан сагһаа анха түрүүн үлгын дуунтай танилсадаг бэлэй. Дуунай түрүүшын үгэнүүдынь «бүүбэй, бүүбэй» бэшэ, харин «бааюу, бааюу» гэжэ ород арадай үлгын дуунай «баю, баю» гэһэн үгэ буряадшалагданхай байна.

«Бааюу, бааюу бүүбэйхэн» гэжэ нарай хөөрхэн үриеэ эрхэлүүлэн, «бүүбэйн аба хүнжэлдөө» гэжэ бата бэхи тулга болохо гэрэй эзэн хажуудашни гэжэ найдуулна. Энээн дээрэһээ харахада, зоной ажабайдал тэнюун, дайн дажаргүй, амгалан байдалтай байһыень гэршэлнэ. Аба гэртээ тула үрэжэлтэй, үдэсэтэй айл бүлые гэршэлнэ. «Барда нохой хаяадаа» гэһэн мүрнүүд нохойн хэр угһаа хүн түрэлтэнэй ёһотой хани нүхэр, найдамтай харуулшантай байһые гэршэлнэ. Ямаршье гүрэн түрэ соо айл бүлэ болбол ниигэмэй нэгэ багахан үүр (ячейка) болодог һэн тула, «баабай эжын хөөрхэйхэн» гэһэн үгэнүүд эжы абын гэхэ гү, али гэр бүлын нэгэдэл, гэр бүлын заабол хүүгэдтэй байха ёһотойень харуулна.

1998 ондо буряадай мэдээжэ поэт Баир Дугаровай согсолон гаргаһан «Алтаргана» гэһэн ном соо үлгын дуун үгтэнэ:

[Б.С. Дугаров, 1998. – Н. 126]

Энэ үлгын дуунай мүрнүүд соо бүхы юумэн булта байрадаа, хуу амгалан тайбан, шишье мүн унтаха байрадаа номгоро, унта, бүхы юумэн номгон даруу гэһэн уряал-хандалга элирэн харагдана. Дуун соо хүнтэй хамта амидардаг гэрэй амитад – нохой, үнеэн, морин гурбан дурдагдана. Эдэ мүрнүүд юун тухай гэршэлнэб гэхэдэ, дайн дажар болоногүй, гэрэй эзэн аба хайдагта, агнуурида ошоогүй, гэртээ байһыень гэршэлнэ. Юундэб гэхэдэ, аба хайдагта эзэнэй гараһан һаа, нохойшье, мориншье, агта номоншье, хэтэ хутагашье, һэлмэ жадашье дурдагдахагүй һэн. Эдэ бүгэдэ булта агнуурида хабаатай хэрэгсэлнүүдшье, мүн баһа агнуурида хабаатай амитадшье болоно ха юм. Тиимэһээ бүхы юумэн байрадаа, гансал ши амаржа унтыш даа гэжэ нарайхан нялхаяа уряалан гуйна ха юм.

Тиихэдэ сартуул буряадууд иимэ үлгын дууе дууладаг байһан:

гэһэн дууе Монгол Улсын Их Сургуулиин багша, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор Хориин 11 эсэгын буряад харгана угтай Гончигой Гантогтохһоо 2001 ондо бэшэжэ абтаһан юм. 1920–1930 онуудта Монгол руу нүүжэ ошоһон сартуул буряад үбгэнһөө энэ дууе бэшэжэ абаһан хүм гэжэ тэрэ хэлээ һэн.

Эндэ гэрэй эзэн, эзэнэй нүхэр нохой, номо һаадаг булта байрадаа амгалан тайбан байһые гэршэлнэ. «Бүдүүн хүхэтэн хорёодоо» гэһэн мүрнүүд гэр бүлын садхалан, тэнюун сагаан эдеэтэй байһые гэршэлнэ. «Табан тарбаган табюур дээрээ» гэжэ хэлэхэдээ, гэр бүлын олон хүүгэдтэй болонхой байһые хэлэнэ гэжэ һанахаар. Хэр угһаа буряад-монголшуудай дунда олон үхибүүдтэй үнэр баян ажаһууха гээшэ энэ наһанай жаргал гэлсэдэг гээшэ.

Буряад-монгол арадта үлгын дуунуудай удхые тайлбарилһан монгол үлгын дуунай домогууд ехэ дэлгэрэнхэй байһан юм. Жэшээнь, «Ээлдэй Дээлдэй хоёр», «Жэргэлдий Мэргэлдий хоёр», «Нуураа Мэргэний домог», «Бүүвэйн дууны домог» г.м. Эдэ домогуудые согсолон академик Х. Сампилдэндэв Улаан-Баатар хотодо шэнжэлхэ ухаанай академиин хэлэ зохёолгын хүреэлэнгээр гаргаа.

Үе сагай эрилтээр СССР гүрэндэ ажаһууһан буряадууд ехэнхидээ ород ба дэлхэйн арадуудай дээжэ болохо аман ба бэшэмэл зохёолой нүлөөдэ ороо. Юундэб гэхэдэ, хүүгэдэй аман зохёол ба хүмүүжүүлгын ажал хүүгэдэй сэсэрлигһээ эхилээд, эхин шатын ба дунда һургуулинуудта тусхай программаар заагдадаг болоһон байгаа. Интернациональна хүмүүжүүлгэ хадаа үндэһэ яһатанай арадай һургаал заабаринуудые илган, хойшонь түрин, шэнэ байдал, социализм, коммунизм байгуулха гэжэ Ленин, Сталин багшанарай һургаал, Коммунис партиин программанууд соо сэхэ хэлэгдэдэг һэн.

1920-ёод оной үедэхи граждан дайн, 1930-аад оной хамтын ажахынуудые байгуулгын үе, хуушан монгол бэшэгээ орхижо, лата ба кирилл үзэгүүдтэ оролго, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үе саг, һандаргагдаһан байдалаа һэргээлгэ, 1970-аад онуудта буряад хэлэ һургуулинуудта хорилго – эдэ бүгэдэ хэзээдэшье эрьен бусалтагүй гай тодхор ушаруулжа, буряад үлгын дуунууд саашаа хүгжэхэеэ болиһон гэжэ хэлэхэдэ алдуу болохогүй гэжэ һанагдана.

Зугаа үгэнүүд

«Хүнэй хэтэ наһанайнь һургаал хадаа үхибүүнэй үлгы соо байхаһаань эхилхэ гэжэ зүб. Гурба һаратай болоходонь, тодожо һургаха, түрэһэн үдэрһөөнь эхилээд, саг соонь эдеэлүүлхэ г.м. Һуумга болохоһоонь лэ өөрөө эдеэлхыень табагтай эдеэ, халбага үгэхэ, жэл хахадтайһаань шада яда хубсалхадань туһалха, таба наһатайһаа үһэеэ һамнажа, уяха, гүрэхыень һургаха шухала. Дүрбэ хахад, таба наһатайһаань үхибүүд хэһэн юумые хадуужа шададаг, дахяад хэхэдээ улам дүршэхэ, ульгам шадамар боложол ябаха» [Цырендоржиева, 2000. – Н. 25–26].

Урданай зоной үхибүүдэй бага ябахаһаань али бүхы юумэндэ һургадагынь яаха аргагүй зүб. Нарай хүүгэдэй багахан байхада, түрэһэн эгэшэ гү, али ахань дүүгээ хайшан гэжэ саг соонь һамааруулха, наадуулха, унтуулхыень мэдэжэ, илангаяа ехэ туһа хүргэдэг байһан.

Буряад эхэ хүн нарай хүүгэдээ эрхэлүүлхэдээ, хүлэйнь, гарайнь хургахануудта тусхай упражнени хүүлэхынгээ хажуугаар «Барбаадай, Батан туулай, Тоохон тобшо, Толи байса, Бишыхан шэгшүүдэй» гэхэ гү, али «Пад парнаахан, Патан парнаахан, Ойлог шойлог, Одхон Нима, Оодон Сэрэмпэл» гэжэ тоолуурнуудые хэрэглэдэг байһан. Эрдэмтэн Г.С. Виноградовай багсаамжалһаар, эдэ үгэнүүд «нюуса тоонууд» боложо үгэдэг һэн. Тиимэһээ эдэ үгэнүүд энэ үүргэһээ гадуур тоолуурнуудай янзын шэнжэтэй. Иигэжэ эхын энхэрэн үхибүүндээ хандахада, нарай үхибүүндэшье, түрэһэн эхэдэньшье таатай зохид, шүлэглэн эрхэлүүлхэдэнь бүришье гоё шэнгеэр һанагдадаг.

Ехэнхидээ зугаа үгэнүүд хоёр-гурба наһатай хүүгэдһээ эхилээд, найма наһатай хүүгэдтэ зорюулагдадаг. Зугаа үгэнүүд бэе тамираа һориходо, үхибүүдэй бэеын элүүр энхэ, уян нугархай ябахын тула шүлэглэн хэрэглэгдэдэг. Үшөө тиихэдэ энээнһээ гадуур зугаа үгэнүүд үхибүүдэй ухаан бодол, хэлэ хүгжөөнэ.

Буряад-монголшууд хэжэ ябаһан хэрэгүүдтэеэ, байра байдалтаяа нягта холбоотойгоор зугаа үгэнүүдые зохёон хэрэглэдэг байһан юм. Жэшээнь:

Дээрэ хэлэгдэһэн мүрнүүд соо манай элинсэг хулинсагуудай хэр угһаа аба хайдагта гаража, ангуудые агнажа, хоолойгоо тэжээдэг байһаниинь эли харагдана. Тэдэнэйнгээ арһа шүрбэһыень буйлуулан элдэжэ, ажабайдалдаа хэрэгтэй зэмсэгүүд болгон хэрэглэжэ, эдихэ эдеэтэй, үмдэхэ хубсаһатай ябадаг һэн. Харин аба хайдагай һүүлээр буряадууд адуу мал, хони ямаа һурган, гарай болгожо, тэдэнэйнгээ мяха, арһыень үйлэдбэрилжэ эхилһэн ха юм. Инзаганай, булганай арһаар оёһон даха үмдэжэ ябаһаниинь шадалтай, юумээр ядаагүй зоной байдал харуулна.

«Булагай хүбөөгөөр ябая даа» гэһэн мүрнүүд аргагүй сэбэр, нангин, бузаргүй оршон тойронхи байгаалитай байһыень гэршэлнэ. Хони малынь гоё һайхан байгаалитай газарта бэлшэн ябаһаниинь тобойн харагдана.

Тиихэдэ хүүгэд байгаалиин үзэгдэлнүүдһээ үзэһэн хараһанаа эдэ өөһэдынгөө зугаа үгэнүүд соо хэлэнэ:

гэхэ мэтээр янза бүриин ургамал, амитан, байгаалиин үзэгдэлнүүдһээ абан шүлэглэһэн зүйлнүүд бии.

Хэр угһаа буряад арад амгалан байдал сахихаяа оролдодог байгаа. Өөһэдыгөө оршон тойронхи байгаалиин нэгэ хуби гэжэ мэдэржэ, эхэ газартаа энэрхыгээр хандадаг һэн. Энэ зугаа үгэнүүдэй түрүүшын мүрнүүдые хараад үзэхэдэ, дуун гээшэ арадай ажабайдал дээрэ үндэһэлжэ бии болодог, ажабайдалтай нягта холбоотойгоор хүнэй үзэл бодол, сэдьхэлэй байдал харуулдаг гэжэ хэндэшье мэдээжэ. Буряад арад дуунууд соогоо оршон тойронхи бүхы үзэгдэлнүүдтэ, ажабайдалайнгаа үйлэ хэрэгүүдтэ ямараар хандажа байһанаа мэдүүлдэг ха юм. Дуунуудые дуулахадаа, хүн аялгаарнь баяр, хүсэл, эрмэлзэл, зориг, эршэ гү, али гуниг, гомдол, голхорол, уйдхар, гашуудал гэхэ мэтэ мэдэрэл дамжуулдаг. Буряад дуунууд болбол уужам үргэн талатай таһаршагүй холбоотой. Юундэб гэхэдэ, буряад-монголшууд табан хушуу малаа бэлшээжэ ябадаг байһан тула дуунуудаараа зүрхэ сэдьхэлэйнгээ баяр омогорхол гү, али уйдхар гашуудалаа талын үргэндэ дуулан дамжуулжа ябадаг заншалтай байһан юм.

«Тарган хонин бэлшээри дээрэ» гэһэн мүрнүүд малшан хүнэй садхалан, амгалан байдалые гэршэлнэ. Удаадахи хоёр мүрнүүд табан хушуу малаа буряадуудай жэлэй дүрбэн сагта бэлшээридэ гаргажа адуулдагынь эли харагдана. «Нугаһан галуун хоёр уһан дээрэ» гэхэдээ, юртэмсын жама ёһоор юумэн бүхэн байрадаа байха ёһотой. Тиимэһээ уули шубууншье һаа, ууладаа, улаан торгоншье дэлгүүртээ байха ёһотой гэжэ ойлгуулна.

Тэнгэридэ ниидэжэ ябаһан гү, али талада ябаһан тохорюунуудые, али бэшэшье амитадые харахадаа, үхибүүд угаа ехээр хүхижэ, абяаень дууряаха, тэдээндэ хандажа үгэ хэлэхэ (слово-обращение), тиихэдэ хайшан гээд хүлөө үргэн татажа һагад ябадагыень һажааха ехэ дуратай юм:

Тохорюунай хүлөө дээшэнь үргэхэдэ, үхибүүд ехээр хүхижэ:

гэхэдэнь, тохорюун бэеэ бүри үндэр болгоод, саашаа ябасагааха, тиихэдэнь хүүгэд маанадай хэлые ойлгоно, тиимэһээ бидэ эдэнэй хэлээр хэлэбэ гээшэбди гэжэ бүри ехээр хүхидэг.

Буряад-монголшууд олон тоото шубууд сооһоо хэр угһаа тоодог, шара шубуун, уули, хирээ, турлааг, бүбөөлжэн гэһэн шубуудые огто һайшаадаггүй байһан юм.

Һүниин ябадалтай шара шубуун тухай үльгэр домогуудташье, онтохонууд соошье нилээд дайралдадаг гээшэ. Эдэ зургаан шубуудай али нэгэнэйнь дуугархада, ямар нэгэ муу юумэнэй болохые зүгнэбэ гэжэ хэлсэдэг байһан. Хирээ, турлааг, элеэ шубуудые буряадууд үхэл зоболондо дуратай жэгүүртэн гэлсэдэг байна. Хирээ гү, али турлаагай хаагалхада: «Яатараа хаагалалдана гээшэб, хаана улай гараа гээшэб?», – гэлдэдэг. Энээнһээ гадна «муу хэлээ саашань, һайн хэлээ наашань!» – гэжэ, «300 наһатай, 3 сагаан үндэгэтэй болоорой!», – гэжэ харюу-үгэ шэбшэн хэлэдэг заншалтай һэн.

Гурба тоо дэлхэй дээрэхи олон арадуудта нангин тоонуудай нэгэниинь гэжэ тоологдодог. Тиимэһээ энэ тоо болбол Газар дэлхэйн тэмдэг болоно.

Уули шубуунай гэр бараан дээгүүр дуугараа һаань:

гэжэ хашхаран, галай бурма (үнэһэ) абажа, шэбшэн, дээшэнь сасадаг байһан юм. Эдэ бүгэдэ ёһо гуримай аман зохёолтой тон нягта холбоотойнь дамжаггүй.

Ниидэжэ ябаһан турлааг, хун шубуу хараа һаа, үхибүүд хоолой ниилүүлэн һүхирэлдэхэ:

«Турлан хаан» тухай үльгэр байһан юм гэжэ Ага нютагтаа мэдээжэ Д-Х.Ц. Цынгуева 1994 ондо Улаан-Үдэдэ хэблэгдэһэн «Хуби заяанай эрьесэ» гэһэн ном соогоо тэмдэглэһэн байдаг.

Мүн тиихэдэ урда сагта муу (нүгэлтэй) хүн хойто наһандаа муу шубуун боложо түрөө гэжэ хэлсэдэг байһан. Хойто түрэлдөө нүгэлдөө диилдэжэ, иимэ шубуун болонхой ябана гэжэ ехэшүүлэй үхибүүдтэ ойлгуулһаниинь, үхибүүд эдэ үгэнүүдынь хэрэглэжэшье болоо. «Һайн хүн болохо ёһотойш, хүндэ энэ наһандаа һайе хэжэ яба» гэһэн үхибүүдтэ һургаал-заабари болоно. Эдэ үгэнүүдые уужам талада һүхирэлдэжэ хэлэхэдэнь, хүүгэдэй сээжэ агуу болохо ёһотой гэжэ үбгэд хүгшэд хэлсэдэг байна.

Мүн манай элинсэг хулинсагууд шаазгайн али зүгтэ, ямар сагта, үдэртэ шаханахадаа, һайн ба муу зүнгыень элирүүлхэ олон шэнжэтэй байдагыень Ч. Арьяасурэн Х. Нямбуу хоёр «Монгол ёс заншлын дунд тайлбар толь» гэһэн ном соогоо тэмдэглэһэн байдаг. Энээн соогоо шаазгайн шаханахада «хүн ерэхэнь, олзо орохонь даа» гэжэ хэлсэдэг гэжэ тэмдэглэхэһээ гадна, зүүн зүгэй литын 12 жэлэй туулай, луу, могой, морин, хонин, бишэн гэһэн 6 амитадай сагаар шаазгайн шаханаһые хубаарилһан байдаг.

Туулай саг 5-һаа – 7 саг, Луу саг 7–9 саг, Могой саг 9–11 саг, Морин саг 11–13 саг, Хонин саг 13–15 саг, Бишэн саг 15–17 саг хүрэтэр хубаарилна. Эндэ сүүдхын 24 сагай хахадынь гэхэ гү, али гансал нарата үдэрэй саг хэрэглэһэн мэргэн шэнжэтэй. Жэшээнь, Туулай сагта шаазгай зүүн зүгһөө ерэжэ дуугарбал, ехэ олзотой байха; зүүн урда зүгһөө – һанаһан хэрэг бүтэхэ; урда зүгһөө – ноёд һайд, түрэлнүүд ерэхэ; баруун урда зүгһөө – ехэ бороо орохо; һалхи шуурган болохо; баруун зүгһөө – хэрэг үйлэ гараха, һандарха; баруун хойто зүгһөө – үбшэн тахал хүрэхэ, муу юумэнэй болохогүйн тула ном уншуулжа, һүн эдеэнэй дээжые үргэхэ; хойто зүгһөө – төөриһэн малынь олдохо; зүүн хойто зүгһөө – муу үгэ дуулажа, хэрүүл шууяан болохо гэжэ урданай мэргэн зурхайшад шаазгайн амаар элирүүлэн шэнжэлээ [Монгол ёс заншлын дунд тайлбар толь, 1992. – Н. 50].

Энээн дээрэһээ харахада хүүгэд ехэ хүнэй хэлэһые, шаазгайн шаханахада, ехэшүүлтэй хамта адаглажа, ямар нэгэн сагта шаазгайн дуугархада, муу юумэн болодог ха юм гэжэ обёорон шэртэжэ, тэдэнээ өөһэд дундаа хэлсэжэ, шаазгайн шаханахада наадангаа шүлэглэн иимэ мүрнүүдые гүйсэдхэдэг һэн:

Байгаалиин элдэб үзэгдэлнүүдые шэртэн, адаглан хаража ябаһан үхибүүд баһал иимэнүүд үгэнүүдые зохёон хэлэнэ. Жэшээнь, хуй һалхинай гансата бии болохо үедэ:

гэжэ хэлэдэг, үгышье һаа:

Эдэ мүрнүүд гансата бии болоһон һалхиие айлгажа, үгы хэхэ гэһэн һэдэлгэтэйгээр хэлэгдэһэн үгэнүүд болоно. Юундэб гэхэдэ, тэрэ бодоходоо, бахана модон шэнгеэр өөдөө мушхаржа, эрьелдэнгээ хүдэлдэг ойро зуурын аймшагтай һалхин болоно. Эдэ үгэнүүдые хэлэхэдэмнай, үхибүүд өөһэдынгөө ухаанда үгы болошохо гэжэ һанана ха юм даа. Эндэ тон эртэ урдын (архаическа) ёһо гуримай аман зохёолой «түгдэрхэй» үлэнхэй байжа болоо [Ц.Б. – авторай һанамжа]. Юундэб гэхэдэ, Һара Нарые залгидаг Раху тухай мифүүд бии ха юм. Эртын хүнүүд – һамгад хайша зүүгээрээ далганажа, эрэшүүл – хутага һэлмээрээ Рахуе айлгадаг заншалтай байһан. Иигэжэ айлгаһамнай маанадһаа айжа, Һара, Нарыемнай үлөөбэ гэжэ өөрынгөө ухаанда һанадаг байһан юм. Байгаалиин элдэб үзэгдэлнүүдһээ боложо, Һара Наран хиртэнэ гэжэ бодомжолдоггүй байһан.

