Талешке лийын куш,самырык тукым
план-конспект занятия (3 класс)

Талешке лийын куш,самырык тукым

(Талешке кечылан  ямдылыме  сценарий)

Презентация «Кожлаер»

Классым але актовый залым пайремлан келыштарыме.

1.Туныктышо:

Салам лийже пагалыме туныктышо, тунемше да уна – влак. .Ме таче тендан дене марий калыкын илышышкыже  шукерте огыл веле пурышо «Талешке кече» пайремым эртарен колташ погыненна . Кажне калыкын историеш кодшо тале енже уло.

2.Туныктышо:  Да тыгай луддымо, чолга, талешкыже икте веле огыл лийын. Патыр ен ош туняште шуко ий илен, шке шочмо- кушмо элжым да калыкшым арален. .

 Ончалза окнаш, кечыжат таче утларак ырыкта, пÿртÿсыжат ужар сывынжым чиен, пуйто тудат волгыдо пайремлан куанен.

1. Мыняр шочшан улат тый, шочмо мланде

Акпатыр, я Онар, я Чумбылат.

Чылан ушат Талешке кечым таче,

Вожанше тукымнажым чумырат.

2. Саманын шере, кочо тамже шуко,

А кÿкшытыш чолга ен вел шуэш.

Сонар кочайын пикш гай пÿсö мутшо,

Волгенчыла тачат йонга уэш.

3. Чылалан ок пу кажне лудшо акым,

Чавайнын сылнымутшо кеч-кöлан

Кодеш ушеш, пала Колумбым калык,

Пычкемыш пöрдеман тудо от ман.

4. Садлан йорлешт кодам ман öрын огыл,

А чулымын илыман, кугешныман.

Уке, пырчат нужна чонан мый омыл,

Онарын уныкаже мый кушкам.

5. Марий кундем… Тиде мутым колатат, ушышто, шинча ончылно гужлен шогышо кугу чодыра, пелед шогышо олык, теныз гай шурно пасу, ший ока гай энер, воктенысе ужар садер лонгаште шинчыше марий ял суретлалтеш.

6. Лач  тыгай сорал кундемыште кугезе калыкна илен да тукымвожым колтен, шке патыр да лумло енже – влакым куштен.

Муро «Шочмо мланде» йонгалтеш

1. Теве тумо,

Теве  корно,

Теве курык,

Теве ер.

Ер воктеке

Толын шордо.

Толын шордо

Пеш чевер.

2. Ой, пеш сылне!

Ой, пеш ямле!

Шордо вудым

Подылеш.

Тиде мыйын

Шочмо мланде.

Шочмо мланде

Сылне пеш!

3. Тыште шордо,

Тыште нерге.

Кайыквусо

Шуко пеш.

Шочмо мландым

Пале, эргым,

Чот йорате

Курымеш.

1Туныктышо : «Талешке кече» манына, а мом ме тудын нерген палена?

 тунемше: Марий калык кужу жап шке чын историйжым пален кертын огыл, шке патырже-влак нергенат тичмаш шинчымашыже лийын огыл, лач легенде, преданийла гоч гына тогдаяш тыршен. А марий калыкнан историйже моло калык семынак поян, келге; кунамже калыкна посна кугыжанышыш ушнен, кунамже вес калык кид йымалне мерчен илен. Кажне пагытын шке патырже лийын: Кронуш, Чоткар, Болтуш, Мамич Бердей, Чумбылат, Акпатыр ,Акпарс да тулеч молат. (Слайд 2)

тунемше. 26-шо апрельыште, Марий Талешке кечын, марий калыкна шке кугезе тукымжым, марий калыкын эн чолга, лÿддымö патыр, эрык верч шогышо , тыныс илышыштат тудын ончыклыкшо верч тыршыше ÿдыр-эргыже-влакым порын шарналта.

 тунемше.          Эрталже шÿдö ий.

                        Эрталже кеч-кунар.

                        Алмаштыже ик курым весым, кумшым,

                        Кугезе патыр ончыко ÿжеш.

