Тываның Өвүр кожуунунуң Солчур суму девискээриниң Кызыл дептерде кирген үнүштери.
классный час (3 класс) на тему

      Темазы: Тываның  Өвүр кожуунунуң  Солчур суму девискээриниң  Кызыл

дептерде кирген үнүштери.

     Сорулгалары:

1. Бистиң Өвүр кожуунувустуң  ажыл-агыйын,  азыраан малын, казымал байлаан, үнүштерин өөреникчилериниң билиинге даянып тодарадыр. Кызыл дептер деп чүл, ол кажан, канчап тывылганыл, ында кандыг арыннар барын база Солчур суму девискээринде үнүп турар кандыг үнүштер Кызыл дептерже киир бижиттингенин билдирер.
2. Уругларнынң аас чугаазын, угаап бодаарын болгаш сактып алырын сайзырадыр.
3. Өзүп орар салгалды кожуунунга, сумузунга ынак, чоргаарланып чоруур болгаш бай-байлаан хумагалап чоруурунга тывачоннуң чаагай чаңчылдарынга

үлегерлеп,  кижизидер.

Дерилгелери:  Тываның  картазы; азырал малдар, аңнар, каттар болгаш үнүштер

                        чуруктары; казымал байлаа- дус(боду), чугай(боду).

Кичээлдиң чорудуу

1. Организастыг кезээ
2. Кичээлдиң  темазын болгаш сорулгазын дыннадыры.

- Силер каяа төрүттүнген силер,уруглар?

- Өөренип эгелээн, өзуп келген чериңерни адап көруңерем. (Солчур сумузу)

- Силерниң  бичии төрээн чуртуңар - оон азы Солчур сумузу Өвур кожуундан эгелээр. «Куш уялыг, кижи чурттуг» деп улегер домак бар. Ол  кончуг шын. Бис, бөгун, төрээн сумувус, кожуунувус дугайында чугаа кылыр бис. Кожуунда кандыг мал азырап, өстүрүп турарын, ажыл-агыйын, аң-меңиниң, байлактарын, үнүштериниң дугайында база Кызыл дептер деп чүл, ооң  канчап, кажан тыптып келгени, Солчур суму девискээринде Кызыл дептерже киир бижиттинген кандыг үнүштер барын билип алыр силер, уруглар.

Өөреникчи шүлүктээр.

  А.Арапчор  «Чуртум бо - дур»

Кедээ сыннар,калбак эзим

Хемнер ,хөлдер хаяаланган

Сеткилимде  сылдыс кыпкан

 Черим болгаш чуртум бо-дур.

    Угаан-эртем, ажыл-иштиң

 Уран күжү  шиметтинген

      Аъш-чемниг, байлак чараш

        Авам  болган чуртум бо-дур.

• Өвур кожууннун девискээринде 6 суур азы сумулар бар. Адап көруңерем..

1. Хандагайты - кожуун төву суур
2. Солчур
3. Саглы
4. Дус-Даг (Торгалыг)
5. Чаа-Суур
6. Ак-Чыраа (Амдайгын)

- Бистиң кожуунувус ажыл-агыйы кандыгыл? (Мал ажыл-агыйлыг)

- Кандыг малдар өстүрүп турарыл? (Хой, өшкү- шээр мал; аът, инек - бода мал)

- Саглы сумузунда сарлык өстуруп турар.

-Кожуунда  аржааннар база бар.Оларны кым билирил, аржааннадыңар бе?  

-Улаатай, Талдыг-Чарык, Ангырактыг аржааннарынга Тываның болгаш Россияның кайы-даа булуңнарындан чон келгеш, аарыын эмненип, дыштанып ап турарлар.

- Кожуун девискээринде кандыг казымал байлактар барыл?

-Дус-Дагда - дус;

 Ак-Чыраада - чугай;

Улаатайда - демир рудазы бар.

- Солчур суму девискээринде тоорук, дыка хөй каттар элбээ-биле үнүп турар: көк-кат, киш-кулаа, инек-караа, ыт кады, кара-кат, кызырак-караа.

- Ам Кызыл дептер деп чул? Кымнар билирил? Дыннаан- дыр силер бе?