гэжэ тусгаар аялгатуулан хэлэһэн үгэнүүд үхибүүдэй шубуунай ааша, абари зан адаглажа, цамай наадан шэнги далбаганажа хүдэлхыень обёорон, наадан соогоо харуулна. Эндэ Буддын

шажанай дэлгэрһэн үеэр үхибүүд энэ зугаа үгэ зохёожо хэлсэдэг байһан гэжэ тэмдэглэхэ шухала. Юундэб гэхэдэ, XVII-дохи зуун жэлһээ эхилээд, XX-дохи зуун жэлэй эхин хүрэтэр дасан дугануудай найрта цамай хатар гэжэ ехэ наадан үнгэргэгдэдэг байһан.

Хэрбээ хээрэ талада хүүгэдэй ябахадань, туулайн дайралдашоо һаа, тиимэ нюдэтэй, иимэ шэхэтэй, иишэ тиишээ бүмбэр гэжэ гүйдэг, дэбхэрдэг амитан гэхынгээ орондо:

гэжэ бишыхан хөөрхэн амитаниие хөөршөөһэн хүүгэдэй сэдьхэл, туулайн ямар байһые дүрсэлэн харуулхаһаа гадна туулайн бэе ямар бэ, ямараар ябадагынь хэлэхынгээ хажуугаар хорогүй, аймхай амитан гэжэ зөөлэхэнөөр хэлэхые оролдоһон байна бшуу.

Буряад хүүгэд Наранда, һүүдэртэ хандахадаа:

гэжэ хэлэдэг, үгышье һаа, зарим ушарта һүүдэрыень хаяа үүлэн болгоод дурдана:

Үүлэн үгы боло, наран хододоо шаража бай, наратайда дулаан, наадахада һайн гэхэ мэтэ гэрэлтэй, гэгээтэй, бүхы юумэн арюун, харанхы муу юумэнһээ зайлахын гүн удхатай үгэнүүд болоно.

Мүнөө үеын хүүгэдэй зугаа үгэнүүд соо багашуулай эбтэй мүрөөр ябахын түлөө һанаагаа дамжуулһаниинь харагдана:

Аха дүү буряад-монгол арадуудай хоорондохи хани барисаае:

гэжэ монгол хүүгэдэй оюун ухаандаа бүрилдүүлһыень гэршэлнэ. Оросын маамуу тэрэ сагта нилээд ехэ туһа хүргэдэг байһан хадань монгол хүүгэд дундаа эдэ үгэнүүдые зохёогоо ёһотой.

Хүниие наадалха, шоглохо, баһаха, нэрэ үгэхэ ушарнууд хүүгэдэй дунда байгаашье, байнашье. Ород арадай хүүгэдэй аман зохёолдо энээниие дразнилки гэжэ нэрлэнэ. Энээн тухай эрдэмтэн А.Н. Мартынова «Детский поэтический фольклор» гэһэн ном соогоо шог ёгто арадай аман зохёолой бүлэгтэ оруулна.

Хүндэ нэрэ гаргалсажа наадахадаа, ехэнхидээ ямар нэрэтэйбши, тэрээн дээрэһээнь толгой холбуулжа, үе үеэрнь тааралдуулан зохёогдодог гээшэ.

Хүнэй туранхай, тарган, һохор, дохолон, хялар, хомхой, тулюур г.м. бэеын дутуу дундануудые үхибүүд аргагүй хёрхоор адаглан хаража, элдэб ара нэрэнүүдые (прозвища) бэе бэедээ үгэдэг. Энэ болбол ехэшүүлэй аман зохёолһоо һабагшатай гэжэ тэмдэглэхэ шухала. Үхибүүд түрэхэһөө ехэ һонор, юумэ зохёогоод хэлэхэдээ, аргагүй шадамар бэрхэ, ехэ зонуудые, амитадые һажааха, сасуулхадаа аргагүй мэргэн бшуу. Хүнэй һанаандаашье оруулаагүй юумэ һанаад хэлэжэрхихэ зон ха юм.

Гэхэһээ гадна дуунууд, жороо үгэнүүд г.м. наадантай сугтаа ябадаг, таһаршагүй нэгэ нэгэдэл байгуулдаг. Тиимэһээ зарим наадан дуунгүй, зарим дуун наадангүй хэрэглэгдэдэггүй.

Зунай халуунда үхибүүд уһанда шунган ороходоо, шэхэ руугаа уһа оруулха ушар олон дайралдадаг ааб даа. Иимэ байдалда ороһон үхибүүд эрье дээрэ гаража, нэгэ хүл дээрээ дэбхэржэ, дохоншоожо, уһа ороогүй шэхэеэ бүглэн иигэжэ хэлэдэг:

Ород үхибүүд хүүгэн шүдэнэйнгөө унахада, тэрэнээ хулганаанда үгөөд, һайн шүдэ гуйжа эридэг байна. Буряад үхибүүд мүн лэ шүдэнэйнгөө унахада, нохойдоо хилээмэн соогоо унаһан шүдэеэ нюугаад:

гэжэ гуйн, үнэхөөрөө найдан, шэнэ шүдэн ургаха гэжэ этигэдэг байна.

Хүүгэдэй аман зохёол шэнжэлһэн М.Н. Мельников, В.П. Аникин, А.Н. Мартынова гэхэ мэтэ эрдэмтэдэй гэршэлгээр үхибүүд эдэ хэлэһэн үгэнүүдые хэрэглэн наадахадаа, өөһэдынгөө хүсэһэн хүсэл, һанажа ябаһан һаналаа дамжуулхаһаа гадна, энэ ажабайдалһаа бүри һайн байдалтай болоһойбди, болохобди гэһэн найдалда абтажа, зүгнэн хэлэнэ.

Наадалха, гасаалха үгэнүүд

Буряад арадай үхибүүдэй нааданууд сооһоо «Дунда хурга олохо» гэһэн наадан аргагүй дэлгэрэнгы наадануудай тоодо ородог һэн. Мүнөө сагта энэ наадые наадахань хомор болоһониинь харамтай. Энэ нааданай үгэнүүдые наадажа байһан үхибүүд хуу сээжээр мэдэдэг һэн. Энэнь үхибүүдэй сээжэ һонор болгохо эрилтэ хангадаг байгаа.

Монгол эрдэмтэн Д. Оюунбадрах хүүгэдэй наадантай холбоотой аман зохёол соогоо «Хурууны тоглоомын үг хэллэг» гэһэн янза илган гаргаһан байна. Гарай табан хургантай холбоотой нааданууд монголшуудай дунда аргагүй дэлгэрэнги. Энээн тухай эрдэмтэд Өлзийхутаг, Гаадамба, Буянтогтох гэгшэд өөһэдынгөө хүдэлмэринүүд соо тэмдэглэнхэй. Энэ нааданай эгээл һонирхолтой зүйлынь гэхэдэ, эхилэн асууһан мүрэйнгөө һүүлшын үгые, хоёрдохи мүрэйнгөө эхиндэ дабтаад, дахин шэнэ һанаа гаргажа, саашань үргэлжэлүүлхэ баатай болоно. Энэ наадые заабол нэгэ хүн ударидан, нэгэ үхибүүндэ хандажа, дунда хурга бэдэржэ олохо даабари үгтэнэ. Тус нааданда хабаадаха үхибүүд хургануудаа ниилүүлэн, дунда хургаяа нүгөө хургануудтаал адли богонишог болгожо, һуурииень һэлгэлдүүлэн нюудаг. Тиихэдэнь тэрэ хүниинь таагаад, хургыень барижа асууха:

– Заа, хаана ошообши?

– Ахайндаа.

– Юу эдеэбши?

– Ууса үбсүүн хоёрые.

– Ууса үбсүүн хоёрш алин бэ?

– Эрье дээр табиһыем нохой эдижэрхёо.

– Нохойшни хаанаб?

– Түлеэшни дахажа ошоо.

– Түлеэншни хаанаб?

– Түймэртэ шаташоо.

– Түймэршни хаанаб?

– Саһанда унтараа.

– Саһаншни хаанаб?

– Наранда хайлаа.

– Нараншни хаанаб?

– Үүлэнэй саагуур ороо.

– Үүлэншни хаанаб?

– Хүхэ бухын хөөмэйгөөр хүб гээд ороо, –
гээд хургаяа һугалаад абаха ёһотой. Һугалжа шадаагүй һаа, дахин саашань үргэлжэлэгдэхэ.

– Хүхэ бухаш хаанаб?

– Ахайн хоёр басагад тууһаар худагта оруулаа.

– Худагшни хаанаб?

– Ахайн хоёр басагад бүглөө.

– Ахайн хоёр басагад хаанаб?

– Харгы дээрэ һууһан Асар Мэсэр хоёр эдижэрхёо.

– Асар Мэсэр хоёршни хаанаб?

– Харгыда ошоо.

– Харгы хаанаб?

– Хаанай газаа ороо.

– Хаан хаанаб?

– Сэрэгээрээ ошоо.

– Сэрэгшни хаанаб?

– Сээлдэ орожо үхөө.

– Сээлшни хаанаб?

– Шэрэе (гарыень табина).

Тус наадан асуудал–харюу гэһэн диалог дээрэ үндэһэлэгдэнэ. Түрүүшын асуудалдань хуряангы «ахайндаа» гэһэн тодо харюу үгтэнэ. Эндэ удхагүй үгэнүүд хэрэглэгдэнэгүй, харин энэ богони асуудал–харюугай түхэлтэй мүрнүүд соо үйлэ хүгжэнэ, ажабайдалай зүйлнүүд дээрэ үндэһэлэгдэн, эдеэ хоол, хүнэй нүхэр – нохой, хүнэй мэргэжэл, байгаалиин үзэгдэлнүүд г.м. дурдагдана.

Энэ нааданһаа гадуур «Хүүгэдые гасаалха наадан» гэһэн үшөө нэгэ наадан байһан. Үхибүүдэй дунда 6–7, 10–11, 12–13 наһа хүрэтэрөө худалаар хэлэхэ үе гэжэ байдаг. Энээниие болюулхын тула, буряадууд энэ наада үхибүүдтээ наадхуулдаг байһан. Энэ нааданай ябаса иимэ: нэгэ хүн үхибүүндэ хуби (доля) үгэхэ ёһотой. Үхибүүн тэрэнииень хоёр гараараа тодожо абана. Тиихэдэнь хуби үгэһэн хүн тэрэ үхибүүнһээ асууна:

– Үнэн хэлэнэ гүш?

– Үнэн.

– Үнэгэнэй шабааһа эдихэ гүш?

– Эдихэб.

– Үгэдөө торохо гүш?

– Үгы. (Томо хүүгэд һаа, үгы гэхэ, хэрбээ бага наһанай хүүгэд һаа, торохо гэжэ харюу үгэдэг. Тиихэдэнь:

– Ай, ши үгэдөө торохо һаа, худалаар хэлэнэш гэхэ). Саашань:

– Мүн хэлэнэ гүш?

– Мүн.

– Мүндэлиин* шабааһа эдихэ гүш?

– Эдихэб.

– Мүн гэһэн үгэдөө һууха гүш?

– Һууха. (Үгэдөө һууха гээшэмнай, үгэеэ баталха гэһэн удхатай, үгэдөө торохо гээ һаа, худалаар хэлэһэн удхатай). Саашань:

– Лаб хэлэнэ гүш?

– Лаб.

– Лабаа намда үзүүлэ. (Хүүгэд өөрынгөө нэгэ юумэ харуулха ёһотой).

– Нээрээ хэлэнэ гүш?

– Нээрээ.

– Нэмжэгэнэй гари* эдихэ гүш?

– Үгы.

– Тиигээ һаа, худалаар хэлэнэш.

– Худалаар бэшэ, нээрээ.

– Нээрээ гэжэ яажа үнэншэхэбиб?

– Нээрээ даа, нээрээ, нэрээ баринаб, – гээд үхибүүн сээжэ энгэрээ заажа, тангариг үгэнэ.

Эдэ зугаа үгэнүүдые хэрэглэн наадахадань, үхибүүдэй эжы абанар, аха зон нэгэшье оролсожо һаад ушаруулдаггүй, үхибүүд өөһэдөө эдэ нааданууд соогоо ехэшүүлэй абари зан, мэргэжэл һажаадаг болоно.

Зугаа үгэнүүд үхибүүдэй хэлэ хүгжөөлгэдэ, ехэнхидээ тэдэнэй наадануудтайнь таһаршагүй холбоотойгоор гүйсэдхэдэг тула, ургажа ябаа «улаан бургааһануудай» психо-эмоциональна талаһаа бэхижэн ургахадань шухала үүргэ дүүргэнэ. Гасаалан, шоглон хэлэгдэдэг үгэнүүд «бэеэ барижа» һураха, үетэн нүхэд соогоо өөрыгөө доромжолуулхагүй, түрүүшын үелһэн нүхэдэй дунда өөртөө таарама нүхэрөө шэлэн олохо г.м. шухала шанар шэнжэ шэнгээн, үхибүүдэй саашанхи хүгжэлтын бүхы наһандань мартагдашагүй дурсал болон үлэдэг.

Зугаа үгэнүүдтэ оролсодог наадалха, гасаалха үгэнүүд бүхы аман зохёолнуудтал адли ажабайдал дээрэ үндэһэлдэг, тэрээнһээ дулдыдан гарадаг. Үхибүүд үетэн нүхэдэйнгөө абари зангай, шэг шарайнь, бэеэ абажа ябадаг маягайнь гол түлэб болохо шэнжэ шанар шэлэн абажа, тэрээгээрнь ара нэрэ гү, али гасаалха үгэнүүдые зохёодог. Үхибүүд ехэнхидээ тон зүбөөр хаража ойлгоһон, ухаалдиһан байдаг. Ушар тиимэһээ зугаа үгэнүүд үхибүүдэй наадантай, абари зантай, ухаан бодолтой нягта холбоотой. Тэдэ үхибүүдэй ухаан бодолоо, доторойнгоо байдал, психологи хүгжөөхэ хэрэгтэ, үхибүүдэй хүмүүжэхэдэ аргагүй ехэ туһатай. Гэхэтэй хамта зугаа үгэнүүд хурса удхатай, тусхай аялгатай, уянгатай аман үгэ һэн тула үхибүүдэй хэлэ хүгжөөлгэдэ мүн баһа ехэ удха шанартай. Тэдэнэр заатагүй үхибүүдэй наһантай тааруу, хэм соонь философско удхатай, түрэлхи бэлиг шадабарииень хүгжөөхэ гэһэн юртэмсын табисууртай байһаниинь эли ха юм.

Байгуулгаараа зугаа үгэнүүд үлгын дуунуудтал адли һэн тула буряад арадай үльгэрэй шүлэглэлгын ёһо гуримаар зохёогдоно. Тиигэбэшье өөрын тусхай илгаатай. Тэрэнь юун бэ гэхэдэ, онсо дабталга болоно. Гол түлэб гурба ба гурбанһаа дээшэ дабтагдана.

Нүгөө нэгэ илгаань юуб гэхэдэ, зугаа үгэнүүд асуудал–харюуһаа бүридэнэ. Тиихэдээ харюунь хододоо арсалтагүй зүбшөөгдэһэн байдаг.

Жороо үгэнүүд

Буряад арадай аман зохёолой шүлэглэмэл жанрнууд сооһоо жороо үгэнүүд үхибүүдэй нэн түрүүн хэлэ нугархай, хурса болгохо, хэлэнэй ээдэрээ гаргаха, шалшаранаар үгүүлгыень усадхаха гэһэн гол зорилготой. Жороо үгэнүүд монгол туургата арадай дунда эртэ сагта бии болобошье, олон жороо үгэнүүд мартагдажа, илангаяа буряад, дарьганга, мянгад г.м. яһатануудта үсөөн болонхой гэжэ монгол эрдэмтэд Ж. Дашдорж, Г. Ринчинсамбуу гэгшэд тэмдэглэһэн байдаг.

Жороо үгэнүүдые түргэн үгүүлхэдээ, заабол үхибүүдэй алдуу гаргадагһаань боложо, жороо үгын гол удхань хубилжа, үгэнүүдэй удха, үенүүдынь һэлгэгдэжэ, үхибүүдэй дунда элдэб энеэдэтэй ушарнууд тохёолдодог. Тиимэһээ энэ шог зугаатай, энеэдэтэй үгэнүүдые үхибүүд өөһэдөө зохёодог.

Эдэ үгэнүүдые зарим ушарта удха бодолгүй холбуулалнуудһаа бүридүүлжэ, үгүүлхэдээ орёо болгон удхыень ойлгохогүй, бүри хүндэ «шанартайгаар» үгүүлхэеэ ехэнхи ушарта оролдоно.

Иимэрхүү түхэлтэй жороо үгэнүүдые хэрэглэхэдээ тон түрүүн удхыень бэшэ, харин дүүргэдэг үүргыень гол шухала гэжэ тоолодог байна. Тиимэһээ зохёон байгуулхадаа онсо түхэл маягтай болгожо, мориной жороолхые һажаан дагажа зохёонобди. Зохёолой ритм ба хүсэниинь дабталгын аша туһаар бэелүүлэгдэнэ. Энэ жороо үгэ соо «мухагар мундуу», «хүхигэр хүхэ», «иимэ һайхан», «тиимэ һайхан» гэһэн үгэнүүд тус тустаа дүрбэ-дүрбэ дабтагдахадаа зохёол бии болгоно. Энээндэнь туһа боложо, «тэхэ» гэһэн үгэ мүн баһа дүрбэ дабтагдана. Тиимэһээ жороо үгэнүүд адуу мал эрхилдэг арад зоной дүй дүршэлһөө, хэжэ ябаһан хэрэг үйлэһөөнь дулдыдан бии болоно; морин, тэхэ гэхэ мэтэ малнуудай абари зан, ябадал һажаажа, һайхан муухай дээрэнь үндэһэлнэ гэжэ тобшолол гаргахаар.

Хэрбээ үлгын дуунууд юрэнхы дээрээ нялха нарай үхибүүдтэ зорюулагдадаг һаа, жороо үгэнүүд хүүгэдэй хэлэндэ орожо эхилһэнһээнь хойшо үхибүүдые зүб, тодо хурсаар үгүүлжэ һургаха зорилготой. Буряадууд үхибүүдэйнгээ хэлэнэйнь хүгжэлтэдэ ехэ анхаралаа хандуулжа байдагайнь баримта болохо «бүлюу шулуун» гэһэн үгэ эгээл түрүүн хэлүүлжэ һургадаг байһан юм. Энэнь юун гэһэн удхатайб гэхэдэ, манай хүгшэн эжы абанар энэ үгэ хоёр-гурба наһатай үхибүүнэй хэлэжэ шададаг болоо һаань, тэрэнэй толгойн зулай лаб бүтэһэндэ тоолодог байгаа. Харин халха монголшууд хайша, хутага, бүлюу шулуугаар хурсададаг мэтэ, үхибүүдэйнгээ хэлые «хурсадаха» гэһэн үгын удхада этигэдэгынь эртэ үе сагһаа һабагшатай. Тиимэһээ буряад зон «үргэ амаа бү бүлюудэ», «үлирбэ тошиило бү боло» гэлсэдэг байһаниинь эндэһээл эхитэй байжа магад [Ц.Б. – авторай һанамжа].

Үхибүүдэй хэлэндэ орохо үедэ «б», «р», «л» абяануудай хододоо дайралдадаг хадань буряад зон иимэ нэгэ зохид, таарамжатай жороо үгэ зохёоһон байна:

Энэ бадаг соо «бор», «борь», «бо», «бии», «бил», «биил» гэһэн үенүүд онсо илгаржа, оло дахин дабтагдана. Үхибүүд эдэ үгэнүүдые оло дахин дабтахадаа хэлэеэ хурса болгожо хүгжөөнэ. Гоё түхэлтэй, эршэтэй, үгүүлхэдэ хүшэршэг хашалган абяануудаар баян энэ бадаг дабталгын хүсөөр үхибүүдэй хэлэнэй нугархай, тордиһогүйгөөр хэлэхэдэ туһалха арга боложо үгэнэ.