                       Ок мондо калык тудын лÿмжым

 тунемше. Чумбылат 14-ше курымышто илен. Кугыжанышыже Угарман гыч тÿналын Вÿрзым марте шуйнен. Чумбылат оным калык моткоч пагален. Садлан тудын колымекыже, кугу курык вуеш тоеныт. Тулеч вара тудым шнуйлан(святойлан) шотлаш тÿналыныт. Кызытат тиде курыкым Чумбылат курык але Кугу Курык Кугызан кийыме верже маныт. Тÿжем ий наре марий-влак тушко ий еда кумалаш коштыт

       тунемше. Кö калыклан ÿшаным пöлеклен?

                     Кö калыклан у вийым ешарен?

                     Илыш да эрык верч кредалын,

                     Шке шочмо элжым йöратен да талын

     Шке  шонымашыжым шуктен,

      Но вуйжым сарыште пыштен.

      Кö тиде виян патыр?

      Тиде герой – Акпатыр!

       тунемше.  Курык марий мландеш талешке шочын,

      Шке калыкшым тушман деч арален.

      Тачат Акпарсын кÿсле семжым колын,

      Шарналта марий геройжым кугешнен.

                 «Шочмо муро» йонгалтеш.

1. Йората марий калык

Мландыжым, пашам.

Пайремеш муралталын,

Чонжым луштара.

Припев:

Шочмо калык муро

Пуйто Юл вуд гай

Эртыже кеч курым

Ташленак йога.

Эртыже кеч курым

Чаплынак йонга.

2. Шарналта марий калык

Эртыше ийлам.

Шуко йосым сеналын

Сененак ила.

Припев:

Шочмо калык муро

Пуйто Юл вуд гай

Эртыже кеч курым

Ташленак  йога.

Эртыже кеч курым

Чаплынак йонга.

 тунемше. Акпарс шке салтакше-влак дене 1552 ий октябрь тылзыште руш кугыжа Иван Грозныйлан Озан олам налмаште полшен. Тидын нерген «Акпарс нерген легендыште» возымо.

 тунемше. Озан сеналтмеке, вес ийынже руш сарзе тÿшка Малмыж лÿман марий ола кундемыш тарванен. Тунам марий-влакын онышт Болтуш улмаш. Болтуш моткоч пагалыме, лÿддымö лужавуй лийын. 1556 ийыште кугу сöй тарванен. Апрель тылзыште Болтуш Виче марий-влакым кумалтышышке поген. Кумалме кечын пöръен-влак Сар ÿзгарым кидышкышт налын огытыл. Йот дружинник-влак, кÿсотым авырен, марий сарзе-влакым кученыт. Болтушым пидыныт, орландареныт, сарым чараш кÿштеныт. Князь, илыше кодаш манын, öкымеш сöрен.

 тунемше. Мучыштымек, кодшо енжым чумырен, пытартыш сöйлан ямдылалташ ÿжын. Шучко кече лишемын. Болтуш сарзыже-влакым лÿддымын вуйлатен.  Но вий иктöр огыл улмаш. 26-шо апрельыште пушкын топшо(ядрожо) Болтушым нелын сусыртен да тудо ты кечынак колен.

 тунемше. «О, вуйвустык чолга мардеж, чонеште кече пелтыме верыш, кече малыме велышке мие, увертаре чылалан патыр Болтушын шочмо мландыже верч колмыж нерген, тудым шарныме лÿмеш марий калыкым иквереш чумыро. Чолга кÿслезе-влак,чÿчештарыза кÿследам»

2.Туныктышо: Огына мондо ме икымше марий шымлызе да мер пашаен Валериан  Михайлович Васильевым, икымше композитор Иван Степанович Ключников-Палантайым. Икымше художник Александр Владимирович  Григорьевым. Икымше академик Василий Петрович Мосоловым. Чолга этнограф- фольклорист- Тимофей Евсеевич Евсеевым да тулеч молымат.

1.Туныктышо  Меат  Морко  кундемысе талешке енна-влак  дене кугешнен кертына.. Тиде- Совет Союз герой- влак: Василий Иванович Соловьёв, Зосим Алексеевич Краснов, Николай Павлович Павлов, Хатиф Хасаинович Хасанов.Тыгак , чылалан палыме  Миклай Казаковым, Мирон Большаковым, Леонид Павлович Яндаковым, Юрий Петрович Курсовым  да шуко молат.

