Олег Сувакпит. Аът чарыжы, 5 класс
план-конспект урока

О.Сувакпит "Аът чарыжы" (5 класс).

Кичээлдин хевири: чаа теманы өөредири

Сорулгалары:

1. Чечен чугааның авторунуң дугайында кыска медеглелди дыннатпышаан, чогаалдың  кол утказын, уран-чеченин сайгарар.

3.Тыва  кижиниң аътка ынак болгаш ону сонуургаар чоруунга кижизидер.

2. Дириг амытаннарга, аътка ынак уругларны хевирлеп кижизидер.

3. Сөс курлавырын байыдып, өөреникчилерниң аас, бижимел болгаш харылзаалыг чугаазын,  боданыр чоруун  сайзырадыр.

Планнаттынган түңнелдери:

Бүгү талалыг өөредилге ажыл-чорудулгазы: 

Кижизиг мөзү-шынарнын өөредилге ажыл-чорудулгазы (личностные УУД): өөредилге ажыл-чорудулгазынга эки хамаарылгалыг, сонуургалдыг болурун; мөзүлүг бүдүштү, быжыг турушту, найыралды үнелээр чорукту хевирлээр.

Таарыштырылганың өөредилге ажыл-чорудулгазы(регулятивные УУД):  бодунун ажыл-чорудулгазынын түңнелин үнелеп билиринге өөренири

Билиглерни шиңгээдириниң өөредилге ажыл-чорудулгазы (познавательные УУД): салдынган айтырыгның утказын шын медереп билип, аңаа дүүшкен шын харыыны аас-биле тургузуп билири, номдан херек медээни тып билири.

Харылзажылганың өөредилге ажыл-чорудулгазы(коммуникативные УУД):  башкызының болгаш эштериниң айтырыгларынга шын харыылап чанчыктырар.

Дерилгези: ооредилге ному , кыдырааш, карточкалар, чагаажыгаштар(вайбер ) , проектор, кажыктар.

Ажыглаар арга, методтар:   беседа, бот-ажыл;

Ажыглаан технологиялар: оюннар.

Даянган принциптер: өөредиглииниң, медерелдииниң, көргүзуглүүнуң, дес-дараалашкааның.

Кол алыр билиглери: тыва эр кижиниң  уш оюну, аътты чарыштырары, аъттын өңнери.

Кичээлдиң чорудуу:

1. Кичээлдиң эгезин организастаары.

Экии, уруглар!

- Бис ак-кок Тывавыстын ажы-толу , огбелеривистен салган дамчаан арыг, чараш тыва дылывыстын эдилекчилери болганывыста, тыва дылывыска йорээл состу йорээгеш, тыва чогаал номунун арнын ажып , кичээлче кирип корээлинер! ( Улуг-Хемнин агымы дег куштуг …)  

-Улуг чогаалчывыс, Ш.Ч. Саттын йорээл созу биле аалчыларны уткуп хулээл алдывыс, уруглар.

-Кичээливисти эгелээринин мурнунда мындыг чүүлден кылыптаалынар.

- Карактарынарны шийип алынар. Чуртталганарда кажан-бир шагда болган бир-ле солун, каттырынчыг, хөглүг  чүүлдү сактып келинер. Сактып келген солун чүүлүңер силерни өөртуп, хөгледипкен. Хүлүмзурүг арныңарны долуп келген. Ам карактарыңарны ажыдыңар. Ол хүлүмзүрүгну чаныңарда олурар эжиңерге сөңнеп, шаңнаңар. Эжиңерге база хөглүг, солун апарган.

Ам  силерге солун, хөглуг апарган болгай. Ынчангаш кичээливисти ол-ла солун, хөглуг байдалывыс-биле эгелээлиңер.

II.Билиглерни тодаргайлаары (кичээлдиң темазын тывары, сорулгаларын тодарадыры).

- Тыва кижиниң  өдээнде кандыг азырал дириг амытаннар барыл, адаптаалынарам, уруглар?!

- Олар биске  кандыг ажыктыын көргүзүп турарлар.

- Уруглар, ам  бичи када «Вайбер-биле чагаажыгаш » деп оюндан ойнаптаалыңарам.

 Мен силерже Вайбер таварыштыр чага чорударымга , чагааны ыыткыр номчааш, харыылаар.