Доро үгтэһэн бадаг мүн баһа иимэ үүргэ дүүргэнэ:

Хэрбээ урда үгтэһэн жороо үгэ адуу малай абари зан дууряан бии болоо һаа, эдэ үгэнүүд борбилоо, галуунуудта хабаатай. Эдэ үгэнүүдэй үндэһэниинь мүн баһа дабталга болоно.

Буряад монголшуудай гэрэй байдалда хабаатай жороо үгэнүүд мүн лэ олон дайралдадаг. Эндэ гэрэй хэрэгсэлэй амһартын – аяга, улхан, тагша, түйсэ, тогоон г.м. үгэнүүд үхибүүдэй ганса хэлэ хүгжөөхэ зорилготой бэшэ, харин юрэнхы мэдэсэ үргэдхэн хэлэгдэнэ:

Монгол хүн аягагүй һаа, амагүй хүнтэй адли гэлсэдэг. «Аягын харюу үдэртөө, агтын харюу жэлдээ» гэдэгтэл торгон хадаг дээрэ мүнгэн аягатай һү мэлтэлзүүлэн барижа, буряад-монголшууд һайн һайханиие бэе бэедээ үреэдэг гээшэ. «Аягын алаг муухай, адуунай алаг һайхан» гэжэ бага ехэшье, хүбүүн басаганшье, эрдэм номтойшье байг – бултандань тэгшэ адляар ойлгуулжа һургадаг байһан. Сагаан эдеэ уугаа, эдеэ һаа, монголшууд аягада шабхаруу үлөөнгүй, заабол аягаа долёожо табидаг заншалтай. Алас холын замда гарабал, алшуурта орёожо, гоё хээтэй даалинда хэжэ, бүһэдөө хабшуулжа, аягаа заабол бэедээ абажа ябадаг. Тиимэһээ альган дээрээ багтаха аяга болбол элинсэг хулинсагуудаймнай ажамидаралай ёһо гурим, заншал шэнгэнхэй гэхэдэ алдуу болохогүй.

Буряадуудай хэр угһаа эрхилжэ ябаһан табан хушуу малай тоодо ородог адуун һүрэг, тэрэнэй зэмсэг тухай иимэ жороо үгэнүүд соо харахаар:

Үхэр малай ажаһуудалтай, ами наһантай хэды шэнээн холбоотой байһые эдэ жороо үгэнүүд соо эли тодоор харагдана:

тухай иимэнүүд жороо үгэнүүд гэршэлнэ. Эдэ үгэнүүд мүн «б», «м» абяануудые зүб үгүүлхэдэ туһатай.

Тиихэдэ жороо үгэнүүдэй хажуугаар дотор амияа абажа һураха, хэлэлгын аппарадай хүгжэлтэдэ ехэ үүргэ дүүргэдэг «гушан хоёр шабар лонхо» гэһэн жороо үгэнүүдэй нэгэ янзань болохо ами задалха үгэ үхибүүдэй амисхалые хүгжөөхэ зорилготой. Эдэниие нэгэ амин доро аргагүй түргэн нэрлэхэһээ гадна, тодо хурсаар үгүүлэн, хэлүүлхэ шухала:

1 шабар лонхо, 2 шабар лонхо, 3 шабар лонхо, 4 шабар лонхо, 5 шабар лонхо г.м. саашань тооложо, 32 шабар лонхые нэгэ амин доро хэлэхэ ёһотой. Энэ ами задалха үгые ехэ эрдэмтэй ламанар, йогые баримталагшад, дууша артистнар 40-һөө – 120 шабар лонхо хүрэтэр дотор амияа хэрэглэн тоолодог байһан юм гэлсэдэг.

Тиимэһээ үхибүүдэй зүб, тодоор үгүүлжэ һурахадань жороо үгэнүүд логопедүүдэй, сэсэрлигүүдэй хүмүүжүүлэгшэдэй, багшанарай гол зэбсэгүүдэй нэгэниинь боложо үгэнэ.

Хүүгэдэй наһанай шатануудые хараадаа абан, буряад арадай жороо үгэнүүдые удхаарнь иимэ бүлэгүүд болгон илгахаар:

Манай буряад фольклористикада энэ аман зохёолой янза тухайнь номууд соо гансал текстнүүд үгтэдэг, педагогикын талаһаа тус аман зохёол шэнжэлэгдэһэн һаа, (Д.Д. Ошоров, С.Ц. Содномов), хэлэ бэшэгэй эрдэмэй талаһаа мүнөө үе саг хүрэтэр шэнжэлэгдээгүй.

Таабаринууд

Буряад арадай таабаринуудай онсо шэнжэ, тэдэнэй классификаци, байгуулга, уран һайханай түхэл, маяг Н.О. Шаракшинова, М.П. Хамаганов, С.С. Бардаханова, Ц.Б. Будаев г.м. мэдээжэ эрдэмтэд шэнжэлһэн байна.

Таабаринуудые имагтал, энэ таабари томошуулда зорюулагдаһан, энэ таабари – үхибүүдтэ зорюулагдаһан гэжэ ородшье, буряадшье эрдэмтэд илган шэнжэлжэ үзөөгүй, харин таабаринуудай гол зорилго, үүргэнь болбол, үхибүүдэй оршон тойронхи юумэ ажаглажа, ухаалдижа һургахада ехэ туһатайнь дамжаггүй. Энээн дээрэһээ харахада, таабаринууд үхибүүдтэ зорюулагдаһан аман зохёолой жанр болоно. Ехэшүүл хүүгэдэй наһанайнь үе шатада таарамжатайгаар таабаринуудые таалгуулхаһаа гадна, хүүгэд өөһэд хоорондоо баһал таалсажа наададаг. Ехэшүүлэй таабаринуудые һажаан, үхибүүд шууд, ябууд өөһэдөөшье таабаринуудые зохёодог, тэдэнь өөһэд соонь аргагүй түргэн дэлгэрдэг. Үе сагай эрилтээр шэнэ ажабайдалай үзэгдэлнүүд мүн лэ таабаринуудта эдэбхитэйгээр «нэбтэрэн» ороно.

Буряад арадай аман зохёол соо таабаринууд бэеэ дааһан, тогтомол жанрнуудай нэгэн болоно. Тэдэ болбол түхэлөөрөөшье, удхаараашье ехэ һонин. Буряад арадай таабаринууд метафорын түхэлтэйгөөр зохёогдоод, орёо тойруугаар асуудал табигдадаг. Таабаринуудые аман зохёолой жанрнууд соо ямар нэгэн үзэгдэлые гү, али юумые далда удхатай болгожо хэлэдэг.

Арадай аман зохёолой зарим түлэбүүдтэ адли таабаринууд эртэ урда сагта хүн түрэлтэнэй хамтын хүдэлмэриин дүй дүршэл дээрэ бии болоһон түүхэтэй. Эртэ урда сагай хүнүүд оршон тойронхи байгаалияа, байгаалиингаа элдэб үзэгдэлнүүдые, үдэр бүриингөө ажал хүдэлмэриин зэбсэг, материалнуудаа ойлгожо, мэдэжэ абахаяа эрмэлзэдэг байһан. Тиигэжэ байгаалиин, ажабайдалай үзэгдэлнүүдые адаглаһаар хэдэн зуугаад жэлнүүдэй ажалай дүн гаргажа, согсолжо, таабаринууд зохёогдожо эхилһэн түүхэтэй. Тиимэһээ таабаринууд болбол арадай дунда өөрын онсо шэнжэтэй, үдэр бүриин хүнэй ажабайдалай мэргэн бодол, гүн ухаае элирүүлнэ гэжэ дэмы хэлсэдэггүй.

Таабаринуудые эгээ түрүүн хаана, хэзээ бии болооб гэжэ мэдэжэ хэлэхын аргагүй.

Энэ таабари дариин галаар һүрэдэг буугай бии болоһоной һүүлээр буряадууд зохёогоо гэжэ багсаамжалхаар.

Зүблэлтэ засагай үедэ Буряад орондо радиогой бии болохо үеэр (1930 гаран онуудаар) зохёогдоо гэжэ мүн лэ тухайлхаар.

Энээн дээрэһээ хараад үзэхэдэ, таабари бүхэн өөрын онсо шэнжэтэй, элдэб үе сагта зохёогдоһон түүхэтэй. Оршон тойронхи байгаалиин болон социальна үзэгдэлнүүд, хүнэй ажабайдал, ёһо гурим, заншал, ажалшан арадай түүхэ – эдэ бүгэдэ булта таабаринууд соо элирэн харуулагданхай.

Таабаринууд эртэ урда сагһаа ехэ удха шанартай байһан. Хүн зон мэргэн ухаан бодолоо туршалсажа, бэе бэеынгээ сэсэн бодол, һонор һэргэгээ таабариин хүсөөр мэдэлсэдэг һэн. Хэрбээ хэн нэгэниинь тогтонгүй таабаринуудай тайлбариие хэлээ һаа, тэрэ таабари дурадхаһан хүнһөө бүри сэсэн, ухаатай хүнэй тоодо ородог һэн. Энэл үүргэ мүн баһа таабари-дуунууд дүүргэдэг. Таабари-дуунуудые буляалдажа, таажа наададаг нааданшье бии байха. Тиихэдээ хоёр бүлэг боложо хубааран, нэгэ бүлэгынь таабари-дууе нүгөө бүлэгтөө дуулахадань, тэрэнь тайлбарииень дуу гүйсэдхэн хэлэхэ ёһотой, тииһэнэй удаа, урдаһаань нүгөө бүлэгтөө таабари-дуугаа гүйсэдхэхэ.

Урда сагта таабаринууд баһал өөрын онсо үүргэ дүүргэдэг байһан. Тэрэ сагта таабаринуудай аша туһаар хари гүрэнүүдтэй харилсадаг, тойруу, таамаг хэлэн дээрэ бэе бэедээ ажабайдалаа, ябаһан ябадалаа дамжуулалсадаг һэн. Жэшээнь, буряад арадай «Алтан хайша» гэһэн онтохон соо хаан дайсадта баригдахадаа, өөрынгөө элшэн сайднарые гэртээ эльгээжэ, нүхэртөө таабари-бэшэг эльгээнэ ха юм.

Юртэмсэ, байгаали, байгаалиин үзэгдэлнүүд тухай таабаринууд эгээл эртэ үедэ зохёогдоо гэжэ багсаамжалхаар. Тэнгэри, газар, агаар, сахилгаан, аадар, һара, наран гэхэ мэтэ байгаалиин үзэгдэлнүүд арад зоной ажабайдалтай нягта холбоотой. Жэшээнь:

Таабаринууд соогоо буряадууд оршон тойронхи байгаалияа зураглажа, байгаалидаа тон наряар, гамтайгаар хандадаг байһанаа гэршэлдэг. Тэнгэриие хүхэ торгон хүнжэлтэй сасуулан зураглажа, үгышье һаа, үргэн тала дайдада үй түмэн хонидой гү, али адуунай бэлшэһэнтэй зэргэсүүлжэ таабаринуудые зохёоно. Жэшээ болгон иимэ нэгэ таабари дурдая:

Байгаалиин үзэгдэлнүүд тухай таабаринууд соо хүнэй үйлэдбэрилдэг ажалые, хүнэй мэдэсэ, шадабариие харуулһан байдаг. Жэшээнь, һалхин дуу дуулангаа, тооһо бодхоохо, хүнэй үүдэ, сонхо тоншохо аргатай; һара наран хоёрые аха дүү мэтээр, бэе бэеһээ гүйлдөөд хүсэхэгүйень харуулна; үүлэдые гүйжэ ябаһан морихонтой, абаахай саһаханиие хатаржа байһан дангинатай сасуулна г.м. Жэшээлхэдэ,

Буряад-монголшууд табан хушуу малаа таабаринууд соогоо баһал дүрсэлэн харууланхай. Гансашье тэдэнээ бэшэ, харин тэдэнэйнгээ бэеын амяараа хубинууд тухайнь, нэрлэбэл, һүүл, эбэрнүүд, шэхэнүүд, сагаан эдеэнэй дээжэ һүн, хайшан гэжэ, ямар аргаар һү һаадагынь г.м. уран шадабаритайгаар найруулһан байдаг. Үхибүүд тэдэниие уншахадаа, табан хушуу мал тухай, тэдэнэй бэеын хубинууд тухай мэдэжэ, ойлгожо абадаг, мэдэсэеэ үргэд-хэдэг.

Таабаринууд соо бухын һүүлые ташууртай зэргэсүүлжэ, туруунуудыень модон аягануудтай адлишаана.

Шоно, хонин, нохой г.м. амитад тухай, тэдэнэй абари зангаар, бэеын түхэлөөр зохёогдоһон таабаринууд ехэ олон:

Хүнүүдтэ, хүнэй бэе махабадта олон таабаринууд зорюулагданхай. Шэхые жалжагы гуталтай, хэлые хула моринтой, хүнэй нюур долоон нүхэтэй домботой зэргэсүүлнэ. Жэшээнь:

Ямаршье үе сагта хүн түрэлтэн ажал хэжэ эдеэ хоолоо буйлуулдаг, хубсаһа хунараа бэлдэн ажаһуудаг. Үхибүүдээ ажалдаа зүбөөр һургалга болбол эхэ хүнэй угаа ехэ амжалта, гэбэшье эсэгэ хүн энээндэ гол үүргэ дүүргэдэг. Тиимэһээ ажал хүдэлмэриин, гэр соохи хэрэгсэлэй зүйлнүүдтэ зорюулагдаһан удхатай таабаринууд баһал олон:

Байгаалидаа дүтөөр, гамтайгаар хандахыень хүүгэдтэ ойлгуулхын тула, байгаалиин һайгаар амидардаг ан гүрөөл, шубуу шонхорто зорюулагдаһан арадай зохёоһон таабаринууд бии. Намартаа дулаан ороной шубуудай нютагаа бусаһанай һүүлээр шаазгай турлааг хоёрой эндээ үлэһэн тухай иигэжэ хэлэгдэнэ:

Буряад арадай таабаринууд сэдэбэйнгээ, удхынгаа талаар ород арадай таабаринуудтал адли. Зарим нэгэ таабаринуудынь ород хэлэнһээ сэхэ оршуулагдажа, буряад болгогдонхой, үгышье һаа, XVII–XVIII зуун жэлнүүдэй ород арадай ёһо гурим буряад арадай аман зохёолдо ехэ нүлөө үзүүлээ. Тиимэһээ эдэ таабаринууд соо хайшан гэжэ буряад арадай ород арадтаяа дүтэ харилсаатай байһыень гэршэлнэ.

Ород арадай хүгжэнги нүлөөн доро буряадууд таряан ажалай олон эрдэмтэй танилсажа, үхибүүдтээшье һураһан ажалайнгаа бэлиг шадабари дамжуулдаг һэн.

Огороодой эдеэ буряадууд нилээд орой болотор ургуулаагүй байһан. Үгэрсэ, морхооб, репэ, хапууста, хартаабха тухай үхибүүд ехэ анхаралтайгаар шагнажа, ухаандаа тэрэ дороо хадуун абаа.

Эндэ бидэ юрэнхы шэнжэ шанартай, ехэшүүлдэшье, багашуулдашье адли хабаатай таабаринуудые үргэнөөр хэрэглэбэбди. Ушар юуб гэхэдэ, эдэ таабаринууд ажабайдалай али бүхы талануудые үхибүүдтэшье, ехэшүүлдэшье адли тэгшээр ойлгуулха гэжэ уран гоёор зохёогдоһон, юумэнэй удха далдалуулан, ухаан бодол гүйлгэхэ, тэрэниие хүгжөөхэ гэһэн зорилготойгоор найруулагдаһан байна.

Эдэ таабаринуудай гүнзэгы удха, уран гоё найруулгань тон түрүүлэн үхибүүдтэ зорюулагдаһан байна бшуу. Ажабайдалай, арад зоной ажаһуудал, ухаан бодол, дүй дүршэл, уран найруулгын ёһо заншал дээрэ үндэһэлжэ бии болоһон эдэ таабаринууд гүнзэгы мэдэсэ, уян мэдэрэл, түүхэ гэхэ мэтэ ябталжа ябаһан хадаа илангаяа үхибүүдтэ ехэ туһатай, тэдэнэй хүмүүжэлгэдэ сэхэ хабаатай ха юм. Үхибүүд таабаринуудые таалсахадаа, тэдэниие уншажа, сээжэлдэжэ, ухаандаа хадуужа абахадаа, олон юумэ ойлгожо, мэдэжэ, уран найруулгынь арга, онсо илгааень онибшолжо абана, ухаан сэдьхэлээ хангана бшуу. Эдэ таабаринуудай жэшээ дээрэ үндэһэлэн өөһэдөөшье таабаринуудые зохёожо эхилдэг ха юм. Тиимэһээ таабаринууд үхибүүдэй байра байдалда хүмүүжүүлгэ, хүгжэлтэдэ али бүхы талаһаа аргагүй ехэ туһатай ба удха шанартай гээшэ.

Манай Буряад нютагуудта таабаринуудые олон янзаар байгуулдагшье, олон янзаар хэлсэдэгшье, олон янзаар хэрэглэдэгшье юм. Жэшээлхэдэ, буряадууд таабаринуудые таалсахадаа:

гэжэ нэгэ талынгаа асуудал табихада, нүгөө талань:

гэжэ хэлэнэ. Тиихэдэнь тэрэ талань:

гэхэ мэтээр уран гоёор үгэнүүдые шүлэглэн хэлэдэг. Иигэжэ таабаринуудые харилсан таалсаһанайнгаа һүүлдэ диилдэһэн талаяа уран гоё үгэнүүдээр шоглон шүлэглэжэ, диилдэһэнүүдээ «худалдаха үгэ» гэжэ шоглон нэрлэнэ. Тиигээд шүүгдэһэн хүндөө иигэжэ хэлэдэг байна:

Дээрэ хэлэгдэһэн үгэнүүд болбол таабари муу мэдэдэг хүниие хамагай ахирхан гэһэншүүгээр наадалжа шоглоно. Тиибэшье, энэнь доромжолжо хэлэнэ бэшэ, харин тэрэ хүниие таабаринуудые муу мэдэнэш гэжэ эшээхэ зорилготой юм. Хүүгэд таабари таалсаһанай түлөө эбгүй байдалда орохо бэшэ, харин таабариие үшөө һайнаар мэдэхэ, эрмэлзэлтэйгээр, зүбөөр таажа һураха, оюун ухаан, мэдэсэ, шадабарияа дээшэлүүлхэнь лабтай гэжэ һанагдана.

Эдэ жэшээнүүд буряад арадта таабари таахын хажуугаар, таабари андалдаха, таабари таагаагүй хүнүүдые худалдаха гэхэ мэтэ һонирхолтой, удхатай үйлэ хэрэгүүд бии юм гэжэ гэршэлжэ, буряад арадай һүбэлгэн ухаатай, элдэб янзын аргануудые зохёон байгуулдагыень элишэлнэ гээшэ.

Юртэмсын гурбалжан, дүрбэлжэн таабаринууд

Буряад арадай аман зохёолой баялиг соо онсо өөрын шэнжэтэй, һонирхолтой, гурбан гү, али дүрбэн мүрнүүдһээ бүридэһэн, ехэнхидээ асууһан мэдүүлэлээр дүүрэһэн, юрэ хөөрэһэн түхэлтэйгөөр юумэнэй ойлгосо болон дүрые гаргажа шадаһан таабаринуудые гурбалжан гү, али дүрбэлжэн таабари гэнэбди.

Тэдээн соо ехэнхидээ хүнгэн – хүндэ, түргэн – удаан, эмхи гуримтай – гуримгүй байдал, юумэнэй үнгэ зүһэ г.м. харуулагдана. Эдэ таабаринууд бэшэ таабаринуудта орходоо баһал тайлбаритай байдаг:

Таабаринуудай тайлбариин дүрэнүүд хүнэй тойроод байһан оршон тойронһоо абтана. Жэшээнь, тэнгэриин хаяа хии бараанай дүтэлхэдэ улайдаг, жаргалтай ажабайдалтай хүнүүдэй хасарынь улаахан ябадаг, жалга соо хэбтэһэн үнэгэн шара улаанаар харагдадаг. Эдэ зураглагдаһан дүрэнүүдые улаан үнгөөр хамтаруулан хэлэнэ гээшэ. Тиимэһээ гурбалжан, дүрбэлжэн таабаринууд хоёр хуби боложо хубаагдана.