Кожлаер ялат шке талешкыжлан поян, тиде Павел Степанович Тойдемар- калык артист, Василий Иванович Осипов- Ярча – поэт, писатель, Осипов Юрий Александрович- калык артист, Анатолий Фёдорович Федоров- поэт, Михаил Лукьянови Малинин- музыкант, мемнан ончычсо школ директорна Степанов Вениамин Климентьевич да молат.

2.Туныктышо. Жап эртен. Марий калык эше шуко гана шке эрыкше верч кучедалын.  Но шке тале эргыже-влакым эреак шарнен.

 Тале, виян, лÿддымö ен-влаклан шочмо кундемна поян. Ме чылан палена С.Г.Чавайным – икымше марий сылнымутлан негызым пыштыше  поэтым. Тудын «Ото» почеламутшым кажне марий ен пала.

(Тунемше «Ото» почеламутым лудеш.)

1. Туныктышо. Уста, поро да тале айдеме колымекшат кодшыжлан илаш полша, маныт. Чынак, тоштыен-влакым ушештарыме годым кеч-могай сомылат ворана, вий ешаралтмыла чучеш. Садланак кугезына-влак курымла мучко лишыл родо-шамычым веле огыл, талешке енна-влакынат лÿмыштым  тукым гыч тукымыш пагален шарненыт. 26 апрельыште, Болтуш он колымо кечын, чыла марий талешкым, сортам чÿктен уштена, нунын деч тазалыкым, уш пенгыдылыкым, чон яндарлыкым йодына да ик минутлан шогалын, нуным шарналтена.

(Сортам чÿктен, ик минут шып шоген, талешке-влакым шарналтымаш)

2.Туныктышо. Илыш ончыко кая. Но ме кугезынам, талешке енна-влакым мондышаш огынал, нунын лÿмыштым тукым гыч тукымыш пагален шарнышаш улына.

Тунемше:

 Шнуйоза, серлаге кертме семын,

Сакле калыкем, Марий Элнам.

Тукымвожын шуко кочо темын,

Кажне вучалеш яндар эрлам.

Волгыдетым ужышт, палышт кечын,

 Шижын кумылет, ушнат ала?

Пагалаш тунемын икте-весым,

Лийышт пеленет эре пырля.

(«Мландем моктем»  мотор марий муро дене  мучашлалтеш)

1. Тыште кайыкшат марла мура.

Тыште пунчыжат моткоч тура.

Удыр ума гае ужара,

Кече лекмым шыргыж,

Кече лекмым шыргыж,

Кече лекмым шыргыж, шижтара.

Кудалам ма, йолын ма каем,

Вер- шорем ончен ок тем шерем.

Теныз ден саламым мый колтем.

Тек туням пала,

Тек туням пала,

Тек туням пала,мландем моктем.

Припев:

Марий мландем,

Мотор кундем,

Мландем моктен,

Мурем колтем.

2.  Пайремлан поян марий элем.

 Шовыч ден лойга мотор кундем.

Теве черке вуйжым куш нолта.

Шорыкйолла чанжым

Шорыкйолла чанжым

          Шорыкйолла чанжым пералта.

          Поро шулыш южышто иеш.

         Таче тек эрла сайрак лиеш.

         Кайыккомбылан кидем рузем,

        Марий муро ден,

       Марий муро ден,

       Марий муро ден,  мландем тузем.

1.ТуныктышоЧынак, марий калыкын илышыже куштылгыжак лийын огыл. Кеч- могай саман годымат тудым тале он-влак волгалтареныт. Ме нунын суапле пашашт нерген нигунамат огына мондо, эре шарнаш туналына.

Кажне ийын, тиде мемнан традицийыш пурен, икымше классыште тунемше удыр-рвезе- влак 26 апрельыште, талешке кече годым чоткар шудыр радамыш пурат. Кызыт мут икымше класслан пуалтеш.

 Йоратыме мландем!

Шочмо – кушмо мландем!

Кожо тыйым мыланем

Мондыктарен кертеш гын?

Кожо мыйым тый дечет

Ойыренже кертеш гын?

Таче каважат яндар,

Пуйто волгыдо янда.

Волгыдо, мотор ойнам

Йолташ – влаклан ме ойлена.

Йывыртен ме илена

Кече гае кумылна.

Шум – чонна ужеш мураш,

Мурына йонга тораш.