3.Башкының дыңнадыы:  «Кызыл дептер»

Кызыл өң - хоруп турарының медээзи-дир деп бүгү делегейниң чоннарынга билдингир. Ынчангаш ховартаан болгаш шуут чидип, төнер деп барган дириг амытаннар болгаш үнүштерни кызыл дептерже киир бижиир.

-Чүге? Чүге дизе, кандыг-бир дириг амытан азы үнүш, чечек-даа дижик, ховартап, үнер черинден үнмейн баар болза, ону катап өстүрүп алыры болдунмас. Ынчангаш ону баш бурунгаар хемчээн ап азы «Кызыл дептерже» киир бижиир. Ынаар киир бижиттинген соонда аңны аңнаары, үнүштү, чечекти чулары хоруглуг.

«Кызыл дептерлер» тус девискээрлерге;

* чурттарга (чижээ Тываның);

*чурттар аразынга (Моол биле Тываның аразынга туруп болур);

 *Сибирьниң  Кызыл дептери (Сибирь - дыка улуг аргаларлыг девискээр);

 *Оон ыңай бүгү делегейниң  кызыл дептери туруп болур.

          «Кызыл дептер» канчап тыптып келгенил?

- Тоолдап берейн, дыңнаңар.

           Дыка хөй чылдар бурунгаар бистин черивис: айыраң-каас, янзы-бүрү чечектер, оът-сиген, кат-чимис, тоорук үнген чараш, ногаан аргаларлыг турган. Ол аргаларда хөй куштар чаржып ырлашкан, дириг амытаннар тодуг-догаа, тайбың чурттап,  арыг-кылаң, соок-кара дамырак суглар кыңгырткайнып агып, хүн чылыдыр, чырыдыр хүннеп, дээрде бичии-даа булут чок, ак-көк, арыг! Бо-ла бүгү:дириг амытаннар,куштар  бодаар, сактыр чүве-даа чок, муңгарал, хомудал-даа билбес турганнар.

            Бир-ле катап ол аргага «кижи» чедип келген. Ол чааскаан келбээн: кадайын, уругларын эдертип алган келген. Олар келгеш: эр кижи- аңнап, оолдары-балыктаан, уруглары-каттаан, мөөгүлээн, чечектээн, а кадайы- ыш-бузун буруладыр аъш-чемин хайындырган турган иргин. Ыштан аң-мең, куштар дезип, оът-сиген, чечектер саргарып, өлүп, ыглажып, муңгарап эгелээннер. Чараш чечектер-даа, чамдык аңнар-даа ховартап читкен. «Кижи» ынчаар бойдуска когарал чедирбишаан, ооң байлактары-биле чурттап эгелээн. Оон чоорту ажыл-агыйының сайзырааны-биле бүгү-ле амыдырал өскерилген. Кижи-бичии чадыржыгаштан улуг бажыңныг, тараа тарыыр шөлдүг апарган. Хөй-хөй санныг бүдүрулгелер, суурлар, хоорайлар туттунгулаан. Чаңгыс сөс-биле «кижи» бойдусту эжелеп алган.

              База-ла хөй чылдар эрте берген. Хову - шөлдер байлак дүжүт бербестээн; чараш тайгаларывыс, аргаларывыс шаарарган; хемнер, хөлдер хирленген, аңнар, куштар ховартаан. Бойдусту кам-хайыра чок аажылаанындан мындыг коргунчуг байдал тургустунуп келген.

«Бойдус камгалалы» - 1913 чылда Берн хоорайга болур эрткен Бүгү делегейниң бойдус камгалалының эвилелиниң конференциязындан эгелээн. 1962 чылда ховартап, чидип турар дириг амытаннар даңзызын тургускан. Ону Бүгү делегейниң бойдус камгалалының эвилели тургускан.

1933 чылда «Кызыл дептер» тывылган. Ол кызыл дептерниң арыннары аңгы-аңгы өңнерлиг.

Кызыл арында - шуут-ла чидериниң  кырында келген дириг амытаннар, үнүштер бижиттинген.

Сарыг арында - ховартап турар, камгалалы кошкак, шоолуг камгалал чок дириг амытаннар, үнүштер;

Ак арында - ховартап турар дириг амытаннар, үнүштер;

Ногаан арында - айыылдыг эвес, катап көвүдеп турар дириг амытаннар, үнүштер;

Бора арында - билдинмес хевирлерниң арны болуп турар.