Юртэмсын үнгэ зүһэ хүүгэдтэ ойлгуулхын тула, оршон тойронхи байгаалиимнай үнгэ ямар гээшэб гэжэ улаан, хара, сагаан, ногоон г.м. үнгэнүүдтэ зорюулагдаһан иимэнүүд гурбалжан таабаринууд байна:

«Үншэн хүнэй эльгэн хара» гэхэдээ сэхэ удхатайгаар хэлэгдэнэгүй. Эндэ үншэн хүнэй сэдьхэл үншэрһэн ажабайдалһаа, зарим хүнэй гомдохооходо гү, али тулюур байдалһаа зосоохи байдалайнь хүндые харуулна. Буряад хүнүүд, үнэхөөрөөшье, уйдхар, гунигаа хүндэ дамжуулхадаа, иимэнүүд үгэнүүдээр хэлэдэг: «эльгэм харлаба», «досоомни харлаба».

Табан хушуу малаа хэр угһаа хаража ябаһан буряад-монголшууд бага наһанһаань эхилээд, үхибүүдээ Эхэ байгаалидань дуратайгаар хандахые, гоё һайхан гэһэн ойлгосонуудые сэдьхэлдэнь түрүүлхэ гэжэ оролдодог байһан юм. Жэшээлхэдэ:

үгышье һаа,

гэжэ буряад зон сэбэр һайхан, хөөрхэн зөөлэхэн юумэнүүдые олон тоото жэлнүүдтэ оложо абаһан дүй дүршэл дээрэ үндэһэлжэ, уран гоёор, удха түгэлдэрөөр зохёодог заншалтай.

Эртэ урда сагһаа буряад зон гоё һайханиие наринаар ойлгохо түрэлхи бэлигтэй байһан тула үзэсхэлэнтэ һайхан байгаалияа, орон нютагаа, юртэмсэ дэлхэйгээ, ажал хүдэлмэриеэ, адуу малаа, морин эрдэниеэ магтан, уран гоё зохёолнуудые зохёоһон зандаа. Мохошогүй зүрхэтэй морин эрдэниие, тэрэнэй түл болохо унагые ерээдүйн баатарай хүлэг болохыень, үһэеэ һамнуулһан залуухан басагаханай ерээдүйн буряад баатар хүбүүнэй хатан боложо, баяр гунигыень хубаалдаха эхэнэр лаб болохыень, гоё һайхан мэдэрэлэй хүсэлэниие таабаринууд соо харуулһан байдаг.

Урда сагай буряадуудай ажабайдал хүндэ байһан гэжэ хэндэшье мэдээжэ. Тиимэһээ дүй дүршэлтэй, сэсэн һонор ухаатай зон ямаршье бэрхэшээлнүүдые дабажа гараха дадал һургаалнуудые үхибүүдтээ заажа үгэдэг байгаа. Жэшээнь,

Энэ таабари соогоо арад зон өөрынгөө сэсэн мэргэн ухаае, юумэн бүхэнэй өөр өөрын онсо шэнжэтэй байһаниие юртэмсэ дэлхэйн жама ёһо дээрэ үндэһэлэн элишэлхэ зуураа, юумэн бүхэндэ нарин нягтаар, ухаатайгаар хандаха хэрэгтэй, юумэн бүхэниие юртэмсэ дэлхэйн жама ёһоор ойлгожо ябаха хэрэгтэй гэжэ ойлгуулна бшуу.

Гансашье эдэ бэшэ, харин бүхы таабаринууд бэшэ жанрай зохёолнуудта адли өөрын оньһотой, түлхюуртэй, нюусатай ха юм. Жэшээ болгон доро үгтэһэн гурбалжан таабаринуудые харая:

Эдэ таабаринууд соо үгтэһэн юумэн бүхэн булта ойлгосотой бэшэ, илангаяа үхибүүдтэ булта шахуу ойлгогдохогүй байна. Жэшээнь, юундэ ехэ мүнгэн аминда харша гээшэб? Ехэ мүнгэтэй хүн ехэ жаргалтай, садхалан ябахаар бэшэ аал? Таабари соо харша гэгдэнэ. Үхибүүдтэ юундэ харша гээшэб гэжэ тайлбарилжа, ойлгуулжа үгэхэ хэрэгтэй. Тиихэдээ таабаринууд ба юрэ зохёолнууд аргагүй орёо, өөрын нюусатай, оньһотой. Юундэ ехэ мүнгэн аминда харшаб гэһэн асуудалда харюу үгэхэ болоо һаа, иимэ: хүн түрэлтэнэй энэ дэлхэйдэ ажаһууһан сагһаа эхилээд, мүнөө үе хүрэтэр ямаршье арадта адли тэгшэ жаргалтай хүнүүд ажамидардаггүй. Тиимэ һэн тула заабол хүнүүд баян зөөритэй, үгытэй ядуу гэжэ илгардаг. Баян байха гээшэ хэдынэйшье сагта хүнэй нэгэ зоболон юм. Баян хүн энэ наһандаа эдлэжэ байһан зөөридөө ехэтэ анхаралаа хандуулха, тэрээндээ үдэр бүри һанаагаа зобожо ябана ха юм. Тиимэһээ түрүүшын хоёр мүрнүүд баян хүнэй сэдьхэлэйнь хүндэ байдал тобойн гаргажа үгэнэ. Зөөри гээшэ сэдьхэлэй зоболон, баян хүн жаргажа амар һуухагүй, амгалан нойрсожо шадахагүй, һанаагаа зобожол ябадаг гэжэ ойлгуулна.

Энээн дээрэһээ хараад үзэхэдэ, ямаршье арадай аман зохёол соо толи гэрэл мэтээр арадай гүн ухаан, дүй дүршэл тобойн харагдана. Хэдэн зуун жэлнүүдые дабан гаталһан эдэ зохёолнуудые хүүгэдтэ тайлбарилан ойлгуулхада, заахада, тэдэниие хүмүүжүүлхэдэ, гүн удхатайшье, ойлгосотойшье.

Үхибүүд арадайнгаа таабаринуудтай танилсахадаа, нэн түрүүн оршон байдалай орёо асуудалнуудта харюу үгэжэ шадаха, үгэ болбол хэдэн удхатайгаар хэлэгдэдэгыень ойлгожо, мэдэхэ дүй дүршэлтэй болоно. Мүн лэ таабаринууд хүүгэдэй гоё һайханай хүмүүжүүлгэдэнь горитой түлхисэ боложо үгэнэ.

Оньһон ба хошоо үгэнүүд

Аман зохёолой шүлэглэмэл бага жанрнуудай тоодо орохо оньһон ба хошоо үгэнүүд, таабаринуудтал адли арадай дунда дэлгэрэнгыгээр таранхай. XIX–XX-дохи зуун жэлнүүдтэ арадай аман зохёолнуудые өөрын дураар суглуулһан хүнүүд, эрдэмтэд, аман зохёол шэнжэлэгшэд, багшанар, уран зохёолшод горитойхон ажал ябуулжа, илангаяа бага жанрнуудай зохёолнууд тусхай согсолборинууд болгон хэблэгдээ.

Оньһон ба хошоо үгэнүүд аман зохёолой бэшэ жанрнуудта орходоо, буряадуудай яряанай хэлэндэ илангаяа ехээр дэлгэрһэн дээрэһээ, арадай аман үгын баялигай, ухаан сэдьхэлэй, соёл болбосоролой таһаршагүй хубинь болоно.

Дүүрэн удхатай, уран хурса үгэтэй, хуряангы, тодо түхэлтэй оньһон ба хошоо үгэнүүд ажабайдалай бодото байдалые элирхэйлжэ, зан заншалай, гоё һайханай дүн гаргажа, сэгнэлтэ үгэжэ, ажамидаралай бэрхэшээлнүүдтэ һургаал заабари үгэн, ажабайдалай ямар нэгэ үзэгдэлнүүдтэ тобшолол гаргаһан байдаг.

Юрын яряанай хэлэндэ тобшоор али нэгэ өөрын хүсэһэн һаналаа хүндэ дамжуулхаяа, ойлгуулхаяа хүсэбэл, хүнүүд заабол оньһон ба хошоо үгэнүүдые хэрэглэн арадай сэсэн һургаалнуудаар баталдаг.

Оньһон ба хошоо үгэнүүд буряад арадай ажамидаралай ёһо гуримтай нягта холбоотой, эшэ үндэһөөрөө эртэ урда үе сагһаа һабагшатай. Урдандаа жэлэй ямаршье сагта бэлшээриеэ дахажа, ходо буряад, монгол зон зөөжэ ябадаг байһан, тиимэһээ нялха үхибүүдтэнь элдэб үбшэн хүрэдэг, тэдэниие аргалха эмшэн, аргашанай хомор байһан ушарһаа үхибүүд олоороо үхэдэг байһан. Тиимэһээ эхэ эсэгэнэрынь элдэб үбшэнһөө, үхэлһөө үри бэеэ аршалха гэжэ бөө, удаганда ошожо, үргэл мүргэл хэдэг, элдэб «хии юумэнһээ» бэеэ һэргылжэ, гэрэйнгээ үүдэн дээрэ хутага «хадхаха» ёһо гурим байһан юм. Тиимэһээ буряадуудай дунда «хии юумэндэ» хүүгэдээ мэдэгдүүлхэгүйн тула, түрөөгүй үхибүүндэ юумэ бэлдэхэгүй гэһэн ёһо байһан юм. Энээнһээ уламжалан «түрөөгүй үхибүүндэ түмэр үлгы бү бэлдэ» гэһэн үгэнүүд удхатайгаар бии болоһон байжа болоо. Хэрбээ урид үлгы олоод, хубсаһа гү, али нэрэ бэлдэбэл, үхибүүн түрэхэһөө үбдэхэ гү, али гэмтэжэ магад, богони наһатай байгуужа гэжэ тэдэ айдаг байһан юм.

Удхаараа болон жанрнуудайнгаа онсо шэнжээр зарим ушарта бии бололгоороо зарим арадуудай оньһон ба хошоо үгэнүүд өөһэд хоорондоо адлирхуу удхатай. Ямаршье арадуудай сэсэн мэргэн үгэнүүдэй хоорондохи адли удхань түүхын хүгжэлтын талаһаа тус зохёолые зэргэсүүлэн хаража үзэхэдэ элирнэ.

Жэшээнь, «Скоро пойдёшь – ногу ушибёшь» гэһэн ород арадай оньһон үгэ «Түргэдэжэ ябаһаар түриигөө һэтэ гэшхэхэ» (поспешишь – голенище себе изорвёшь) гэһэн буряад оньһон үгэ, татар арадай «спешащая нога скоро спотыкается», узбек арадай «скоро бегущий, скоро устанет», хитад арадай «поспешность губит дело» г.м. оньһон ба хошоо үгэнүүд удхаараа булта адли шэнжэтэй.

Зарим арадуудай оньһон ба хошоо үгэнүүдые зэргэсүүлэн харахада, (пословично-поговорочные параллели) уг гарбалаараа нэгэ эшэ үндэһэтэй. Монгол туургата арадай аман зохёол соо олон адлирхуу удхатай мэргэн үгэнүүдтэй оньһон ба хошоо үгэнүүд олон. «Лучше сегодня легкие, чем завтра жир» гэжэ ород хэлэн дээрэ оршуулагдаһан оньһон үгэ монгол хэлэн дээрэ иигэжэ хэлэгдэнэ: «өглөө идэх өөхнөөс, өнөө идэх уушга дээр», хальмаг хэлэн дээрэ «мангадурка өөкүнээсү эндүркэ өөшка дээрэ», буряад хэлэндэ «үглөө эдихэ өөхэнһөө мүнөө эдихэ уушхан дээрэ». «Гнев человека измучает, гора коня измучает» гэһэн оньһон үгэ монгол хэлэн дээрэ «уур бие зовооно, уул морь зовооно», хальмаг дээрэ «уур бие зобаадаг, уула мори зобаадаг», буряад хэлэн дээрэ «уур сухал бэе зобоохо, уула мори зобоохо» гэжэ үгүүлэгдэнэ. Эдэ жэшээнүүдые профессор Ц.Б. Будаев «Адекватные пословицы и поговорки разных народов» гэһэн ном соогоо зэргэсүүлһэн байдаг. [Будаев, 1962. – С. 7].

Эдэ оньһон ба хошоо үгэнүүд үгүүлбэреэрээ, байгуулгаараа арадай аман зохёол соо эдэ яһатан эртэ сагһаа нэгэ эшэ үндэһэтэй, байдал нүүдэлтэй, ёһо гуримтай, заншал һургаалтай байһан гэжэ гэршэлнэ.

Мүн тиихэдэ оньһон хошоо үгэнүүд арадай аман зохёолой ямаршье, алишье жанрнуудта (үльгэрнүүд, домогууд, онтохонууд г.м. соо) дайралдажа болохо. Жэшээнь:

гэһэн оньһон үгэ соо хэдэн мянган жэлэй хугасаа соо шэнжэлэгдэжэ мүлигдэһэн, ажабайдалай дүй дүршэлөөр гаргагдаһан гүн удха тон тодо хурсаар ябталагдаһан байна. Үнэхөөрөөшье, юумэнэй эхин мууһаа, саашадаа һайн байхагүйнь лабтай ха юм.

Буряад-монгол арад үри бэеэ хүмүүжүүлхэ талаар түшэглэн һууһан шэглэлнүүдэйнь нэгэн болохо уг гарбалайнгаа асуудалда ехэ анхарал хандуулдаг байһан. Урда сагһаа элинсэг хулинсаг, эхэ эсэгэнэрнай үри хүүгэдээ үнэн зүбөөр һургадаг заабаринуудайнь дунда уг гарбалаа мэдэхэ ябадал ехээр һайшаагдадаг, энэ хэрэгтэ ехэхэн анхаралаа табидаг байһан. Эгээл тиимэһээ «модоной үндэһэн газар доогуур, хүнэй үндэһэн газар дээгүүр», «угые отолжо болохогүй», «угаа уһанда хаяхагүй, гарбалаа газарта хаяхагүй» г.м. оньһон ба хошоо үгэнүүд дэмы хэлсэгдэдэггүй.

Бага хүүгэдэй хэлэндэ орожо эхилхэдэ, эсэгэ, элинсэг хулинсагуудайнгаа омог, отог, нэрэ алдарые сээжэлдүүлдэг һэн. Мүн эжынгээ, нагасанарайнгаа талаһаа угаа һайн мэдэхэ гээшэ тон удхатай.

«Залуушуулда хара багаһаань уг гарбалай удхые ойлгуулхада, тэдэнэр ябан ошон өөһэдөө һонирхон гүнзэгыгөөр шэнжэлжэ, уг омогтомной ямар урашуул, ухаатан, сэсэшүүл, бүхэшүүл, мэргэшүүл, эмшэн, аргашад, дархашуул, эди шэдитэй эрдэмтэй ламанар, уран хэлэтэй зохёолшод, һонор толгойто үльгэршэд, хүгжэмшэд, дуушад, зураашад, удага бөөнэр, ноён хаашуул гү, али бүгэдэ ниитын дунда ойлгууламжын гү, али эмхидхэлэй ажал ябуулагшадшье, аралжаа наймаа эрхилэгшэдшье байжа болоо гээшэб гэжэ бэдэрхэ, элирүүлхэ. Өөһэдөө эхэ эсэгэ болоходоо угайнгаа суута зоной жэшээ дээрэ үхи хүбүүдээ хүмүүжүүлхэ. Тэдэнэрынь ээлжээндээ мүн лэ саашань үргэлжэлүүлэн дамжуулха. Иигэжэ угай һабагша таһалдуулангүй үргэлжэлүүлхэ гээшэ хэды һайхан бэ! «Уг түрэлөө мэдэхэгүй һаа, урбагша боложо болохо» гэжэ урданай зон хэлсэдэг байгаа.

Үхибүүдэйнгээ хүмүүжэлэй түлөө түрэлхидынь, аха захатануудынь ниитын үмэнэ харюусадаг һэн. Тиимэһээ элинсэгүүдэйнь өөһэдөө гуримтай, журамтай байлга залуу хүнэй жэшээ болодог байгаа» [Цырендоржиева, 2000. – Н. 17]. Жэшээлхэдэ:

гэһэн хурса үгэнүүд болбол хүнэй һайн талые баримталжа хүмүүжэхэ аабза гэжэ зохёогдоһон, юрэ хэлэгдэһэншье һаа, хүн бүхэндэ хабаатай, гүнзэгы удхатай, һургаал зааһан үгэнүүд болоно.

Оньһон ба хошоо үгэнүүд удхынгаа, сэдэбэйнгээ талаар олон бүлэг боложо хубаардаг. Жэшээнь, үри хүүгэдээ үндылгэһэн, «гарыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргэһэн» эжы аба хоёрто, үбгэд хүгшэдтэ зорюулагдаһан оньһон, хошоо үгэнүүд олоор дайралдадаг:

Буряад оньһон ба хошоо үгэнүүдэй ехэнхинь шэлжэмэл удхатай байдаг. Ондоогоор хэлэхэдэ, ямар нэгэн оньһон үгые элдэб эрхэ байдалда хэрэглэжэ болохоор. Тиимэһээ хэрэглэгдэхэ ушар байдалыень үхибүүд тодорхойлжо мэдэхэ ёһотой. Жэшээнь, «хооһон тэргэ хоршогоноо ехэтэй» гэһэн хошоо үгын сэхэ удхыень ойлгуулаад, юумэ тээгээгүй хооһон тэргын шулуутай харгыгаар ябахадаа, ехээр дэржэгэнэдэгтэл адляар юумэ бүтээхэ бэшэ аад, хубхай һээтэгэшэлдэжэ гүйлдэдэг тэнэг хүнгэн хүнүүд байдаг юм гэжэ үхибүүд илгаруулха ёһотой. Оньһон ба хошоо үгэнүүд ямар ушарнуудта хэрэглэгдэдэг бэ, ямар шэлжэһэн удхатайб гэжэ мэдэхэ шухала.

Хэнэйшье мэдэһээр, «түрүүшын алхамһаа ехэхэн юумэ дулдыдадаг. Бага наһандаа ойлгоһон юумэн огто мартагдахагүй, сэдьхэл һанаанда ольһоёо мэдүүлжэл байха. Хэрбээ багадаа ажал хэжэ һураагүй һаа, ехэ болоод һурахагүй, багадаа ном уншаагүй һаа, томо болоод уншахагүй. Багадаа хулуужа һураа һаа, ехэ болоод хулуужа ябаха, «һураһан юумэн һураар татагдахагүй» гэһэн үгэ тон зүб. Тиимэһээ багаһаа зүб һургаалтай хүниие гутааха гээшэ бэрхэ. Хара багаһаа һургаалгүй хүниие заһахын аргагүй гээшэмнай одоошье үнэн. Тиимэл хадань мүнөөнэй орёо сагта:

гэһэн оньһон үгэ тон таарамжатай.

Буряад аман зохёолдо ажал хүдэлмэри эрхимлэжэ, үри хүүгэдтээ ажалай дүй дүршэл олгуулха гэһэн хүсэл эрмэлзэл иимэ оньһон үгын удха сооһоо тодорхойгоор харагдана.

[Цырендоржиева, 2000. – Н. 20]

Хүн гээшэ бүхы юумэ мэдэхэ, шадахаа түрэдэг бэшэ, эхэ эсэгын жэшээ дээрэ һургаалай хүсөөр ажабайдалдаа хэрэгтэй али бүхы юумэндэ һурадаг гээшэ.

Үхибүүдэй наһанайнь шатануудые хараадаа абан, эхэ эсэгэ, хүмүүжүүлэгшэд, багшанар, хүүгэдээ һургахадаа, заабол оньһон хошоо үгэнүүдые үргэнөөр хэрэглэдэг. Таабаринуудые жэшээлбэл, үхибүүд хоорондоо зохёогоод таалсадаг һаа, үхибүүдэй оньһон, хошоо үгэнүүдые бэе бэедээ зохёогоод хэлсэдэггүй онсо шэнжэнь эндэ гараад ерэнэ.

Хүнэй эдлэжэ ябаһан наһан соо ажабайдалһаа һайхан юумэн дэлхэй дээрэ үгы гэлсэгшэ. Хүн бүхэн өөрынгөө наһан соо хүнүүдтэ һайн юумэ хэхэ гэжэ оролдохо, хүндэ туһалха, ажабайдалаа һайжаруулхын түлөө оролдожо ябаха ёһотой гэжэ хүүгэдтэ ойлгуулжа үгэхэ шухала. Жэшээнь, эдэ үгэнүүдэй удха иимэ оньһон үгэнүүд соо харагдана:

Мүн тиихэдэ ажабайдал орёо хэсүү хэрэг, амидархань тиимэшье бэлэн бэшэ, нилээд зобожо хүн болодог, жаргалаа олодог. «Маара маараһаар мал болохо, бархира бархирһаар хүн болохо» гэжэ дэмы хэлсэдэггүй. Хүндэ хүшэр байдалда ороходоо, гажаржа гутаха хэрэггүй гэжэ эдэ оньһон үгэнүүд гэршэлнэ:

Аман зохёолой абдар соо ажал хүдэлмэридэ хабаатай оньһон хошоо үгэнүүд тон олон. Эдэ үгэнүүд соо ямаршье ажал хэхэдэ, хүн хүсэл, оролдолго гаргадаг, оролдоогүй һаа, ямаршье ажалда амжалта туйлагдадаггүй, ажал гээшэ хүнэй шухала хэрэг гэжэ бага наһатай дунда зэргын хүүгэдүүдтэ саг бүри хэлэжэ, ажалай «амта» шадаха зэргээрнь өөһэдтэнь багаханаар мэдүүлжэ байха хэрэгтэй.