Вайберниң айтырыглары:

- Ыракты ырак дивес - ылап чоруктуг,

Берт черни берт-межел дивес - бедик мербегейлиг.

- Бис мал кадарарда чүнү мунуп алыр бис?

- Наадым байырлалында аъттарны канчаарыл?

- Эр- хейлер! Ынчап кээрге, бөгүн чүнүң дугайында өөренир-дир бис?

- Шын-дыр, аът, аът чарыжының   дугайында. Бис бөгун Олег Сувакпитттиң "Аът чарыжы" деп чечен чугаазын  өөренир бис.

- Кичээлге чүнү билип алыр ужурлуг бис, чуну билип алыксап тур силер? (өөреникчилерниң  харыылары)

- Шын-дыр, чечен чугааны номчуур,  сайгарар ужурлуг бис.

III. Чаа билиглерни ажыдары.

1. Чогаалчы-биле таныжылга.

Олег Өдербеевич Сувакпит 1926 чылдың май 9-та Чөөн-Хемчиктиң  Баян-Дугайга төрүттүнген. Шулукчу, очулдурукчу, прозачы. Ол колдуунда-ла бичии уругларга чогаалдар бижиир. (проектордан чогаалчының  чуруун,. Чогаалчының  номнарын көргузер).

Тыва эр кижи 3 оюннуг дээр, уруглар: аът чарыштырар, ча адар, хүрежир. Ынчангаш аът чарыжының дугайында таныжып көрээлиңер.

2. Сөзүглел-биле ажыл.

• Сөзуглелди номчудар. (баштай башкы, оон өөреникчилер аянныг кылдыр херек чуулдерни  абзацтап номчуур).

            3. Словарьлыг ажыл.

девиржип турар аът – чүткүп турар аът

мунгаш-дын – чүген дыны

соодар-чүгүрүк аътты чарышка белеткээри

үзүүргедир-маңын үндүр мунар

IV. Бирги быжыглаашкын.

            1. Айтырыгларга харыыладыры.

- Тоожукчу маадыр ынчан каш харлыг турган-дыр?

-  Оолдуң аът мунары кандыг турган-дыр?

- Ады кымыл?

- Чугурук-Караны шынында кым мунар турганыл? Чүге мунмайн барган?

- Чарыш аъдын кижи болганы-ла мунуп шыдаар  бе? Чүге?

- Кожуун төвунге болган аът чарыжынга чеже аът киришкенил?

- Чаржып үнерде, Эрес кымның сүмезин кол кылдыр алганыл?

- Акызы чүү деп чагааныл?

- Эрести чүге "чолу чогувас оол" дээр турганыл?

- Ол канчап аът мунукчузу апарганыл?

- Эрес кандыг оол-дур? (дидим, кашпагай...). Силер Эреске дөмей болуксаар-дыр силер бе? Араңарда чарыш үезинде аът мунуп турар оолдар бар бе?

-Чугурук-Сарала биле Чугурук-Караның  аттарын чүге ынчаар адаан деп бодаар силер?

- Силерде аът бар бе?Аътты чүге тыва эр  кижиниң ыдыктыг малы дээрил? Тыва кижи аъдының бажын  чүге бедик черге азып каарыл ? (кижизидиглиг сорулганы чорудар).

- Орус дылда аът дугайында чүү деп чогаалдар азы  тоолдар билир силер?

- Тыва улустуң  аас чогаалындан аът дугайында тоол номчаан силер бе? ("Чыраа кулун"...  башкы өөреникчилерниң  адаан тоолдарының дугайында ылавылап айтырар).

- Аъттың  кандыг өң-чүзүнүн  билир силер? (проектордан көргузер).

- Аъттарны чылдың кайы үезинде чарыштырарыл?

- Чогаалдың  бижиттинген үезинде  аът чарыжы  база Чөөн-Хемчиктиң  Бора-Булак ховузунга болуп турган. Амгы үеде Тываның аът чарыжы Наадымдан ангыда каяа, кайы кожуунга болуп турарыл? Силер барып көрген силер бе, оолдар? (Чөөн-Хемчик, Бора-Булак).

- Аът кандыг-кандыг чоруктуг болурул?

     V.Сула шимчээшкин

1,2 – аътты хараал

3,4 -   эзертениил

5,6 – аъттаныптаал

7,8 -  шошкуп ораал

9,10 – ажылывыс уламчылаал.    