Кызытеш ме визытаным

Сорена чылан налаш.

Аклена ава куаным,

Тыршена эре полшаш.

Поро ен лияш тунемын,

Кумыл шулдырна кушкеш.

Келшымашым муро семын

Пыштена изи шумеш.

Муро «Изи вудет йогалеш»

Паша йоным раш умылаш

Ме изинекак тыршена.

Тыге меже, чот тунемын,

Уста, тале кушкына.

Кугешнем мый марий улмем дене

Таклан огыл марла кутырем.

Кугешнем мый чолга марий дене,

Мокталтен калыкем мый мурем!

Тумо гай улына марий калык,

Кеч тыршат лавырташ лумнернам.

Огеш лек весе деке торжалык,

Она саке вуйнам нигунам!

Марий койыш ила шумыштемже,

Да ом тырше утлаш тудын деч.

Шындарем эрелан ушышкемже –

Марий калык виян нимо деч!

Кугешнем мый марий улмем дене

Таклан огыл марла кутырем.

Ваш келшалын илаш родо дене –

Чылалан лийже ты сугынем!

Ме, туналтыш классыште тунемше – влак….

Лиза Чайкина луман дружиныш пурышо – влак : Шочмо элым йораташ, кугуракым пагалаш, изиракым чаманаш да полшаш, сайын тунемаш, Чоткар шудырын законжо – влакым шукташ товатлена.

1Туныктышо:1 классысе тунемше- влаклан   йошкар шудырым онышко пижыкташ 4 классыште тунемше- влакым йодына.  

Чоткар шудыр улына,                           Шыргыж, тыныс кече!

 Шонымаш икгай мемнан                      Його, ший энер!

  Писын кушкын шуына                         Лий тыгаяк кечын,

   Пуэна вийнам эллан.                           Шочмо – кушмо вер!

2.Туныктышо.Ушанен кодына, нине товатлыме мутым 1 классыште тунемше- влак кучаш туналыт.

Кажне айдеме йоратышаш шке вер- шоржым, калыкшым, палышаш да пагалышаш шке  йулажым.

А ынде школ пеленсе йоча садысе изи йолташна – влаклан мут пуалтеш.

1.Туныктышо Пагалыме, вучымо унана-влак ,мемнан деке толмыланда пеш кугу тау.

Тыланена чылалан эн ончычак пенгыде тазалыкым, тунеммашыштыда, пашаштыда кугу сенымашым, волгыдо корным.

 Туныктышо.  А ынде кöн кумылжо уло, «Талешке кечылан» пöлеклалтше  модышыш ушнаш ÿжам. Эн ондак мый тыланда модышнан условийжым каласынем. Ўшанем, те чыланат канде экраныште эртыше «Шÿдыр шагат»(Звездный час) передачым кунам гынат онченда. Лач тиде передаче негызеш чоналтын мемнан модышнат..

Модышышто 6 участник да 6 полышкалыше лиеш, а молышт йолташдам ончаш да аклаш тÿналыда. Модшо ен кажне чын вашмутлан ик ошкыллан ончык кая. Модыш 5 тур дене эрташ тÿналеш. Эн шагал очком погышо участник вес турыш огеш вончо. Чын але чын огыл вашмутдам унала толшо туныктышо-влак аклаш тÿналыт.

Икымше тур.

Экраныште возымо:

Йодыш-влак:

1.Тиде талешке ен 1556-шо ий 26 апрельыште шке калыкшын эрыкше верч вуйжым пыштен, лач тудын колымо кечын, 26 апрельыште, Талешке  кече палемдалтеш (Болтуш).

2. Тиде талешке руш кугыжа Иван Грозныйлан Озан олам сенен налаш полшен (Акпарс).

3. Икымше марий профессиональный композитор (И.С.Ключников-Палантай).

4. Е.Пугачевын вуйлатыме кресаньык сарыште тиде талешке марий отрядым вуйлатен (Акпатыр).

5. Тиде талешке «Наместник Будды», «Путевка в жизнь» кинолаште модын, мыланна поэт семынат палыме (Йыван Кырля).

6. Марий кокла гыч икымше Совет Ушем Герой (Сергей Суворов).

7. Кажне ийын тиде талешкым шарналташ тудын кийыме мландышкыже шуко Марий калык чумырга (Чумбылат).