Аймхай болон зоригтой, баян болон үгытэй, залхуу ба ажалша, тэнэг ба сэсэн, худал ба үнэн, түрэл нютаг ба хариин дайда, гэр бүлэ, түрэлхид ба үхибүүд г.м. бүлэгүүд болгон манай эрдэмтэд оньһон ба хошоо үгэнүүдые шэнжэлһэн байна.

Хэрбээ үльгэрнүүдые – үльгэршэд түүрээдэг, үреэлнүүдые – юрөөлшэд, дуунуудые – дуушад гүйсэдхэдэг абьяас мэргэжэлтэй байдаг һаа, оньһон, хошоо үгэнүүдые ямаршье хүн хэлэжэ, хэрэгтэй сагтаа хэрэглэжэ болоно.

Эдэ бүгэдэһөө харахада, аман зохёол тухай мэдэсэ үргэдхэлгэдэ оньһон, хошоо үгэнүүдые хэрэглэхэ арга боломжо тон ехэ. Элинсэг хулинсагуудайнгаа үни холоһоо асарһан оньһон, хошоо үгэнүүдые зохёохы ёһоор хэрэглэжэ, үхибүүдэй хэлэндэ эдэбхитэйгээр хэрэглэгдэхэ ёһотой. Эдэ үгэнүүд хүүгэдэй аман зохёолой жанрта бата һуури эзэлнэ.

Гэбэшье оньһон ба хошоо үгэнүүд арадай дүй дүршэл дээрэ үндэһэлжэ бии болоһон, гүн ухаа заабарилһан байдаг гэжэ тэмдэглэхэ шухала. Эдэ үгэнүүдэй жэшээ дээрэһээ ехэшүүлэй аман зохёол хадаа үхибүүдэй аман зохёолой үндэһэ һуури боложо үгэнэ гэжэ тобшолхоор.

Тоолуурнууд

Бага наһанһаань эхилээд, нааданууд үхибүүдэй урган хүгжэлтэдэ онсо үүргэ дүүргэдэг. Үлгыдэ хэбтэхэ сагһаа эхилжэ, мүлхижэ, ябажа һурахадаа, нааданай түрүүшын алхамуудые хэхэдээ, үхибүүнэй бэе махабад, абари зан улам хүгжэдэг. «Үбгэрхэдөө үхибүүнэй зантай» болошодог гэдэгтэл, үтэлһэн наһатай үбгэд хүгшэд үхибүүдтэ адли болошонхой, хүүгэдтэй хамта наадажа, тэдэниие һамааруулжа байхадань, аша гушанарынь өөрынь үхибүүдһээ «амтатай» гэдэг үгэ һанаанда ороодхидог.

Харин урда сагта манай элинсэг хулинсаг номо һуршаараа хоолойгоо тэжээхэ, бэеэ аршалха гэжэ үхибүүдые хара багаһаань һургадаг байгаа бшуу. Оньһон ба хошоо үгэнүүдээр бэе бэеэ торгохо, таабаринуудые таалсажа, ухаан бодолоо гүйлгэжэ һургаха, үгын наадануудһаа бэе тамираа һорин, зүжэгэй зүйлнүүдые оруулан наадаха гээшэ баһа онсо өөрын гуримтай, журамтай.

Он жэлнүүдэй ошохо бүри арад зоной ажабайдал, үзэл һанаан, бодол хубилжа, эртэ урданай зарим ёһо гурим мартагдажа, хэрэгтэй зүйлнүүдынь арадай ухаанда «хадагалагдан», имагтал үхибүүдэй нааданууд соо үлэшэнхэй байдаг. Хэдэн мянгаад жэлнүүд соо үхибүүдые һургаха, хүмүүжүүлхэ, бэе тамирынь бэхижүүлхэ, байлдажа, бэеэ аршалжа, отог омогоо элдэб арьяатад, дайсадһаа хамгаалха, сэсэн, һонор, солбон, мэргэн ябаха, ондоо отогой, яһанай зонтой үгэеэ ойлголсохо, эбтэй эетэйгээр, эмхи гуримтайгаар ажаһуухаяа үхибүүд нааданууд соогоо нэбтэрэн харуулаа.

Буряад арадта дэлгэрһэн хүүгэдэй аман зохёолой түлэбүүд соо тоолуурнууд онсо һуури эзэлдэг.

Эрдэмтэд С.П. Балдаев, Г.О. Туденов хоёр хүүгэдэй аман зохёол соо нэн түрүүн тоолуурнууд ороно гэжэ тэмдэглэнхэй. Энэ аман зохёолые хайшан гэжэ, ямар аргаар суглуулхаб гэһэн хүтэлбэри-ном соогоо хүүгэдэй аман зохёолые элирүүлэн, эгээл түрүүн олондо мэдээжэ «Барбаадай, Батан Туулай, Тоохон Тобшо, Толи Байса, Бишыхан Шэгшүүдэй», «дэргэдээл, доргодоол, дохолоон, барабаан, хэршээл, тэршээл, нохой хусаа, бахдиир», «аалчик, маалчик, самхаа, раадии, паадии, хээдии, холшуу, мулшуу, табуу, найдуу, парпаал» г.м. тоолуурнуудые дурдаһан байна [Балдаев, 1959. – С. 54].

Хүүгэд дахуулагшаяа гү, али хүтэлбэрилэгшэеэ һунгажа, рольнуудаа өөһэд дундаа хубаарилан наададаг. 5–10 мүрнүүдһээ бүридэһэн богонишог хэмжүүртэй, тодоор, сохилтотойгоор үгүүлэгдэдэг, рифмэ баримталһан шүлэгүүдые тоолуурнууд гэдэг.

3–5 наһатай хүүгэдһээ эхилээд, 8–12 наһа гүйсэтэрөө үхибүүд тон дуратайгаар тоолуурнуудые хэрэглэн наададаг. Тоолуурнууд Европо, Ази түбииншье арадуудта онсо өөрсэ шэнжэтэйгээр үргэнөөр дэлгэрһэн тухай эрдэмтэдэй ажалнууд соо тэмдэглэгдэһэн байдаг. Үхибүүдэй наһанайнь шатада таарама зохид шүлэгүүдые, дуунуудые түрэлхидынь, хүмүүжүүлэгшэдынь, багшанарынь сээжэлдүүлхэдээ, тэдэнэй ухаан бодолыень, хэлэлгыень нэн түрүүн тоолуурнуудһаа хүгжөөжэ эхилдэг. Юундэб гэхэдэ:

1. Тоолуурнууд үхибүүдэй сээжэлдэн абаха һонор ухаае хүгжөөнэ, тиимэһээ энэмнай ойлгожо, мэдэжэ абалгын эшэ үндэһэн болоно.

2. Хүүгэдые уран шадамарта (артистизмдэ) һургана (эстетическэ фактор).

3. Үнэн сэхэ, ухаансар, болгоомжотой, анда нүхэдэй бүхэ хани барисаан г.м. шанар шэнжэтэйгээр үхибүүдэй хүгжэн ургахада нүлөөлдэг (этическэ фактор).

Мэдээжэ монголшо эрдэмтэн Л.Н. Жуковская, Г.И. Михайлов, Е.О. Хундаева, Л.Б. Намжилон, В.Д. Бабуева г.м. эрдэмтэд буряад-монгол арадуудай ёһо гурим, тэрэ тоодо тоонуудай һүлдэ тэмдэгүүдтэ олон тоото ажалнууд соогоо тусхай бүлэгүүдые зорюулһан байдаг.

Хүүгэдэй аман зохёол нарибшалан шэнжэлһэн Г.С. Виноградовай тоолуурнуудайнь классификаци баримталан, буряад арадай тоолуурнуудые иимэ янзанууд болгон хубаахаар:

1) тоолоһон тоолуурнууд ба дугаарлаһан тоогой нэрэнүүд (счетные слова – количественные и порядковые числительные);

2) «элдэб үгэтэй» тоолуурнууд (считалки из заумных слов);

3) тоолоһоншье, элдэб үгэнүүдые хэрэглээшьегүй тоолуурнууд (считалки, не содержащие ни числительных, ни заумных слов).

Нэгэдэхи бүлэгтэ юрэнхыдөө «нэгэн, хоёр, гурба, дүрбэ, таба г.м. тоонуудые хэдышье хүрэтэр тооложо болохо. Үхибүүдэй хоргодожо наадахада хэндэ һүүлшын тоо туданаб, тэрэ хоргодоһон хүнүүдые олохо ёһотой болоно. Жэшээнь, буряад нэгэ тоолуур хараад үзэе:

Нэгэ юу?

Нэтэрүү Шиираб Шодхооной,

Хоёр юу?

Хурдан Шархан Түйтын,

Гурба юу?

Гүйдэг Гарма Дашабалай,

Дүрбэ юу?

Дархан Сампил Дондогой,

Таба юу?

Табхар Норбо Бамбуудайн,

Зургаа юу?

Зурааша Дашадоржо Түнжын г.м.

Энэ тоолуур харахада, Г.С. Виноградовай хэлэһээр эндэ тоолуурнуудай хоёр онсо шэнжэнь гараад ерэнэ:

1) Дээрэ дурдагдаһан тоолуурай 1, 3, 5, 7-дохи мүрнүүдтэ нэн түрүүн тоонууд нэрлэгдэнэ;

2) 2, 4, 6, 8, 10-дахи мүрнүүдтэ урдахи тоонуудтань ямаршье хабаагүй үгэнүүд – эндэ хүнэй, эсэгын нэрэ дурдагдахаһаа гадна, тэдэнэй мэргэжэл, ажал хэрэгтэ абьяас г.м. харуулагданхай.

Буряадай арадай мэдээжэ поэт Ц-Д. Дондогой «Нааданууд тухай» гэһэн 1994 оной февралиин нэгэнэй дугаарта «Буряад үнэн» соо барлагдаһан үхибүүдтэ зорюулагдадаг «Хонхо» гэһэн тусхай хуудаһанда «Годин хорхой» гэһэн тоолуур орууланхай:

Энээниие хэлэжэ тоолоходоо, тоолууршан, жэшээнь, «годин» гээд, өөрыгөө зааха, «хорхой» гэхэдээ, хажуудахияа заагаад, саашань удаа дараалан тоолоһоор байтарнь, «абаахай» гэгдэхэ. «Абаахай» гүүлэһэн үхибүүн нэгэн гэбэл, («Шоно табаршаалга» гэһэн нааданда) «шоно» болохо, үгы гэбэл, «тарбаган» болохо ушартай. Үхибүүдэй тоогой тэгшэ байгаа һаань, «абаахай» гүүлэгшэнь «шоно» болохо ушартай. Хэрбээ үхибүүдэй тоо 10-һаа дээшэ (15–20) байгаа һаань, эгээл һүүлдэ үлэһэн хоёр үхибүүд бэе бэеэ тоололсоод, «югөөрхэй» гүүлэгшэнь «шоно» болохо зэргэтэй.

Хэрбээ дээрэ дурдагдаһан «Годин хорхой» гэһэн тоолуурай үгэнүүдэй эхин үзэгүүдтэ хүмүүжүүлэгшэд анхаралаа хандуулан, годин – ганса, хорхой – хоёр, гутал – гурба, дүтэл – дүрбэ гэхэ мэтээр гансашье тоо тоолуулжа һургана бэшэ, харин годин хорхой, зурааша, наймааша г.м. юумэнэй нэрэнүүдтэй, бодото юумэн, хорхой амитанһаа эхилээд, зурааша, наймааша гэһэн хүнэй мэргэжэл хүрэтэр үхибүүдтэ ойлгуулжа үгэнэ. Эндэ тоонууд гол үүргэеэ алдан, шүлэглэжэ, уран гоё ритмын хүсөөр тодо хурсаар хэлэгдэдэг уран аргын нэгэ зүйл болоно. Зарим тоолуурнууд соо тоонуудай орондо тэдэнэй эквивалентнүүд хэрэглэгдэдэг. Жэшээнь, дэргэдээн, доргодоон, дохолоон, барабаан, наагуул, госхоол, хырыстиил, пахатиир, шахатиир, үгышье һаа, ээрэ, мөөрэ, хоори, шүүгэ, лүүгэ, пяата, шоото, эб, дүб, ооно, хороол, пошел домой гэжэ хэлэжэ болоно. Эндэ «пошел домой» гэһэн ород үгэнүүд оронхой гэжэ тэмдэглэхэ шухала. Ород гүрэнтэй хамтарһанай һүүлээр нилээд сагай үнгэрһэн хойно үхибүүдэй зохёоһон тоолуурнууд бэшэ ха гү гэжэ манай һанамжа. Урда тээнь хэлэгдэдэг үгэнүүд юун гэһэн удхатай үгэнүүд юм зарим ушарта мэдэхын аргагүй байна.

Буряад арадай тоолуурнууд ород арадай считалки гэһэн нэрэ томьёодо үүргээрээ таарабашье, гансал тоо тоолохо үүргэ дүүргэнэ бэшэ, харин үхибүүдэй хэлэ хүгжөөлгын, ухаан бодолойнь хүгжэлтэдэ аргагүй ехэ туһатай. Эдэ тоолуурнуудые үшөө суглуулжа, ород арадай болон бусадшье дэлхэйн арадуудай тус янзын аман зохёолой жэшээнүүдые үргэнөөр хэрэглэн, гүйсэдхэжэ байһан үе сагынь ба үхибүүдэй наадажа байһан үедэ бэшэжэ, буулган абажа, энэ жанрай хүгжэлтын шатануудые шэнжэлхэ хэрэгтэй. Буряад тоолуурнууд мүнөө саг хүрэтэр эрдэмэй талаһаа нарибшалан шэнжэлэгдээгүй дээрэһээ, буряад нютагуудта, Монголой, Хитадай буряадуудай, мүн бэшэшье монгол туургата арадуудай тоолуурнуудта хабаатай зүйлнүүдые анхаралтайгаар шэнжэлхэ шухала.

Үльгэрнүүд

Аман зохёолой абдар соо буряад арадай үльгэрнүүд горитой һууринуудай нэгые эзэлдэг. Үльгэрнүүдые буряадуудай дунда заабол үльгэршэ хүнүүд хуур дээрэ наадажа, түүрээн гүйсэдхэдэг заншалтай, үгышье һаа, юрэ хөөрэдэг байһан.

Бидэ үльгэрнүүд тухай хэлсэхэдээ нэн түрүүн баатар мэргэшүүл болохо Абай Гэсэр, Аламжа Мэргэн, Айдуурай Мэргэн, Алтан Шагай, Хараасгай Мэргэн г.м. шуран бэрхэ баатарнуудай эрэлхэг зоригтой аша габьяа тухай һанаадхидагбди.

Хүсэ ехэтэй баатарнууд, арад зоной эрхэ сүлөөгэй, һайхан жаргалта байдалай түлөө тэмсэдэг шэн зоригтой, сэсэн мэргэн ухаатай, хүсэ шадал ехэтэй хүнүүд үльгэрэй гол геройнууд болодог. Тэдэ баатарнууд элдэб бэрхэшээлнүүдые дабажа, хүн зондо зоболон, гашуудал асарһан аюулта дайсадтай, хэдэн толгойтой мангадхайнуудтай тэмсэжэ, тэдэниие диилэжэ, арад зондоо жаргажа һууха арга боломжо олгоһон байдаг. Тэдэнэр ажалша зоной һайхан шанар бэедээ шэнгээһэн, түрэл нютагтаа дуратай, дайсадта дурагүй онсо шэнжэтэй.

Үльгэрнүүд соо ямар нэгэн дайсан амгалан һууһан орон нютагта хорото һанаагаар добтолжо, газар уһыень эзэмдэхэ, эд зөөри, адуу малыень буляаха, арадыень богоол барлаг болгохо гэжэ эрмэлзэлһэн байха юм. Харин баатар болбол түрэл нютагаа хамгаалжа, дайсаниие үгы хэжэ, бүхы эд зөөрииень арад зондо бусаадаг заншалтай юм. Иимэ баатарнуудаа магтан дуулажа, буряад арад ехэ ехэ үльгэрнүүдые зохёоһон байна.

Буряад арадай үльгэрнүүдые гүнзэгыгөөр шудалһан, шэнжэлһэн эрдэмтэдэй дунда М.Н. Хангаловай, С. П. Балдаевай, Ц. Жамцараногой, Г.Д. Санжеевэй, М.П. Хомоновой, А.И. Улановай, Н.О. Шаракшиновагай, М.И. Тулохоновой, Д.А. Бурчинагай, Д.Д. Гомбоиной, М.Н. Намжиловагай г.м. олон эрдэмтэдэй удха шанартай ажалнууд горитой һуури эзэлдэг.

Хэрбээ урда сагта үхибүүд үльгэр түүрээлгые бодото дээрэнь шагнажа, дуулажа ябадаг һаа, мүнөө үе сагта үльгэр түүрээлгые заабол нэгэ соёлой үйлэ хэрэгтэ, концерт наадануудта гү, али телевизорээр харадаг болоһониинь харамтай. Ехэнхидээ хүүгэд үльгэршэд тухай нэн түрүүн сэсэрлигтэ ябахадаа хүмүүжүүлэгшэдһээ, гэртэхинһээ дуулаһан байдаг. ХХ-дохи зуун жэлэй 70–80-яад онуудһаа эхилжэ, буряад үльгэрнүүдэй текстнүүдшье хэблэгдэхэеэ болижо, үльгэр түүрээлгэ, тэрэнэй ёһото, заншалта гүйсэдхэлгэ ехэ хомор болоһон юм. Энээниие гансал эрдэм шэнжэлгын экспедициин гэшүүд, аман зохёолоор һонирходог эдэбхитэд бэшэжэ абадаг болонхой.

Һургуулиин программануудта «Абай Гэсэр хаан», «Аламжа Мэргэн», «Эрилтэй хаан» гэһэн үльгэрнүүд үгтэгдэхэһөө бэшэ үхибүүдтэ зорюулагдаһан буряад үльгэрнүүд тон хомор, олдохоншье хэсүү болошонхой. 1980-яад онуудай һүүл багаар буряад хэлэ бэшэгээ, үндэһэн соёлоо, ёһо заншалаа һэргээлгын үедэ арадай поэт Н.Г. Дамдинов «Абай Гэсэр хүбүүн» гэһэн номоо 1986 ондо үхибүүдтэ зорюулан гаргаһан юм. Үхибүүдтэ зорюулагдаһан зохёолнуудые хэблэхэ, тарааха ажал Буряадай арадай уран зохёолшо, «Хараасгай» журналай ахамад редактор, Ц.А. Жимбиев эдэбхи ехэтэ үүсхэлээр ажал ябуулжа байһанаа наһа барахадань, уран зохёолшын һүүлээр энэ ажал тогтошонхой. Харин 1997–98 оноор хүүгэдтэ зорюулагдаһан «Одон» журнал гурбан хэлэн дээрэ хэблэгдэжэ, үхибүүдэй ухаан бодолой хүгжэлтэдэ, хэлэ хүгжөөлгэдэ, хүмүүжүүлгэдэ горитой туһаламжа үзүүлһээр зандаа.

Түрэл газар дайдаяа хариин дайсадһаа хамгаалан бодоһон баатарнууд, мэргэшүүлые магтан дуулалга – эдэ үльгэрнүүдэй гол удхань болоно бшуу. Эдэ бүгэдэ үхибүүдэй хүмүүжэхэдэ, ухаан бодолоо хурсадхахадань ехэ туһа хүргэнэ, тэдэнэй патриотическа мэдэрэл хүгжөөнэ.