VI.Быжыглаашкын.

1. Уран-чеченин сайгарары (деңнелгелерни тывар)

деңнелге - акым сагыш човаан чуве дег боданып олур; аттыг-чарлыг Чүгүрүк-Сарала дагдан баткан дукпурту дег, чугле доозуну бурулаар, дуюглары караңнаар, хартыга дег, кылыйтып бар чыдыр.

2. "Кым эң-не тывынгырыл?» деп маргылдаа оюн чорудар. Классты үш бөлүкке хуваагаш, ойнаар. Аъттар аттары тып ойнаар (зоонимнер). Аргажок өөреникчилер билбес болза, башкы дузалал карточкаларны бээр.( Согун - ..., Калчан-..., Шилги-..., Чүгүрүк-...). Хуу аттарны шын бижииринге карточканы база берип болур.

Кажык-биле "аът чарыштырарын" башкы өөреникчилерге көргүзер.

3. Ажылчын кыдырааш-биле ажыл. Тест.

Кыска шын харыыла

1. Чогаалда аът мунукчузу оолдуң ады кымыл?

А. Мерген

Б. Кара-оол

В. Эрес

2. Оол каш харлыында аът мунукчузу апарганыл?

А. 8

Б. 10

В. 5

3.Кандыг ашактың аъдын мунганыл?

А. Чиңге болгаш чолдак кызыл сөөскенден кылган чымчак баглыг кымчыны билээмге суп алган

Б. мени эштип өөреткен, үргүлчү чагып-сургаан чоруур

В. шилги аътты мунган, шилгедек, бедик сынныг кара аътты четкен

4.Кымның чугаазыл?  «Чүгүрүк аът эртер-ле ыйнаан, кымчы-биле кижи коргуткан херээң чүл?».

А. Эрестиң

Б. Кара-оол

В. Сувакпиттиң

5.Аът чарыжы кайда бооп турар-дыр?

А. Чедер ховузу

Б. Бора-Булак

В. Оргу-Шөл

Аът дугайында

Тыва кижи мунуп чораан аъдынга кончуг ынак , хумагалыг, хырнын аштатпас, човадып түретпес; эзер – чонаа , чүген-чулары аътка кончуг таарышкан , оорга – мойнун өйдүрүп , халаадатпас.Ынчангаш бурунгу өгбелеривис аътты онзагай үнелээр, ол назыдап кырааш, ужуп каарга безин , оон бажын черге кагбас, бедик ыяшка азып каар.Аътты базымчалап болбас. Аът бажын кагары хоруглуг.Аът бажы кагарга адазынын бажын какканы ол боорТыванын төөгүзүнде Тес- Хем кожууннун Тере-Хөл сумузунун хамаатызы Соян Санданмаа Эзир – Кара деп чүгүрүк аъттыг турган.Эзир – Кара 1935, 1936, 1937 чылдарда Наадымга 1 черни ап келген. Аъттын ээзиинин көшкүл- хөренгизин хавыргаш, «контр» деп нүгүлдээш, актыг черге адып каан.Оон эгелээш Эзир-Караны чарышка киириштирбестеп «контр» Санданмаанын аъды-дыр дээш 1943 чылга чедир шеригнин суг сөөртүр аъды бооп ажылдадып келген. 1993 чылда Тес- Хемнин Ак – Эрик суурга Эзир- Карага болгаш коргунчуг шаажылалга таварышкан кижилерге тураскаалды ажыткан. Ында Эзир- Кара хииктелдир халып орар. Аъттын кырында кара эзир кылыйтып бар чоруур. Эргим оолдар! Чарыш аъдын шилип тывары, остурери, ажаап-кадагалаары, чарыштырары амыр эвес ажыл. Ол ёзулуг эртем-дир. Ынчангаш силер база аъттарынар устунде алган сумелерни ажыглап, чарыштырып турарынарны кузээрдир мен

VII.Бажынга онаалга

• Аът дугайында үлегер домактар бижиир.

             VIII. Түңнел.

• Айтырыгларга харыыладыр.

- Уруглар, бо кичээлде чүнү көрдүвүс?

 - Силер сонуургадыңар бе?

- Аът чарыжын көрген силер бе?

- Чарыш үезинде аът мунуксаар-дыр силер бе, оолдар?

-Чогаалдын темаз,идеязы чүү-дур,уруглар?