Бистиң чуртувустка азы ССРЭ уезинде «Кызыл дептер» 1978 чылда тургустунган. Тыва база Кызыл дептерлиг.  Ында бижиттинген, биске билдингир, Өвур кожуун Солчур суму девискээринде унуп турар унуштер дугайында эштеринерниң дыннадыгларындан дыннаар силер.

4. Өөреникчилерниң дыңнадыглары:

 А)Кулча - Тываның девискээринде Улуг-Хемниң эриктеринде, Эйлиг-Хем, Шагаан-Арыг, Тээли (Бай-Тайга кожуун), Амдайгын, Солчур, Хандагайты (Өвур кожуун) үнүп турар. Ховартап турар үнүш, 10-20 см дазылдарлыг, ак-кызыл чечектерлиг. Июль айда чечектелир, август айда урезиннели бээр.

Эвээжеп турар. «Сибирьниң  ховар болгаш чидип турар үнүштери», «ССРЭ-ниң ховар болгаш чидип турар үнүштери» деп дептерлерде киир бижиттинген.

 Б)Черлик согуна азы тайга согуназы - 30-70 см үнүш. Борбак согуназы 2,5-3,5 см диаметрлиг, кызыл-хүрең карттыг. Мөңгун-Тайгада, Өвурнуң Саглы бажында, Барлык хемниң үстүкү болгаш орта агымнарының эриктеринде үнүп турар. Кадыр хаяларга үнер. Июнь, июль айларда чечектелир. тарымал согуна дег, черлик согунаны чемге ажыглаар, ынчангаш ховартап турар. Кызыл дептерде киир бижиттинген.

В) Кара-ай - ховар үнүш. Дазылы чоон. Бүрүлери 1 метр бедик. Сыстыг-Хем Тожу кожуунда үнүп турар. Хөй чылдыг, эм үнүш. Эр, кыс кара айлар турар. Кара бүүрек аарыынга ижер. База «Кызыл дептерде» киир бижиттинген.

Г)Артыш - ховартап турар. 1 метр чаттылап үнер. Июнь,июль айларда чечектелир. Бистиң тайгаларывыста: Бора-Шайның Артыштыг-Хемде, Чалама, Кошкарлыг, Улаатай тайгаларында үнүп турар. Эм шынарлыг, артыжаныр, ынчангаш кижилер хөйү-биле чулуп ап турар.

Д)Шеңне - Тывада дыка нептергейи биле үнген. Солчур суму девискээринде Хам-Дытта, Бора-Шайда, Улаатайда, Арыг-Бажында, Шеңнелиг Хараганда дээш оон-даа өске черлерде үнүп турар. База ховартап турар, чараш чечектери, эм дазылдары дээш хөйү-биле чулуп турар.

 Ж)Самагалтай сарыг чечээ азы сарыг лилия дээр. 20-100 см чедир өзер. Июнь, июль айдарда чечектелир. Тывага дыка хөйү-биле үнүп турган. Өвүр кожууннуң  шупту девискээринде - чайлагларда, Чадаана баар орук дургаар тайгаларда база үнүп турар. Чараш чечектерин каасталгага ажыглаар дээш хөйү-биле чулуп  ап турар. База «Кызыл дептерже» киир бижиттинген.

4. Кичээлдиң  түңнели

- Чүнү  билип алдыңар, уруглар?

- Клазывыс шагы солун болду бе?

- Бистиң чурттап  турар черивис кандыг-дыр?

- Бай-байлак оранда чурттап турар бис.

- Ада-өгбелеривистиң биске  арттырып кааны, бай-байлак оранынга ынак болуп, каяа-даа баргаш, чуртун мактап чоргаарланып чоруур  бис. Ооң байлаан, аң-меңин, кат-чимизин камнаар, дараазында салгалдарга арттырып бээр,бистиң

тыва чоннуң чаагай чаңчылдары ындыг чораан.  

Е. Танова «Тыва черге йөрээл» (үзүндү)

Тыным болган

Тыва черим йөрээп тур мен:

Бурган оршээ,

Буян сенден ойлавазын,

Ажы-төлуң

Келир өйү чырык болзун!

Арат чонуң

Кежик чолу келдейбезин!

5. Бажынга онаалга.

      Тываның ховар аңнарының дугайында материалдар чыыр.