Үльгэрнүүд 10–15 наһатай үхибүүдэй оюун сэдьхэл, бодолынь хүгжөөхэ, оршон тойронхи юумэнүүд тухай мэдэсынь үргэдхэхэ, түрэл арадайнгаа гүн гүнзэгы сэдьхэлтэй танилсуулха ушарта гол үүргэ дүүргэнэ. Эрдэмтэдэй шэнжэлһэнэй ёһоор, үхибүүн 90% юумэ нюдөөрөө хараад ойлгодог, 70% шэхээрээ шагнаад, харин ехэнхи юумэ амталаад гү, али барижа үзөөд мэдэдэг. Арба наһа хүрэтэрөө үхибүүнэй ухаан нэгэ хоног соо 46 хуби ургадаг гэжэ эрдэмтэд тоолоно. Тиимэһээ үхибүүнэй бага наһандань үльгэр гү, али онтохонуудые, багахан хөөрөөнүүдые хөөрэхэдэ аргагүй дуратай, туһатай, ухаандань мартагдахагүйгөөр хадуугдадаг. Арадай аман зохёолой абдарһаа абтаһан зохёолнуудые шагнаад, уран гоёор шэмэглэгдэһэн ном соохи зурагуудыешье хараад, үхибүүн эрэлхэг зоригтой, омог дорюун мэдэрэлтэй болодог ха юм.

Мүнөө сагта ургажа ябаа үхибүүдээ дүүрэн тэгшээр хүмүүжүүлхэ, урагшаа һанаатай, урма зоригтой, хурса һанаа бодолтой, зүб бурууе илгаруулжа шадаха, һайе сэгнэхэ, мууе тэбшэхэ, аха захатанаа хүндэлхэ, дүүнэрээ дүмэхэ г.м. нангин абари зан олгуулха гэжэ гансашье түрэлхидэй бэшэ, мүн олониитын гүрэнэй шухала асуудалнуудай нэгэн болоно.

ХҮҮГЭДЭЙ ПРОЗАИЧЕСКА АМАН ЗОХЁОЛОЙ ЖАНРНУУД

Онтохонууд

Буряад арадай түүхэ домогууд, онтохонууд аяншалагшадай, ородой соёлой түрүү түлөөлэгшэдэй, аман зохёол суглуулагшадай ехэхэн анхарал татадаг байгаа. ХVIII-дахи зуун жэлдэ Г.Ф. Миллер, И.Э. Фишер гэгшэд буряад арадай бии болоһон түүхэ домогуудые, хөөрөөнүүдые суглуулжа, тэдэ материалнуудаа хэблэн гаргаһан байна. ХIX-дэхи зуун жэлдэ мэдээжэ эрдэмтэн А. Кастрен буряад онтохо домогуудые «Сибирский вестник», «Журнал МВД» г.м. сэтгүүлнүүдтэ толилһон юм гэжэ буряад эрдэмтэд тэмдэглэһэн байдаг.

1917 оной хубисхалай урда тээ ВСОРГО-гой (Восточно-Сибирский отдел Русского Географического Общества) хэблэлээр буряадай мэдээжэ аман зохёол суглуулагша М.Н. Хангаловай ударидалга доро буряад арадай онтохонуудай гурбан боти хэблэгдэн гараа. Мэдээжэ эрдэмтэн М.Н. Хангалов ородой суута эрдэмтэд Г.Н. Потанинтай, Д.А. Клеменцтэй, А.М. Станисловскийтай,

Н.Н. Агапитовтай аргагүй дүтэ харилсаа холбоотойгоор ажалладаг байһан. Түрүүшын боти соонь Н. Затопляев П.П. Баторов хоёртой хамта суглуулһан Эрхүү шадархи буряадуудай онтохонууд оролсоо. Хоёрдохи боти соонь Байгал далайн зүүн талада ажаһуудаг буряадуудай аман зохёол хэблэгдээ.

1903 ондо Г.Н. Потанинай редакци доро М.Н. Хангаловай «Балаганский сборник» хэблэлһээ гараа. Энэ ном соонь буряад арадай шэдитэ онтохонуудта ехэ анхарал хандуулагданхай.

«Хори-бурятский говор» гэжэ гурбан хэһэгээр гараһан монголшо эрдэмтэн А.Д. Рудневай ажал горитойхон һуури аман зохёолой жасада эзэлдэг. Энэ эрдэмтэн 14 наһатай Галан Ниндаковһоо һонирхолтой материал бэшэжэ, олониитэтэй танилсуулһан юм. Эрдэмтэнэй тэмдэглэһээр, Галан Ниндаков аргагүй һүбэлгэн бэрхээрээ, ухаагаараа шалгаржа, үльгэрэй текст сээжээр дамжуулһан гэлсэдэг.

1903, 1906, 1916 онуудта мэдээжэ монголшо эрдэмтэн, профессор Ц.Ж. Жамцарано суута үльгэршэн, онтохошон Маншуд Эмегеев, Елбон Шалбагай, Лазарь Бардаханов г.м. үльгэршэдһөө олон тоото онтохонуудые, үльгэрнүүдые суглуулжа, хэблүүлэн гаргаа. Тэрэнэй суглуулһан олон материалнууд Санкт-Петербургда Зүүн зүгэй институдай архив соо хадагалаатай, мүнөөшье хүрэтэр эрдэмтэдэй һонирхол татаһаар.

1907, 1914, 1918 онуудта мэдээжэ эрдэмтэн Б. Барадин Агын буряадуудай арадай онтохонуудые суглуулһан, шэнжэлһэн түүхэтэй. Тэрэ үльгэршэн Намсарайн Аюрзанаһаа олон онтохонуудые бэшэжэ абаһан габьяатай.

1917 оной Октябриин хубисхалай һүүлээр онтохонуудые суглуулха ажаябуулга бүри эршэтэйгээр хүгжэжэ К.В. Багинов, А.К. Богданов, Г.Д. Санжеев, Х.Н. Намсараев, Ц. Дон, К.А. Хадаханэ, С.П. Балдаев, А.И. Шадаев, Д.Д. Хилтухин, И.Н. Мадасон, Ж. Балданжабон, А.А. Бальбуров, Р.Ф. Тугутов г.м. эрдэмтэд, багшанар, уран зохёолшод «хамсыгаа шуужа» аман зохёолнуудые суглуулһан, шэнжэлһэн, хэблүүлһэн юм.

1970-аад онуудһаа эхилжэ мүнөө саг хүрэтэр А.И. Уланов, М.П. Хомонов, Г.О. Туденов, И.Н. Мадасон, Н.О. Шаракшинова, Ц-А. Дугарнимаев, Е.В. Баранникова, Т.М. Болдонова, С.С. Бардаханова г.м. мэдээжэ эрдэмтэд буряад арадай онтохонуудые нарибшалан шэнжэлжэ, үнэтэй, сэнтэй эрдэмтэ бүтээлнүүдые ород ба буряад хэлэн дээрэ хэблүүлээ.

Эдэ элитэ эрдэмтэдэй, багшанарай, уран зохёолшодой һайгаар хэдэн талаантай үльгэршэдэй, онтохошодой нэрэнүүд сууда гараһан байна. Нэрлэбэл, Майсан Алсыев, Аполлон Тороев, Пёохон Петров, Арабдан Онгорхоев, Парамон Дмитриев, Дондок Сампилов, Намсарай Очиров, Балжан болон Дарма Забановууд, Суман Сонтохонов, Жамбал Цыбиков, Бажей Жетухаев, Нашан Шоухай, Содном Жигжитов, Сергей Мунконов, Доржи Шаракшанов г.м. бэлигтэй хүнүүдые дурдамаар.

Буряад арадай онтохонууд соо образноор, үнэн дээрээ боложо байһан мэтээр элдэб персонажуудай уршагта ябадалнууд зураглагдадаг. Тэдээн соо гэрэй, зэрлиг амитад, юрын хүнүүд, мүн тиихэдэ шэдитэ үзэгдэлнүүдшье хэрэглэгдэдэг. Шэдитэ үзэгдэлнүүдэй хажуугаар онтохонууд соо ажабайдалда үзэгдэдэг үнэн үйлэ хэрэгүүд мүн лэ зураглагдана. Тиимэ һэн тула онтохонууд соо шадамараар, уран гоёор юрын үзэгдэлнүүд юрын бэшэ үзэгдэлнүүдтэй, шэдитэ үзэгдэл үнэн байдалтай худхаралдаһаар зураглагдаһан байдаг.

Хэрбээ эпическэ зохёолые, жэшээнь, үльгэрнүүдые ганса үльгэршэн гү, али арадай аман зохёол һайн мэдэхэ хүн хөөрэхэ аргатай һаа, онтохонуудые ямаршье ажалтай, хэдышье наһатай хүнүүд (үхибүүдшье) хөөрэжэ, дамжуулжа шадаха аргатай.

Буряад онтохонууд хэлэндэ һая ороһон үхибүүдэй һонирхол угаа ехээр татадаг. Үзэг бэшэгтэй танилсаагүй үедэнь оршон тойронхи байдалые, байгаалиин үзэгдэлнүүдые үхибүүн өөрын нюдөөр шэртэн, тэдэнэй хубилха, һэлгэгдэхыень ойлгохоо хүсэжэ, нэн түрүүн эхэ эсэгэһээ, түрэлхидһөө, ахай абгайнарһаа һуража абадаг. Эгээл энэ наһанайнь шатада үхибүүдтэ онтохонуудые хөөрэжэ үгэхэ, ойлгуулха тон шухала. Үзэг бэшэгтэй үхибүүд өөһэдөө онтохонуудые уншаха ехэ дуратай.

Аман зохёол шэнжэлгэдэ онтохонуудай шэдитэ, амитад, ажабайдал тухай гэжэ илгаруулжа хубаагдаһаниинь хэндэшье мэдээжэ.

Эдэ гурбан бүлэг онтохонуудһаа амитад тухай онтохонууд сюжедээрээ болон образуудаараа, бии бололгоороо болон хүгжэлтөөрөө, уран һайхан үгынгөө талаар үхибүүдэй ехэ һонирхол татадаг. Амитад тухай онтохонууд эртэ үе сагта бии болоо гэжэ тэмдэглэхэ шухала. Эдэ онтохонууд соо оршон тойронхи байгаалияа, ан гүрөөл, шубуу шонхор г.м. зураглагдана.

Саашадаа хүнүүд ажабайдалайнгаа дүй дүршэл улам хүгжөөжэ, өөртөө хэрэгтэй мэдэсэ шадабарияа дээшэлүүлжэ, ан олзоборилходоо дүршэлтэй, зэрлиг амитадай абари зан адаглажа, зарим нэгыень номгоруулжа, гэрэй амитад болгон һургажа, арьяатан амитадһаа айхаяа болижо, тэдэнэр засагаа дээшэнь үргэһэн байна.

Амитад тухай онтохонууд соо шоно, баабгай, үнэгэн, шандаган дүрбэн дэлгэрэнгыгээр дайралдадаг персонажууд болоно. Манай эрдэмтэд эдэ онтохонуудые гол үйлэдэгшэ нюурнуудаарнь иимэ бүлэгүүд болгожо хубаана:

1) зэрлиг амитад тухай;

2) зэрлиг болон гэрэй амитад тухай;

3) амитад болон шубууд тухай;

4) амитад болон хүнүүд тухай.

Амитад сооһоо эгээл мэхэтэй, хомхойгоор алишье арадай аман зохёол соо үнэгэнэй дүрэ зураглагдадаг. Үнэгэнэй хажууда тад харша, тэнэгээр шонын дүрые харуулдаг. Тэрэ заабол али нэгэ уршагта ябадалда орожо, элдэб амитадта наада барюулдаг, доромжолуулдаг.

«Хүсэн байбал, ухаан хэрэггүй» гэдэгтэл, ойн эзэн баабгайн дүрэ холын хараа бодолгүйгөөр, богонихон ухаатайгаар зураглагдадаг. Хүнүүдтэ, амитадташье хоро хүргэжэ шадахагүйгөөр, ехэ аймхай, юумэнһээ һалганажа, шэшэржэ ябадагыень шандаганай дүрэ, мүн тиихэдэ гэрэй эзэн нохойе ёһотойл хүнэй үнэн нүхэр шэнгеэр дурсан харуулагдадаг.

Амитад тухай хэмжээгээрээ ехэ бэшэ, богонихон онтохонууд эхилхэдээ, заабол нэгэ амитаниинь нүгөөдэтэеэ уулзадаг, саашаа сюжедынь диалогой хүсөөр улам хүгжэдэг. Амитадай өөһэд хоорондоо хүнэй хэлээр харилсажа хөөрэлдэхэдэнь, энэнь хүүгэдэй анхарал бүришье ехээр татадаг.

Шэдитэ онтохонууд амитад тухай онтохонуудтал адли, эртэ сагһаа эшэ үндэһэтэй. Баатарай морин, шубууд, загаһан, миисгэй, Лусуудай хаан, наран, һалхин, байгаалиин элдэб үзэгдэлнүүд г.м. шэдитэ онтохонууд соо өөһэд хоорондоо хөөрэлдэхэ аргатай. Эдэ онтохонуудай сюжедүүд зарим буряад домогуудтай, хөөрөөнүүдтэй нягта холбоотой. Амитад тухай онтохонуудта орходоо, шэдитэ онтохонуудай сюжедынь олоншье, орёошье байдаг.

Буряад онтохонуудай дунда ажабайдалай онтохонууд гол һуури эзэлдэг. Шэдитэ, амитад тухай онтохонуудта орходоо, ажабайдалай онтохонууд соо эди шэдиин орондо бодото байдал зураглагдадаг. Эндэ онтохо шагнагша үхибүүд гансата үльгэрэй оронһоо бодото юрын хүнүүдэй ажабайдал руу орошоно. Жэшээнь, «Гургалдайн гурбан сэсэн» гэһэн онтохон соо хаана түрөөб, ямар эсэгэтэй байгааб, хаана ажаһуугааб гэхэ мэтэһээ эхилнэ, үгышье һаа, «Алтан хайша» гэһэн онтохон соо үбгэн хүгшэн хоёрой ямар ажабайдалтай байһые онтохоной эхиндэ бодото дээрэнь зураглана.

Эдэ онтохонууд соо хүнүүдэй тэгшэ бэшэ байдал, үгытэй баян хоёрой хоорондохи харилсаан, жаргал уйдхар, муу болон һайн һанаан, һүбэлгэн бэрхэ болон тэнэг г.м. ажабайдалай, хүнэй шанар шэнжые тобойлгон харуулна.

Хүүгэдэй аман зохёолой шэдитэ болон амитад тухай онтохонууд, илангаяа хоёр наһатай хүүгэдһээ эхилээд, арбаад наһатай хүүгэд хүрэтэр һонирхолынь ехээр татажа, тэдэнэй саашанхи хүмүү-жүүлгэдэ ехэ нүлөө үзүүлдэг. Эрдэмтэ Г.С. Виноградов арадай аман зохёол сооһоо хүүгэд онтохондо эгээл дуратай гэжэ тэмдэглэһэн байдаг. Үхибүүд ажабайдалай онтохонуудаар 8–9 наһанһаа, 10–14, 15 наһа хүрэтэрөө һонирходог. Онтохонууд үхибүүдэй зан заншалай хүмүүжүүлгэдэ ехэ нүлөө үзүүлдэг. Арадай сэсэн ухаае өөртөө шэнгээһэн онтохонууд соо хүүгэд үнэн шударгы, һайн–муу, һайхан–муухай гэһэн ойлгосотой танилсана. Хүнэй болон амитадай дүрөөр үхибүүд онтохонууд соохи баатарнуудтал зориһон зорилгодоо хүрэхын тула, эршэтэй, шударгы, эрэлхэгээр ябажа, бэрхэшээлнүүдһээ айнгүйгөөр илалта туйлаха гэжэ онтохонууд сооһоо үхибүүд гансал бэеын хүсэ шадалаар бэшэ, харин оюун ухаанай, һүбэлгэн бэрхын, эршэ зоригой хүсөөр туйлагдадаг гэжэ ойлгодог болоно. Онтохонууд соо баатар дайсадые илахадаа, ганса нэрэ түрэ олохын түлөө бэшэ, харин хүсөөрөө дээрэлхэг хүнүүдһээ зобоһон тулиһан зониие хамгаалан тэмсэдэг. Тэдээн соо муухай хара хорон хүсэн хододоо илагдажа, арюун һайханиинь диилэжэ, үнэн шударгы хүсэн илаха табисууртайень зураглагдахаһаа гадна, һайн һайханда хэзээдэшье этигэхэ хэрэгтэй гэжэ үхибүүдые найдуулдаг. Арадай онтохонууд соо ажалша–залхуу, тэнэг–сэсэн, һайн-–муу һанаан г.м. ойлгосонууд булта зүрилдэн тэмсэжэ, эсэстээ заабол һайниинь иладаг. Онтохонууд соохи баатарай үнэншэ шударгы, ажалша бэрхэ, даруу абари зан – эдэ бүгэдэ хүүгэдэй саашанхи сэдьхэл ухаанайнь хүгжэлтэдэ ехэ һайн нүлөө үзүүлжэ, тодо һонороор хадуугдадаг.

ХIII-дахи зуун жэлһээ эхилээд, ХХ-дохи зуун жэлэй 20–30-аад онууд хүрэтэр хуушан монгол бэшэгтэй байха үедөө энэдхэг, түбэд, хитад, монгол арадуудай аман ба бэшэмэл зохёолнуудай дээжэ болохо үльгэр домогуудые, онтохонуудые буряадууд хужарлан уншадаг байгаа. Абьяас бэлигтэй үльгэршэд, онтохошод буряад ажабайдалай үзэгдэлнүүдые онтохонууд соогоо оруулан, буряад маягаар үхибүүдтээ дамжуулан хөөрэдэг һэн. Дээрэ дурдагдаһан арадуудай соёлой, шажан мүргэлэй, уран зохёолой талаар харилсаа холбоонуудые элитэ ород эрдэмтэд: академик Б.Я. Владимирцов, С.Ю. Неклюдов, Монгол ороной академик Б. Ринчен, Ш. Бира, эрдэмтэд Ц. Дамдинсурэн, ¨ндон, буряад эрдэмтэд Ц-А. Дугарнимаев, Е.В. Баранникова, А.И. Уланов, Г.О. Туденов, А.Б. Соктоев, В.Ц. Найдаков, В.Ш. Гунгаров, С.С. Бардаханова, Б.Д. Баяртуев, Д.Б. Базаржапов гэгшэд нарибшалан шэнжэлээ.

Агууехэ ород арадай болон бүхэдэлхэйн арадуудай баатарлиг онтохонууд ород хэлэн дээрэһээ оршуулагдан, буряад үхибүүдэй дунда үргэнөөр дэлгэрээ.

Мүнөө үхибүүдэй дунда ород арадуудай онтохонууд илангаяа ехээр дэлгэрэнхэй. Сагай эрилтээр телевидени, Интернедэй дэлгэрһэн сагта классическа үльгэр онтохонууд дээрэ үндэһэлэн табигдаһан мультфильм, телефильмүүдэй хажуугаар, элдэб «муу шанартай» комикснууд, мультфильмүүд үдэр бүри сэнхир экранда табигдахадань, үхибүүдэй ухаан бодолдо тон муу нүлөө үзүүлнэ. Энэ үйлэ ябадал гүрэн түрын засаг зургаануудта табигдаха асуудал болоно.

Домогууд

Аман зохёолой алишье жанрые абаад харахада, ехэнхидээ мифүүдһээ һабагша татаһан байдаг. Обог отогоороо, түрэл түрхэмөөрөө ажаһууһан элинсэг хулинсагуудаймнай мэдэсэ бага байһан тула, тэдэнэр элдэб модо шулуу хэрэглэжэ, агнуури хэдэг, халуун хүйтэнһөө хоргодохо г.м., нэгэ үгөөр хэлээ һаа, байгаалиин мэдэлдэ байһан юм. Хура бороо, саһа бордоһоной болохо, үбэл зунай һэлгэсэлдээн, хүнэй түрэхэ, үхэхэ, үбдэхэ, юумэнэй хубилха шалтагаанай эхи үндэһэн, жама ёһо тэдээндэ ойлгосогүй һэн.

Тиибэшье эртын хүн түрэлтэн оршон байгаалияа нягтаар ажаглажа, амитай, амигүй юумэ илгаруулжа шадаха, бодомжолхо, дүй дүршэлтэй боложо, али нэгэ үзэгдэлнүүдтэ тобшолол хэжэ ябаа. Тиигэжэ оршон байһан бүхы юумэн хоорондоо нягта холбоотой, булта амитай, саг үргэлжэ хубилжа байдаг, тэдэнэй хубилалта, хүгжэлтэ хүнһөө дулдыдадаггүй, өөрын жама ёһотой байдаг гэжэ ойлгодог болоо.