8. Марий патыр, легендысе герой (Онар).

Кокымшо тур (5 участник модеш)

Йодыш-влак:

1. «Акпатыр» драмын авторжо (С.Чавайн).
2. Марий талешке-влак нерген возымо «Öртöмö он», «Болтуш» книга-влакын авторышт (Г.Гордеев).
3. Тиде талешке марий-влак коклаште тале краевед семын палыме (К.Васин).
4. Марий талешке Сергей Суворов нерген «Чолга шÿдыр» повестьын авторжо (Дим.Орай).
5. Тиде марий писательын лÿмжым Советский поселкысо библиотека нумалеш (А.Крупняков).
6. Марий талешке, тале фольклорист, наука пашаен, икымше марий «Марла календарь» лÿман альманахын тÿн редакторжо (В.Васильев)/
7. Тудын лÿмжым ик театрна нумалеш (М.Шкетан)
8. Марий поэзийыште кугу кÿкшытыш шушо поэт-влак тудын лÿмжö дене кылдалтше премий дене палемдалтыт (В.Колумб).

Кумшо тур(4 участник модеш) марий йÿла дене кылдалтын.

Йодыш-влак:

1. Оръен, у суртышто икымше гана памашыш вÿдлан мийымек,мом Вÿд Авалан кудалтен? (ший окса).
2. Изи аза шочмек, пöртыш пуртымо годым тидым мардеж почеш колтеныт. Мом? (пыстыл).
3. Тидым марий калык шинча вочмо деч кучылтеш.  Мом? (булавке).
4. Ожно, кужу корныш тарваныше енлан «Кушеч кает – тушкак пöртылат» манын, тидым пуэныт. Мом? (кинде курика).
5. Марий калык, йочалан шинча ынже воч манын, палыдыме енлан ончыктымо деч ончыч вуйышкыжо тидым шавалтеныт. Мом? (шинчал).
6. Агавайремыште оръен, тидым  кидышкыже налын, карт кугыза деч сугыньым йодын. Мом? (муно).

Нылымше тур (3 участник модеш).

Марий калык ожнысек тале сонарзе семын палыме. Пÿртÿс лонгаште илымыж дене янлык, кушкыл тÿням сайын пален да умылен. Ожно ачаже пöръен икшывым изинекак сонар илыш дене палымым ыштен, пеленже чодырашке коштыктен, пÿртÿс деке чакемден. Ойлат, пуйто ача эргыжым кажне гана, кочкаш шичме деч ончыч, пикш ден умдым пуэн, палемдыме верыш лÿяш кÿштен. От логал, кочкыш деч посна кодат. Садлан марий рвезе-влак тура пикшызе лийыныт.

        Таче меат тендан тура киддам , пÿсö шинчадам тергена. (пикш дене палемдыме верыш лÿйымаш).

Визымше тур (2 участник модеш).

Ик минут жапыште Марий талешке-влакын лÿмыштым возаш. Кö шукырак воза, тудо сеныше лиеш.

(Кÿсле дене шоктымо тошто марий сем йонга)

Тунемше:  Ме Акпарсын уныкаже улына

                Да Онар – мемнан кугезе кочана.

                Нунын лÿмым шÿм воктене кучена,

                Нунын чапым паша дене нöлтена.

                Сылне муро мланде мучко йонгалтеш

                Калык-влакым эре ончыко ÿжеш.

                Кумыланын, патыр семын каена

                Таклан огыл уныкашт ме улына.

(Модышышто сеныше-влакым саламлымаш)

Кучылтмо литератур:

1. Алеко ден Эрик Юзыкайн  Марий…кö ме улына. 1999 ий.
2. Пелед,тÿзлане, шочмо Марий Элем. Йошкар-Ола,2005.
3. Э.М.Кочергина Калык йÿла чоныштем ила. Йошкар-Ола, 2004.
4. Зоя Висвис. Пеледыш тÿсан олыкем. Йошкар-Ола, Республиканский центр народного творчества, 2004.
5. «Марий Эл», «Кугарня», «Ямде Лий» газетла гыч погымо шке папкем гыч материал.
6. Ю.Соловьев. «Легендыш тошкалше Кырла»., Й-Ола, 2009 ий.