Энэ ушарһаа эртэ урдын хүн өөрынхеэрээ тухайлжа, байгаалиие, оршон тойронхи бүхы юумэнүүдые шэдитэй, тусгаар хүсэ шадалтай, эзэтэй гэжэ бэе бэедээ хөөрөөгөөр дамжуулдаг байһан. Он жэлнүүдэй үнгэрхэ бүри, эдэ хөөрөөнүүд фантастическа найруулгатай зохёолнууд болон хүгжэһэн байна. Эдээн соо зураглагдаһан бүхы юумэн амитай, хүн шэнги дүрэтэйгөөр тэнгэри, газар, Һара, Наран, одо мүшэд, сахилгаан, бороо, саһан г.м. харуулагдана.

Шубууд, ан гүрөөл, загаһан, хорхой шумуул – булта өөһэд хоорондоо хүн шэнги бодомжолдог, хөөрэлдэжэ шадаха аргатайнууд гэжэ тоологдодог байгаа. Иигэжэ эртын хүнүүд бүхы юумэеэ амитайда тооложо, тэдэнэй саашанхи хүгжэлтэдэ энэнь ехэ удха шанартай болоо. Юундэб гэхэдэ, мифүүд тэрэ сагай хүнүүдэй ухаан бодолой гүйсые хурдадхаа, оршон тойронхи юумэ, үзэгдэлнүүдые хоорондонь холбоотойгоор ойлгохо хүсэлые хүгжөөгөө, ажабайдалаа бүри анхаралтайгаар адагладаг, жама ёһыень гүнзэгыгөөр бодомжолдог болоо.

Аман зохёолой ямаршье жанрта ушардаг шэдитэ зүйлнүүд, хубилалтанууд мифүүдһээ һабагшатай. Тэдэ аман зохёолой удха гүнзэгырүүлнэ, уран гоё дүрэнүүдые бии болгоно. Эртын хүнүүдэй бүхы юумэндэ шэдитэ шанар үгэдэг сагта бии болоһон аман зохёолой үшөө нэгэ түлэб домогууд болоно. Эдээн соо гол түлэб хада хабсагайн, тала дайдын, гол мүрэнүүдэй, нуур далайн, хүнүүдэй уг гарбалай эзэд тухай шэдитэ удха шанартайгаар хэлэгдэнэ.

Домогууд соо арадай үзэл бодолой хүгжэлтын шухала шатанууд харуулагдахаһаа гадна, хүнэй ухаанай хүгжэлтэ, оршон тойронхи алибаа юумэнүүдэй удха бодотоор ойлгожо эхилһэниинь эли харагдана. Гадна домогууд соо орон нютагай, гол горхонуудай, хада уулануудай, нуур нугануудай эзэд тухай хэлэгдэһэн байдаг. Тиимэһээ домогууд үхибүүдэй һонирхол ехээр татадаг. Тэдэнэр өөһэдынгөө түрэл нютагай, хада хабсагайнуудай, гол горходой, тала дайдын эзэд тухай, нютагайнгаа үнэн болоһон ушарнууд тухай, баатар мэргэшүүл тухай хоорондоо, бэе бэедээ хөөрэжэ үгэхэ ехэ дуратай. Энэнь хүүгэдэй саашанхи ухаан бодолдо, болбосоролдонь, урданайнгаа түүхэ, ёһо заншал, аман зохёол мэдэлгэдэ ехэ нүлөө үзүүлдэг.

Домогууд үльгэр онтохонһоо геройнуудаараа, тэдэнэйнгээ баатарлиг зан абаряар, хүсэ шадалаар, мэргэн шамбайгаараа илгардаг. Буряад арадта үнинһөө хойшо үргэнөөр домоглон хэлэгдэдэг геройнууд гэхэдэ Шоно Баатар, Бабжа Барас баатар, Шобоол Бүхэ, Шэлдэй Занги г.м. болонод. Алишье нютагуудаар ябахада, буряадууд ажаһууһан отогуудайнгаа уг гарбал тухай түүхэ, домогуудые дуратайгаар дурдан хөөрэдэг заншалтай. Хори, Эхирэд, Булгад, Хонгоодор, сонгоол, сартуул буряадуудай яажа бии болоһон тухай олон тоото домогууд бии юм.

Элинсэг хулинсагуудаа, эжы абаяа, тоонто нютагаа хүндэлэлгэ болбол түрэһэн нютагай гол горход, уһа мүрэн, тала дайда, хада ууланууд, бүхы тойроод байһан байгаали хүн түрэлтэнтэй нягта холбоотой гэжэ эдэ домогууд соо хэлэгдэһэн байдаг. Сибириин олон арадууд, тэрэ тоодо буряад арад, байгаалидаа амиды мэтээр хандадаг, тиимэһээ тэдэнэр түрэл газартаяа хүйһөөрөө холбоотойбди гэжэ дэмы хэлсэдэггүй.

«Сээртэй, хорюултай» гэһэн үгэнүүдээр буряадууд байгаалидаа гамтайгаар хандахыень хүүгэдтэ ойлгуулжа үгэдэг. Жэшээнь, уһа бү бузарла, галдаа муухай юумэ бү хая, бү нёлбо, уһа руугаа һү

бү дуһаа, урдажа байһан уһан соо муухай юумэ бү хая, ой соо ябахадаа, бургааһа мүшэр бү хухала, шангаар бү һүхирэ г.м. хорюулнуудые Сибириин арадууд һургаал заабари болгон хүүгэдтэ ойлгуулдаг. Хэрбээ эдэ хорюулнуудые баримталаагүй һаа, хадын, дайдын, галай г.м. эзэд, сабдагууд сухалдаха, гомдохо гэлсэдэг. Тиимэһээ заабол хүүгэдтээ долоон үе хүрэтэр уг гарбалынь мэдүүлхэ, хаанаһаа эхитэйень, уг тухайнь ямар түүхэ домогууд бииб, ямар нютагта түрэһыень, нютагынь ямар нэрэтэйб, хаанаһаа иимэ нэрэ үгөөб, ямар домогһоо һабагша татанаб гэхэ мэтые тэдээндэ ойлгуулха шухала.

Домогууд урда сагһаа хойшо мүнөө болотор ажабайдалай болон соёлой хүгжэлтэтэй нягта холбоотой. Урда сагһаа буряад зон түүхэеэ сээжээр домоглон хэлсэжэ, мүнөө хүрэтэр асарһан байна. Тиимэ дээрэһээ домогууд урданай буряадуудай ажабайдал, социальна хүгжэлтые харуулһан аман зохёолнуудай нэгэн болоно. Тэдэ удхынгаа болон сюжедэйнгээ талаар хэлэхэдэ бэлэн, уран хурса, удхынгаа талаар тогтонги, ехээр хубилдаггүй зохёол мүн. Жэшээнь, Хорёодой Мэргэн, Барга баатар, Шоно баатар, Шэлдэй Занги, Бальжан хатан, Сөөхэр ноён тухай болон бусад олон домогуудые абажа харахада, гол удхань түүхэшэн бүхэнэй хэлэхэдэ хубилдаггүй, тэрэ зандаа үлэдэг. Тиихэдэ домогой геройнуудай нэрэнүүдые һэлгэжэ хэлэхэ ушар дайралдадаг.

Буряад арадай домогуудые үхибүүдэй наһанайнь шатануудые хараадаа абан, сэдэбээрнь иимэ бүлэг болгожо хубаахаар:

1. Уг гарбал тухай домогууд.

2. Түрэһэн нютаг тухай, тойроод байһан гол горход, хада уула тухай.

3. Суута мэргэшүүл, баатарнууд тухай.

4. Байгаали ба тэрэнэй үзэгдэлнүүд тухай.

Буряад арадай түүхэ домогууд болбол дунда үеын (8–14 наһатай) үхибүүдтэ тон таарамжатай гэжэ һанагдана. Хэрбээ 8–9 наһа хүрэтэрөө онтохо шагнаха, уншаха дуратай үхибүүд буряад арадайнгаа суута хүнүүдэй, баатарнуудай, мэргэн зурхайшадай гаргаһан баатаршалга, габьяануудынь сэгнэжэ, бусад арадай түүхэ домогуудай геройнуудаар зэргэсүүлэн, буряад арадайнгаа бодото түүхын ушарнуудта өөрын сэгнэлтэ үгэжэ һурадаг.

Хүүгэдэй зохёоһон «хөөрөөнүүд»

Олониитын ажабайдал хүүгэдэй аман зохёолой удха шанарта болон түхэлэйнь хубилалтануудта ехэ нүлөө үзүүлһэн байна. Хэрбээ ХХ-дохи зуун жэлэй хоёрдохи хахад хүрэтэр ехэнхи буряад үхибүүд хүдөө нютагта ажаһуудаг һаа, мүнөө ехэнхинь хотодо ажамидардаг болошоо. Урдань хүдөө нютагта хүүгэд булта сугларжа, онтохо, домог, үнэн болоһон аймшагтай ушарнуудые хөөрэлдэдэг байһан гээшэ (мүнөөшье хөөрэлдэдэг). Мүнөө үеын үхибүүдые тэдэ үеын үхибүүдтэй зэргэсүүлхэдэ тад ондоогоор бодомжолдог болонхой. Энээндэнь хотын ажабайдал, элдэб һонирхолтой номууд, кино, видео, радио, телевидени, Интернет, оршон тойронхи байдал ехэ нүлөө үзүүлнэ. Хэды тиигэбэшье аман үгөөр дамжадаг энэ «хөөрөөнэй» жанр мүнөөшье болотор өөрын үүргэ дүүргэдэг зандаа.

Хүүгэдэй хөөрөөнүүдэй эртэ урда сагай түүхэ домогуудһаа, үльгэр онтохонуудһаа эшэ татаһаниинь мэдээжэ, тиибэшье эдэниие тусгаарлан хаража, шэнжэлэгшэд анхаралаа хандуулдаггүй байһан. Харин 1960-аад онһоо эхилжэ, эдэ «хөөрөөнүүд» аман зохёол шэнжэлэгшэдэй, багшанарай, психологуудай анхарал татажа эхилээ.

Хүүгэдэй зохёоһон хөөрөөнүүдтэ «аймшагтай хөөрөөнүүд» (страшилки) ородог. Эдэ «аймшагтай хөөрөөнүүдые» эрдэмтэд структурно-типологическа гурим баримталан, 4 бүлэгтэ хубаарилна:

1. Трагическа эсэстэй. Энэ «гол» вариант болоно. Юуб гэхэдэ, «муу» талын геройнууд илалта туйлана, үхибүүдые айлгана.

2. «Һайн» талын персонажууд «муу» талын түлөөлэгшэнэрые диилэнэ.

3. Үрэ ашатай «аймшагтай хөөрөөнүүд» (страшилки эффекта). Эндэ хөөрөөнэй зүрилдөөнэй үрэ дүн гаргагдадаггүй, харин гансата эршэдэн таһалдан, шанга дуугаар үйлэнь түгэсэдэг.

4. «Урбуулжан хөөрөөнүүд» (перевёртыши). Эдэ хөөрөөнүүдтэ зүрилдөөнэй айлгаха, сошоохо гэһэн гол шэнжэ «мултаран», энеэдэ зугаа болоод түгэсэдэг.

Эдэ хөөрөөнүүд соо бодото юумэнүүдэй үнгэдэ шухала анхарал хандуулагдадаг. Ехэнхидээ тэрэ аймшагтай юумэнүүд «хара», «муухай» г.м. эпитедүүдээр зураглагдадаг, харин «улаан» үнгэ хэрэглэгдэһэн байгаа һаа, (улаан сабхи, улаан толбонууд) заабол трагическа түгэсхэлтэй байдаг. Юумэнүүдэй үнгэ зүһэ юрын эпитедэй үүргын хэмһээ гараа һаа, тэдэ тодо үйлэдэгшэ дүрэ болон хубилдаг.

«Аймшагтай хөөрөөнүүд» үхибүүдэй ёһотойл өөһэдэйнь зохёоһон бүтээлнүүдтэ ородог. Эндэ эдир үхибүүдэй оршолон дэлхэйе шэртэн шэнжэлэлгэ ушар шалтагаануудыень тааха үзэл бодол (детская логика) эли тодоор харагдадаг. Зарим ушарнуудта түрэлхид, ехэшүүл эдэ үхибүүдэй наадан-хөөрөөнүүдые шүүмжэлэн, өөһэдөө бага балшар ябаһанаа мартажа, хорихо һэдэлгэ ябуулдаг.

Жэшээнь, иимэ хөөрөө хаража үзэе: «Урдын урда сагта нэгэ шабганса ажаһуудаг байгаа. Тэрэ үдэртөө шабганса зандаа ябаха, һүни болоходо, хаб хара хубсаһатай сэбэр залуу басаган боложо хубилдаг байһан. Ута гэгшын хюмһатай, тэдэнээ уб улаан хюмһанай шэрээр шэрдэхэ. Тэрэ шабганса олон хүнэй зүрхэ һугалдаг байһан гэжэ нэгэн хөөрэхэ. Тиигээд тэрэ хөөрэгшэ шагнажа һууһан үхибүүдэй нэгэндэ дүтэлөөд, «Зүрхымни үгэ!» гэжэ һүхиржэрхихэ». Тиихэдэнь тойроод һууһан хүүгэд булта айжа, «һабардуулһан» хүниинь аргагүй ехээр сошоно. Хөөрэһэн хүниинь тэрэниие сошооходоо, ехээр хүхихэ, баярлаха, илаһан хүнэй тоодо орохо жэшээтэй.

Буряадуудай хүүгэдэй аман зохёолой эдэ «хөөрөөнүүд» ород арадай хүүгэдэй аман зохёолһоо абтагдажа, шэлжэн ороһониинь мэдээжэ. Ганса дээрэ хэлэгдэһэн «хөөрөөе» абаад үзэхэдэ, буряад хэлэн дээрэ хөөрэгдэжэ байһан аад, зарим ушарта «Отдай моё сердце!» гэжэ үхибүүд ород хэлэн дээрэ хэлэжэрхидэг.

Манай үхибүүн наһанда өөһэд дундаа иигэжэ бэе бэеэ айлгаха ушар тохёолдодог һэн. Хонишоной хүүгэд үглөөгүүр эртэ хониёо адуулхаяа гараад, талада ябахадаа, нэгэниинь нүгөөдэдөө хэлэхэ: «Шүдхэр харахаяа һанана гүш?», нүгөөдэнь: «Һанана» – гэхэ. «Һүниин 12 сагай һүүлээр харанхыда эмээл морин дээрээ ябахадаа, моринойнгоо хоёр шэхэнэйнь дээгүүр һайнаар гэтэн хараа һаашни, шүдхэр харагдаха» – гэхэ. Зүрхэтэй, «юумэнһээ» айдаггүй үхибүүн һаа, «шүдхэрөө» харахаяа туршаха, аймхай нэгэндэ хэлэһэн һаань, һүни орой моринойнгоо шэхэнүүдыешье харахаяа айха болоно.

Бага хүүгэд амигүй юумые амитай болгожо хөөрэлдэдэг гээшэ. Энэнь фольклористикада фетишизм гэгдэдэг. Наһаараа томошог үхибүүд алибаа нэгэ юумые дайсантай «харилсаатай» байһаарнь хөөрэлдэдэг. Сонхын хүшэгын, ханын зурагай саана хара үһэтэй гарнууд, шүдхэр, хүнэй шуһа һородог хүн, харшан, хохимой яһан гэхэ мэтые үнэн шэнгеэр үхибүүд хоорондоо хөөрэлдэдэг. Хүүхэлдэйнүүд һамганай дүрэ бэелхэ, ханын зурагһаа амиды хүнүүд гараха, хүнүүд ороолон шүдхэр болохо г.м.

Зарим хүүгэд ород арадай онтохоной геройн дүрөөр Баба-Яга эхэнэрые зураглан өөһэд дундаа хөөрэлдэдэг: морхогор дугад гэһэн хамартай, хүлнүүдэйнь орондо түмэрөөр хэгдэһэн хүлнүүд г.м. Иимэ «хөөрөө» шагнагшад хоёр можо боложо хубаарна: хөөрэгшэ хүн болон шагнагшад. Хөөрэгшэнь «хөөрөөнэйнгөө» эди шэдитэ удхадань үнэншэдэггүй, харин тэдэнээ шагнагшадһаа нюужа, «хөөрөөндөө» этигүүлжэ шадаад, хөөрэһэнэйнгөө удаа тэдэнтэеэ хамта хүхин энеэлдэдэг. Эндэһээ харахада эдэ «хөөрөөнүүд» айха, һүрдэхэ үүргэеэ гээжэ, шог ёгто удха шанарай эхи абажа эхилнэ.

13–15 наһа хүрэһэн хүүгэдэй дунда хөөрэгшэ шагнагша хоёр дахин ниилэхэдээ, оюун ухаагаараа эди шэдитэй юумэн үгы гэжэ мэдэрэн ойлгожо, бодото материалистическа хүгжэлтын үндэһэ баримталһан байдаг. Иимэ бүлэг зохёолнуудта үльгэр онтохонуудай заншалта эхинэй маяг хэрэглэгдэнэ. Жэшээнь, «урдын урда сагта», «үбгэд хүгшэд иигэжэ хөөрэлдэдэг һэн» г.м.

Мүнөө үедэ «хөөрөөнүүд» хүүгэдэй аман зохёолой шухала орёо асуудалнуудай нэгэн болоно. Юундэб гэхэдэ, сонин, сэтгүүлнүүдтэ бэшэжэ, радио, телевиденидэ һүрөөтэй муухай ушарнуудые үдэр бүхэндэ дамжуулжа, Интернедээр, компьютераар элдэб наадануудые харуулжа, үзүүлжэ байхадань, үхибүүдэй ухаанда муу.

Эдэ «хөөрөөнүүд» соо арадай заншалта аман зохёолой зүйлнүүд нэбтэрэн ороһон байдаг. Жэшээлхэдэ, хуряангы хоёр мүрһөө бүридэһэн шэбшэлгэнүүдһээ эхилээд, эди шэдитэй онтохонууд, үльгэрэйшье зүйлнүүд ушардаг. Гадна эдэ хөөрөөнүүдтэ уран зохёолой жанрнуудай фантастика, детективүүдһээ, очеркнуудайшье арга маяг хэрэглэгдэнэ.

Үхибүүд эдэ «хөөрөөгөө» хэлсэхэдээ, заабол ехэшүүлһээ холо болон илгаржа, тусхай газар бэдэржэ, «аймшагтай» байдал өөһэд дундаа тохёон гүйсэдхэдэг. Эдэ «хөөрөөнүүд» саашадаа үхибүүдэй ехэнүүд болоходо, ухаан бодолойнь хүгжэлтэдэ, зоригжолгодо элдэб сараа үлөөнэ.

Нэгэдэхеэр, аймхай «зориггүй» үхибүүдэй зориг, һүр һүлдынь бүри доройтуулна, саашадаа, энээнһээ уламжалан үхибүүдэй бэе махабадайнь һула, тулюур байдал энэ «хөөрөөнүүдһээ» дулдыдаһан байжашье магад; хоёрдохёор, энэ наада эмхидхэжэ, ходо шахуу удамаршаниинь ябаһан хүбүүд, басагад ехэ болоод, энэ шэнжэ шанараа алдадаггүй, юумэнһээ айхагүй, хүнүүдые хүтэлбэрилхэ, заабарилха абари зантай болодог.

Хүүгэдэй аман зохёол шэнжэлэгшэдэй, багшанарай, хүмүүжүүлэгшэдэй, психологуудай тэмдэглэһээр «аймшагтай хөөрөөнүүд» мүнөө үеын гол шухала психолого-педагогическа асуудалнуудай нэгэн болоно.

ТОБШОЛОЛ

Буряад арадай гүн сооһоо гараһан баян аман зохёол хэдэн зуун жэлэй хугасаа соо үе дамжаһаар мүнөө саг хүрэтэр ерээ. «Арадай аман зохёол гээшэ оёоргүй гүнзэгы далай шэнги. Урданай ба мүнөөнэй ород, буряад эрдэмтэй, бэшэгтэй зоной суглуулһанай ашаар буряад арад болбол аман зохёолой талаар дэлхэй дээрэхи эгээл баян арадуудай нэгэн…», – гэжэ мэдээжэ эрдэмтэн Г.О. Туденов тэмдэглэһэн байдаг. [Туденов, 1973. – Н. 38].

Ямаршье арадай аман зохёол өөрын онсо гуримтай, тиимэһээ оршон тойронхи байдалһаа, эрхилжэ ябаһан ажахыһаа сэхэ дулдыдадаг тула, арад зон бодото байдалаа уран үгын хүсөөр зураглажа, хүн байгаали хоёрой хоорондохи харилсаа холбоое, амитай амигүй юумэнүүдые хёрхо адаглажа, бодомжолжо, дүй дүршэлтэй боложо, эрдэм мэдэсэеэ үргэдхэжэ, тобшолол гаргажа ябаһан байна.

Хүүгэдэй аман зохёолой гол шэглэл үхибүүдые һургаха, хүмүүжүүлхэ, болбосоруулха гэһэн уялгатай һэн тула хэдэн зуун жэлдэ сахигдажа ябаһан арадай һургаал (этнопедагогико) мүнөө үеын шэнэ технологи, методиконуудтай хамтаран, аша үрэтэйгөөр ажалаа саашань ябуулха ёһотой гэжэ һанагдана. Суута багша

К.Д. Ушинскиин хэлэһээр, хүүгэдэй аман зохёол арадай һургаалнуудһаа эшэ үндэһэтэй гэжэ тэмдэглэһэниие баримталжа, түрэлхи хэлэеэ, ёһо заншалаа, гуримаа мүнөө үе сагай эрилтэдэ таарама онол арга хэрэглэн, хүүгэдэй аман зохёолой гүйсэд хэрэглэгдээгүй арга боломжонуудые зохисотойгоор ашаглан нэбтэрүүлхэ гээшэ Буряад Республикын правительствын, һуралсалай болон эрдэм ухаанай, Соёлой министерствэнүүдэй, дээдэ болон дунда-мэргэжэлтэ һургуулинуудай, эрдэмтэдэй үдэр бүриин ба ерээдүйн шухала хэрэг болоно.

Хүн байгаали хоёрой хоорондохи нягта холбоо, дэлхэйн юумэн бүхэн ушар шалтагаантай, арадай түүхэдэ тохёолдодог дэбжэлтэ ба һүнэлгэ (прогресс ба регресс) г.м. – эдэ эрхим зохёолнууд дээрэ үхибүүд урган хүгжэхэдөө, байгаалидаа гамтайгаар хандажа һураха, уг гарбалаа хүндэлхэ, тоонто нютагтаяа хүйһөөрөө холбоотойгоо мэдэрнэ.

Тус ном соо буряад арадай заншалта аман зохёолһоо гадуур хүүгэдтэ хабаатай аман зохёол тусгаарлан харагдаа. Хүүгэдэй аман зохёол болбол залиршагүй мүнхэ үеһөө үедэ мүлигдэн дамжуулагдадаг аман зохёолой системэ тула, эртэ урда сагай зарим ехэшүүлэй аман зохёолдо мартагдаһан зүйлнүүд хүүгэдэй аман зохёол соо нангинаар хадагалагдажа, хүүгэдэй нааданууд, ульгам хэлэтэ шог зугаанууд соо эли харагдана.

Хүүгэдэй аман зохёолой жанрнуудай онсо шэнжэнүүд буряад фольклористикада түрүүшынхиеэ шэнжэлэгдэжэ туршагдаа. Хүн түрэлтэн, тэрэ тоодо буряад арад, энэ дэлхэйдэ хүгжэн ажаһуугаа сагтаа угаа үргэлжэлүүлхэ үри хүүгэдые үдхэн, тэдэнь дамжан саашадаа баһал үхибүүдтэй боложо, нангин дүй дүршэлөөрөө, сэсэн мэргэн һургаалнуудаараа, удха түгэлдэр ёһо заншалаараа хубаалдажал ябаха, энэнь юртэмсын арад бүхэнэй ажабайдалай жама ёһо болоно.

ЛИТЕРАТУРА

1. Абрамович Г.Л. Введение в литературоведение. – М.: Просв., 1979.

2. Азадовский М.К. Бестужев-этнограф. – Иркутск, 1925.

3. Азадовский М.К. История русской фольклористики. – М., 1958.

4. Ангархаев А.Л. Истоки. – Улан-Удэ, 1999.

5. Аникин В.П. Русские народные поговорки, загадки и детский фольклор. – М., 1957.

6. Аникин В.П. Русское народное поэтическое творчество. – М., 2001.

7. Арьяасурэн Ч. Жанры современной монгольской детской литературы. Дисс. на соис. уч.ст. к.ф.н. – Улан-Батор, 1975.

8. Арзамасцева И.Н., Николаева С.А. Детская литература. – М.: Академия, 2002.

9. Асмолов А.Г. Личность: психологическая стратегия воспитания // Новое педагогическое мышление. – М., 1989.

10. Бабуева В.Д. Мир традиций бурят. – Улан-Удэ, – 2000.– С. 143.

11. Балдаев С.П. Буряад арадай аман зохёолой түүбэри. – Улаан-Үдэ, 1960. – С. 409.

12. Балдаев С.П. Избранное. –Улан-Удэ, 1961.– С. 256.

13. Балдаев С.П., Туденов Г.О. Краткое руководство по собиранию бурятского фольклора. – Улан-Удэ, 1959. – С. 105.

14. Балданов С.Ж. Народно-поэтические истоки национальных литератур Сибири (Бурятии, Тувы, Якутии ). – Улан-Удэ: Бурят. кн. изд-во, 1995.

15. Баранникова Е.В. Бурятские волшебно-фантастические сказки. – Новосибирск: Наука, 1978.

16. Баранникова Е.В. Бытование бурятского фольклора в МНР // Этнография и фольклор монгольских народов. – Элиста, 1981.

17. Бардаханова С.С. Система жанров бурятского фольклора. – Новосибирск: Наука, 1992.

18. Бардаханова С.С. Бурятские сказки о животных. – Улан-Удэ, 1974.

19. Бардаханова С.С. Система жанров бурятского фольклора, – Новосибирск: Наука, 1992.

20. Барташевич Г.А. Белорусский детский фольклор. – Киев, 1974.

21. Бахтин В.С. От былины до считалки: Рассказы о фольклоре. – Л., 1982

22. Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики. – М.: Худ. литература, 1975.

23. Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. – М.: Искусство, 1986.

24. Баяртуев Б.Д. Предыстория литературы бурят-монголов. – Улан-Удэ: изд-во БНЦ. – 2001.

25. Бромлей Ю.В. Современные проблемы этнографии: М: 1981.

26. Будаев Ц.Б. Адекватные пословицы и поговорки разных народов. – Улан-Удэ, 1962.

27. Будаев Ц.Б. Загадки монгольских народов. – Улан-Удэ, 1980.

28. Будаев Ц.Б. Оньһон үгэ оншотой. – Улаан-Үдэ, 1988.

29. Бурят-монгольские сказки. – Улан-Удэ, 1947.

30. Бурятская детская литература. – Улан-Удэ, 1971.

31. Бурятские народные сказки. Волшебно-фантастические и о животных. 1976.

32. Быт бурят в настоящем и прошлом. – Улан-Удэ, 1980.

33. Вандуй Э. Аман зохиолын сурган хүмүүжүүлэх ач холвогдол. – У-Б., 1961.

34. Васильева М.С. Этническая педагогика бурят. – Улан-Удэ: изд-во БГУ, 1998.

35. Веселовский А.Н. Историческая поэтика. – Л.: Художественная литература, 1940.

36. Виноградов В.В. О теории художественной речи. – М.: Высш. шк., 1971.

37. Виноградов Г.С. Детский фольклор. – Л., 1978.

38. Виноградов Г.С. Русский детский фольклор. – Иркутск, 1930.

39. Владимирцов Б.Я. Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм. – Л.: Изд-во АН СССР, 1934.

40. Волков Г.Н. Этнопедагогика. – Чебоксары, 1966.

41. Выготский Л.С. Воображение и творчество в детском возрасте. – М., 1967.

42. Вяткина К.В. Буряты // Народы Сибири. – М.-Л., 1956.

43. Вяткина К.В. Очерки культуры и быта бурят. – Л., 1969.

44. Гаадамба Ш. Монгол ардын сурган хүмүүжүүлэх өвөөс // Хүүхдийн хүмүүжил. – У-Б., 1978, ¹1.

45. Гаадамба Ш. Шэнжэлэх ухаан амьдрал. – У-Б., 1974. ¹5.

46. Гаадамба Ш., Сампилдэндэв Х. Монгол ардын аман зохиол. – У-Б., 1988.

47. Галданова Г.Р. Дошаманистские верования бурят. – Новосибирск, 1987.

48. Гачев Г.Д. Национальные образы мира. – М.: Академия, 1998. –

49. Герасимова К.М., Галданова Г.Р., Очирова Г.Н. Традиционная культура бурят. – Улан-Удэ, 2000.

50. Горький А.М. О сказках. Собрание сочинений в 30-ти томах. Т. 27. – М., 1953.

51. Горький А.М. Собрание сочинений в 30-ти томах. Т. 24. – М., 1953.

52. Гунгаров В.Ш. Мифүүд ба домогууд. Классһаа гадуур уншаха ном. – Улаан-Үдэ, 2001.

53. Гунгаров В.Ш. Буряад арадай түүхэ домогууд. – Улаан-Үдэ, 1990.

54. Гэсэриада и аспекты ее изучения в культуре народа. – Улан-Удэ: изд-во БГУ, 2003.

55. Даль В.И. Пословицы русского народа. – М., 1957.

56. Дамдинсурэн Ц. Исторические корни Гэсэриады. – М., 1957.

57. Дашдорж Ж., Ринченсамбуу Г. Монгол цэцэн үгийн далай. Т.1. – У-Б., 1964.

58. Детский поэтический фольклор // сост. А.Н.Мартынова. – Спб., 1997.

59. Дондогой Ц.Д. Буряад үнэн, 1994, февралиин 1.

60. Дондогой Ц. Хүүгэдэй аман зохёол // Буряад үнэн, 1975, ноябриин 18.

61. Емельянов Н.В. Якутские пословицы и поговорки. – Якутск, 1962.

62. Есин А.Б. Стиль. Введение в литературоведение. Литературное произведение: основные понятия и термины. – М.: Академия, 1999.

63. Жапов В.Д. Бурятская детская литература на современном этапе. – Улан-Удэ: Изд-во БНЦ СО РАН, 1994.

64. Жирмунский В.М. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. – Л.: Наука, 1977.

65. Жуковская Н.Л. Категория и символика традиционной культуры монголов. – М.: Наука, 1988.

66. Зуева Т.В., Кирдан Б.П. Русский фольклор. – М.: Флинта, 2000.

67. История Бурят-Монгольской АССР. 1954., Т.1.

68. История Сибири. Ч.1, АН СССР. – М.-Л., 1937.

69. Карнаухова И.В. Критические замечания о сказочниках и сказках // Сказки и предания Северного края. – М.-Л., 1934.

70. Козин С.А. Сокровенное сказание. – М.-Л., 1941, Т.1.

71. Котвич В.Л. Калмыцкие пословицы и поговорки. – Элиста, 1972.

72. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М., 1975.

73. Линховоин Л.Л. Заметки о дореволюционном быте агинских бурят. – Улан-Удэ, 1972.

74. Литвин Э.С. К вопросу о детском фольклоре // Русский фольклор / – М.-Л., 1958. вып.3.

75. Литературный энциклопедический словарь (под общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева) – М.: Сов.энц-я, 1987.

76. Ловор Г. Хүүхдийн аман зохиолын тоглоом үг хэллэг // Аман зохиол судлал. – У-Б., 1975.

77. Лойтер С.М. Где цветок, там и медок. – Петрозаводск, 1993.

78. Лотман Ю.М. О роли литературы: статьи и исследования.– Спб., 1997.

79. Лувсанбалдан Х. Хэл зүгшэрүүлэх үгс // Орчин үеийн монгол улс сэтгүүл. – У-Б., 1963, ¹5.

80. Махатов В.Б. Буряад аман зохёол. В. 2-х частях. – Улаан-Үдэ, 1998.

81. Махатов В.Б. Буряад уран зохёолой түүхэһээ. Урданай найруулганууд. – Улаан-Үдэ, 2000.

82. Мелетинский Е.М. Поэтика мифа. –М.: Наука, 1976.

83. Мельников М.Н. Русский детский фольклор. – М.: Просвещение, 1987.

84. Миллер Г.Ф. История Сибири. – М.-Л., 1937.

85. Митиров А.Г. О цветовой семантике орнамента монгольских народов // Этнография и фольклор монголоязычных народов. – Элиста, 1988.

86. Михайлов Т.М. Бурятский шаманизм. – Новосибирск, 1987.

87. Михайлов Т.М. История и культура бурятского народа. – Улан-Удэ, «Бэлиг», 1999.

88. Монгол бүүвэйн дуу. – У-Б., 1998.

89. Монгол ёс заншлын их тайлбар толь. – У-Б., 1992.

93. Монголой нюуса тобшо. – Улан-Удэ, 1990.

94. Монгольско-русский словарь / Под ред. А. Лувсандэндэва. – М., 1957.

95. Морозов И.А., Слепцова И.С. Забавы вокруг печи. – М., 2004.

96. Намжилдорж. Зугаатай бодлогууд. III дэвтэр. – У-Б., 1963.

97. Народная педагогика и современная национальная школа. – Улан-Удэ: «Бэлиг», 1993.

98. Неклюдов С.Ю. Героический эпос монгольских народов. – М.: Наука, 1984.

99. Никифоров Н.А. Народные детские сказки драматического жанра// Сказочная комиссия в 1927 г. Обзор работ. – Л., 1928.

100. Николенко С.М. Специфика художественного образа в белорусском устном рассказе о Великой Отечественной войне // Прозаические жанры фольклора народов СССР. – Минск, 1974.

101. Новикова А.М. Русское народное поэтическое творчество. – М., 1986.

102. Новицкая М.Ю., Науменко Г.М. Раз, два, три, четыре, пять, мы идем с тобой играть. – М., 1995.

103. Хүмүүжүүлгын дүрбэн тулга. Багшанарай дүршэл / Согс. Н.Т. Хамаганова. – Улаан-Үдэ: «Бэлиг», 1996.

104. Номтоев Ц.Н. Шагай наадан. – Улаан-Үдэ, 1996.

105. Окладников А.П. История и культура Бурятии. – Улан-Удэ, 1976.

106. Орос-монгол толь./ Под ред. А.Лувсандэндэва. – М., 1957.

107. Очерки истории культуры Бурятии. – Улан-Удэ: Бур. кн. изд-во, 1972.

108. Оюунбадрах Д. Монгол хүүхдийн уран зохиолын уламжлал. – У-Б., 1998.

109. Оюунбадрах Д. Хүүхдийн аман зохиолын зарим төрөл // Хүүхдийн хүмүүжил. – У-Б., 1975, ¹1.

110. Оюунбадрах Д. Хүүхдийн аман зохиолын тухай // УБДС-ийн эрдэм шинжэлгээ заах аргын бичиг. – У-Б., 1975, ¹ 1.

111. Өлзийхутаг Ц. Ертөнцийн гурав. – У-Б., 1961.

112. Өлзийхутаг Ц. Түмэн оньсого. – У-Б., 1966.

113. Өлзийхутаг Ц. Туулай, туулай тонгос // Хүүхдэд зориулсан аман зохиолын эмхэтгэл. – У-Б., 1970.

114. Памятники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока. Бурятские народные сказки. – Н.: Наука, 2000.

115. Панчатантра или 5 книг житейской мудрости. – М.: Художественная литература, 1989.

116. Патаева В.Д. Обрядовая лексика тункинских бурят. – Улан-Удэ: изд-во БГУ, 2003.

117. Писатели Бурятии – детям / Сост. Л.В. Щепина/ – Улан-Удэ, 1970.

118. Писатели Бурятии – детям / Сост. Л.В. Щепина/ – Улан-Удэ, 1987.

119. Позднеев А.М. Образцы народной литературы монгольских племен. Вып. 1. – СПб., 1880.

120. Покровский Е.А. Детские игры, преимущественно русские. – М., 1997.

121. Поспелов Г.Н. Проблемы исторического развития литературы. – М., 1972.

122. Потанин Л.П. Путешествия по Монголии. – М., 1948.

123. Потешки, считалки, небылицы. / Сост. А.Н. Мартынова. – М., 1989.

124. Путилов Б.Н. Историко-фольклорный процесс и эстетика фольклора // Проблемы фольклора. – М.: Наука, 1975.

125. Рашид-ад-Дин. Сборник летописей.

126. Ренчин Б. Из нашего культурного наследия. – У-Б., 1988.

127. Рыбникова М.А. Загадки. Academia, 1932.

128. Сүхбаатар Г. Даригангын хүүхдийн тоглоом. – У-Б., 1962.

129. Сампилдэндэв Х. Хүүхдийн аман зохиолын учир. – У-Б., 1980.

130. Скрынникова Т.Д. Сурхарбан // Цыбиковские чтения: проблемы истории и культуры монгольских народов. – Улан-Удэ, 1993.

131. Содном Б. Монгол ардын ертөнцийн гурав дөрвийн тухай. // Монгол судлал. – У-Б., 1964.

132. Содном Ч. Монгол хүний нэрийн тухай // Монгол судлалын зарим асуудлууд. – У-Б., 1964.

133. Содномов С.Ц. Развитие устной речи учащихся начальных классов бурятской школы в процессе изучения родного фольклора. – Улан-Удэ, 2000.

134. Соколов Ю.М. Русский фольклор. – М., 1941.

135. Сперанский М. Русская устная словесность. – М., 1977.

136. Томашевский Б.В. Теория литературы. Поэтика. – М.: Аспект Пресс, 1999.

137. Тороев А.А. Сказки. – Улан-Удэ, 1994.

138. Туденов Г.О. Буряад литературын түрүүшын алхамууд // Буряад хэлэ, литература зааха тухай зарим асуудалнууд. – Улаан-Үдэ, 1973.

139. Тулохонов М.И. Героический эпос бурят: вопросы поэтики и стиля. – Улан-Удэ, 1993.

140. Уланов А.И. Древний фольклор бурят. – Улан-Удэ, 1974.

141. Уланов А.И. К характеристике героического эпоса бурят. – Улан-Удэ, 1957.

142. Уран үгын абдарһаа. /Сост. Д.Д.Ошоров. – Улан-Удэ: «Бэлиг», 2003.

143. Үреэл тогтохо болтогой. Сост. С.Д. Бабуев. – Улан-Удэ, 1990.

144. Хамаганов М.П. Бурят-монгольские загадки-триады // Ученые записки. – Улан-Удэ, вып.11, 1957.

145. Хамаганов М.П. Бурятская фольклористика. – Улан-Удэ, 1962.

147. Хамаганов М.П. Очерки бурятской афористической поэзии. – Улан-Удэ: Бур.кн.изд., 1989.

148. Хангалов М.Н. Детские игры // Собр. Соч. Т.3. – Улан-Удэ, 1960.

149. Хангалов М.Н. Собр. соч. в 3-х томах. – Улан-Удэ, 1958, 1959, 1960.

150. Хорлоо П. Цэцэн зүйр үгүүд ба оньсогууд. – У-Б., 1960.

151. Цыбикова Б-Х.Б. Бурятские бытовые сказки. – Улан-Удэ, 1993.

152. Цырендоржиева Б-Х. Хүн болохо багаһаа. – Улаан-Үдэ: «Бэлиг», 2000.

153. Цэрэнсодном Д. Сургаал үгсийн охь. – У-Б., 1970.

154. Чагдуров С.Ш. Поэтика Гэсэриады. – Иркутск: Изд-во ИГУ, 1993.

155. Чередникова М.П. Соврем. русская детская мифология в контексте фактов традиционной культуры и детской психологии. – Ульяновск, 1995.

156. Черемисов К.М. Бурятско-русский словарь. – М.: Сов.Энциклопедия, 1973.

157. Шагдаров Л.Д., Хомонов М.П. Буряад оньһон хошоо үгэнүүд. – Улан-Удэ, 1996.

158. Шадаев А.И. Онтохонууд. – Улан-Удэ, 1946.

159. Шаракшинова Н.О. Бурятский фольклор. – Иркутск, 1959.

160. Шаракшинова Н.О. Бурятское народное поэтическое творчество. – Иркутск, 1975.

161. Шаракшинова Е.К. Пословицы и поговорки бурят: уч. пособие. – Иркутск: ИГУ, 1981.

162. Шаракшинова Е.К. Аллитерация и рифма в бурятских пословицах//III научная конференция молодых ученых (Иркутского госуниверситета им. А.А. Жданова): Тезисы докладов – Иркутск, 1985. – Ч.3.

Харюусалгата редактор

С.Ж. Балданов, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, Буряадай гүрэнэй университедэй профессор

Рецензентнүүд: 

С.С. Бардаханова, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор,

А.Н. Дамбаева, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат