Патыр лийын куш, самырык тукым!
план-конспект урока (4 класс)

Патыр  лийын куш, самырык тукым!

План-конспект

Класс: 4

Предмет: марий литератур.

Учебник: Лудшаш книга: 4 класслан учебник-хрестоматий.

/П.Е.Емельянов, В.В.Крылов  ямдыленыт. − Йошкар-Ола: Марий книга савыктыш, 2003.

Урокын темыже: Марий патыр-влак.

Урокын типше: у шинчымашым налме урок.

Цель: марий патыр-влак  дене палдараш.

Задаче-влак:

Обучающие: марий патыр-влак  дене палдараш, Чумбылат ден Болтуш нерген келгынрак палаш, легенде-влакым лудаш кумылаҥдаш.

Развивающие: патыр-влакым шарналташ, почеламутым сылнын лудме навыкым вияҥдаш, кутырымо йылмым лывырташ.

Воспитательные: шочмо элым йӧраташ, тудым аралаш, поро, виян да ушан лияш кумылаҥдаш.

Могай лектышым вучыман:

Предметный лектыш: текстым сылнын лудмо навыкым вияҥдаш.

 Урокнан задачыже-влак:  Марий патыр-влак  нерген палаш, нунын койышышым шымлаш.

Урокын эртымыже

I.Организационный ужаш.

1.Туныктышын саламлалтмыже.

- Поро кече. Мемнан урокышкына уна-влак толыныт. Айста нунын дене палыме лийына. Шке нергенна каласкалена.

2. Класс пӧлемын уроклан ямде улмыжо.

3. Йоча-влакын уроклан кӱлеш ӱзгарышт улмым тергымаш.

4. Тунемше-влакым пашаш кумылаҥдымаш.

II. У темым тунемме корно.

Туныктышо: Йоча-влак, айста доскаш ончалына. Тыште кроссвордым сӱрелтыме, а могай мут-влак тушто лишашлык улыт ме кызыт палышаш улына. Кодшо урокышто Валентин Дмитриевын «Сай илет, кутырет, марий калык?» почеламутшо дене палыме лийын улына. Нине мут-влак тышеч улыт. Икымше мут: марий калыкын мурожо могай? (эпле). Кокымшо мут:ме могай калык улына?(марий). Кумшо мут: Кö марий мутым акла? (тукым). Нылымше мут: шудан, ужарге тиде мо? (олык). Пытартыш мут: Мо курым наре кужу? (ӱмыр).

Кӱшыч-ӱлык лудаш гын, могай мутым муаш лиеш? Тугеже ме таче кö нерген урокыштына ойлаш тӱҥалына? Вашмутда тӱрыс. Ме таче патыр-влак нерген ойлаш тӱҥалына.

Кажне калыкын шарнымашеш кодшо  лӱддымö, чолга,тале е икте веле лийын огыл.  Нунын лӱмышт калыкын эрыкше верч кучедалме дене кылдалтын. Мемнан кугезе патыр-влакын чын лӱмыштым калыкыште сайын огыт пале. Нуным ме Онар, Чоткар, Акпатыр лӱмышт дене веле колынна.

Марийын ойжо почеш шукерте ожно мландӱмбалне  Онар-влак иленыт. Нуно кугу капан, виян, патыр лийыныт. Капышт дене кава марте шуыныт, ержат нунылан пулвуй марте гына лийын. Ошкыл колтеныт гын, уло мланде чытырнен. Малаш возыныт гын, вич кече поче маленыт, а кийыме верыштышт келге корем лийын шинчын.

III. Уроклан задачым шындымаш.

Йоча-влак, ме таче урокыштына Чумбылат да Болтуш патыр-влак нерген утларак ойлаш тӱҥалына. Тыгак, моло патыр-влак  нергенат ойнам шуена.

IV. У темым тунемме корно.

Марий калык кужу жап шке чын историйжым пален кертын огыл, шке патырже-влак нергенат тичмаш шинчымашыже лийын огыл. Лач легенде, преданийла гоч гына тогдаяш тыршен. А марий калыкнан историйже моло калык семынак поян, келге.

Кажне калыкын шкенжын талешкыже. Рушын Илья Муромец, Дмитрий Донской, Александр Невский, венгр-влак Иштваным жаплат, эстон-влак  Лембит князьым, пошкудо татар –Алыпым.

Нуно тӱрлö курымышто, тӱрлö мландыште иленыт гынат,  шонымашышт икгай лийын: шочмо мландым тушман деч аралаш, калыкын эрыкше верч тыршымаш.

Патыр-влак нерген Зоя Висвис «Мыняр шочшан улат тый, шочмо мланде» почеламутшыштыже тыгерак воза.

1. Мыняр шочшан улат тый, шочмо мланде

Акпатыр, я Онар, я Чумбылат.

Чылан лийыныт чулым, тале,

Вожаҥше тукымнажым чумырат.

2. Саманын шере, кочо тамже шуко,

А кÿкшытыш чолга еҥ вел шуэш.

Сонар кочайын пикш гай пÿсö мутшо,

Волгенчыла тачат йоҥга уэш.

3. Чылалан ок пу кажне лудшо акым,

Чавайнын сылнымутшо кеч-кöлан

Кодеш ушеш, пала Колумбым калык,

Пычкемыш пöрдеман тудо от ман.

4. Садлан йорлешт кодам ман öрын огыл,

А чулымын илыман, кугешныман.

Уке, пырчат нужна чонан мый омыл,

Онарын уныкаже мый кушкам.

Туныктышо: Марий-влакын ик эн шарныме да пагалыме патырже Онар лийын.

Руш кугыжан марий мландым виеш шупшын налмыже, калыкнам виеш тынеш пурташ тӱҥалмыже Онар тукымым чот кожгатен да кужу жаплан шке эрыкшым аралаш сар корныш шогалаш таратен. Тунам Мамич Бердейын, Болтушын, Зейзетын, Ахметын, Сарайын, Токтаушын тисте (знамя) йымак лу тӱжем дене марий сарзе − лӱддымö да тале воин-влак шогалыныт. Нунын нерген тиде  лаштыклаште лудын кертыда.

 Эл мучко шолын, мӱгыралт,

Эртеныт курым-влак мыняре!

Но кызытат эре шарнат

Марий кундемыште Онарым.

Ик тукым дечын весе гоч

Шомак-влак толыт сугынь семын,

Онар улмаш виян моткоч,

Незер еҥлан – ӱшан айдеме.

      Онар – мемнан кугезе кочана.

                Нунын лÿмым шÿм воктене кучена,

                Нунын чапым паша дене нöлтена.

                Сылне муро мланде мучко йонгалтеш

                Калык-влакым эре ончыко ÿжеш.

                Кумыланын, патыр семын каена

                Таклан огыл уныкашт ме улына.

Туныктышо: А ынде Чумбылат патыр нерген мутнам шуена.  Чумбылат – тыгак марий-влакын кугу онышт, патырышт. Тиде патыр, шонен моштышо, но шыде лийын. Тудын войскаже-влак тушманлан нигунам сеҥалтын огытыл.

(Книганан 109 лаштыкшым почына да тудын нерген лудын лектына.)

Чумбылатын ÿмыржö кужу лийын, но колаш жап шуын. Тудым Немда энер серысе курык вуеш тоеныт. Кажне гана, тушман лишемме годым, патыр шÿгарже гыч кынелын да тушманым кырен шалатен. Но икгана йоча-влак сарла модыныт да тудым ондален кынелтеныт, кокымшо гана, кумшо гана тыгак ыштеныт. Арам ондален кынелтымыштлан тудо сырен. Тетла Чумбылат нигунам лектын огыл.

Но марий-влак тудын вийжылан ÿшанат. Тудым пагален шарнат. Кызытат патырын курыкышкыжо миен, осал деч аралаш, илыш вийым пуаш йодын мият.

Физкультминутко:

Кидым кӱшкö нöлтена,

Вара ӱлык волтена,

Патыр гае ошкылна

Пеҥгыдемын кушкына.

   Туныктышо: 16-шо курымышто Малмыж кундемыште марий патыр, Болтуш, илен. Тудо шке мландыже, калыкше верч пенгыдын шоген. 1556 ийыште Иван Грозныйын виян войскаж дене вашпижмаште  Болтуш кугу кредалмашеш колен. Лийын тиде вӱдшор тылзын 26 кечыштыже. Тудым курык вуеш тоеныт. Кызыт тудым Болтуш курык маныт.

(110, 111 лаштыклаште  тиде патыр нерген мом возымо айста лудын лектына).

Болтуш пешак чулым, лӱддымӧ шке калыкшым да мландыжым йӧратыше он лийын.

Ынде изишак модына. Мый патыр лӱмым ойлем, тудын лӱмжö могай буква гыч тӱҥалеш, теат тыгай буква дене патыр лӱмым ойлышаш улыда.

(Ош пондаш – Онар, Чоткар – Чумбылат, Ирга – Иден, Акпатыр – Акпарс, Токтауш – Турай, Канай-Корнуш.

Туныктышо: Марий талешкына-влак тÿрлö пагытыште да тÿрлö саманыште иленыт. Нунын коклаште ме марий просветитель-влакым, кугыжаныш, сылнымут да искусство пашаен-влакым каласен кертына.

 «Путевка в жизнь» икымше йÿкан кинофильм дене пырля Мустафан рольжым модшо Йыван Кырла тÿнямбал кÿкшытан чапым налын да тудын лÿмжö совет кинематографий историеш шöртньö буква дене курымешлан возалтын. Тидыже марий рвезын кÿчык ÿмырыштыжö эн кугу кÿкшыт лийын. Тидын дене пырляк шке марий калыкшым уло тÿнялан палдарен да чапландарен.

Кеч-кöат патыр лийын кертеш. Тыгай еҥ чыла моштымыжым, кöргö куатшым шочмо калыкшылан пöлекла. Санденак ме икымше шымлызе, мер пашаеҥ В.М.Васильевым, марий сылнымутлан негызым пыштыше С.Г, Чавайным, икымше композитор И.С.Ключников-Палантайым, икымше художник Александр Владимирович Григорьевым, драматург Майоров Яков Павлович Шкетаным, икымше марий академик Василий Петрович Мосоловым, поэт-влак Олык Ипай ден Валентин Колумбым да ятыр молымат ушена да мланде марте вуйнам савена.

Кугу Ачамланде Сар годымат марий-влак патыр улмыштым ончыктеныт. Тиде: Срегей Суворов − марий кокла гыч тудлан эн ондак Совет Ушем Герой лӱмым пуымо. Тыгай Герой лӱмым Кугу Ачамланде  сарыште 45 еҥлан пуымо.

Мемнан Морко районышто мыняр Совет Ушем Герой уло? А нуно кö улыт? (Хасанов Хатив Хусаинович, Павлов Николай Павлович, Соловьёв Василий Иванович, Краснов Зосим Алексеевич)

Урокышто патыр-влак нерген шуко ойлышна, нуно могай лийыныт? Мыйын пуымо лаштыкыш эпитет-влакым возена, кöн шукырак лиеш?

(Тале, лӱддымö, виян, чулым, ушан, поро, писе, чолга, полмезе – шустрый, подвижный, кожмак – проворный, кугу, пеҥгыде, таза.

Мемнан Вуртем да Варангуж  кундемат шуко  лӱмлö еҥым шочыктен.

Тосметсола ялын ӱдыржö, тале артистке тиде кö? Чучкыдын шонго куван рольжым модеш. (Светлана Ивановна Никитина), а Илларионова Галина Александровна нерген мом каласен кертыда? (курчак театрын сулло артисткыже, Пертылга ялын шочшыжо).

А кöм мемнан кундем гыч марий Есенин манаш лиеш? Тудын нерген руш йылме да литератур туныктышо-влак  (Сычев Александр Федорович, Вуртем ял гыч почеламутым возышо). Георгий Захарович Ефруш  денат кугешнена. Кö тудын нерген кучыкын каласен кертеш? (Макарсола ял гыч сылнымут мастар, сойеш вуйжым пыштен, Совет герой).

Коча-кован, ача-аван пашаштым самырык тукым шуя, нуно тӱрлö вере шинчымашым погат але пашам ыштат. Ме кызытат самырык  марий талешке-влакым куштена.  Школнан чапшым тунеммаште  х нöлтат. Герасимова Валерия  − лач визыталан веле тунемеш. Те ынде тиде ӱдырым паледа. А нылытан ден визытанлан - х ӱдыр-эрге-влак тунемыт.Тиде классыште чылан сайын тунемыт, Вова гына изиш шенгелан кодеш, сайын тунемаш тӱҥалеш манын ӱшанена вет, ӱдыр-влак.

Туныктышо:  Кажне ийын районыштат Чавйн лудмаш эрта. Тиде конкусышто Герасимова Валерия шке почеламутшым икымше гана лудын. Айста кызыт тудым колыштына.

Мотор, сылне марий кундемыштына кугезе калыкна илен да тукымвожым колтен, шке патыр да лӱмлö еҥже-влакым куштен. Марий калык илышыште ятыр нелылыкым ужын, йӱштö-шокшым чытен, но волгыдо ончыкылыклан ӱшаным йомдарен огыл. Ме кугезынам, лӱмлö еҥна-влакым мондышаш огынал, нунын лӱмыштым тукым гыч тукымыш пагален шарнышаш да вияҥден толшаш  улына.

Эрталже шӱдö ий,

Эрталже кеч-кунар,

Алмаштыже ик курым весым,

Кугезе патыр ончыко ӱжеш.

Ок мондо калык тудын лӱмжым.

Патыр-влакын ӱмырышт кӱрылтмылан ятыр курым эртен. Туге гынат марий-влак нуным эре шарнат да кажне кеҥежым нуным, порын шарналтен, вуйым саваш коштыт. Лӱддымӧ, чолга кугезына-влакын лӱмышт да сай пашашт кажне айдеме чонышто курымешлан аралалт кодеш.

Таче урокыштына ойлымынам кузен шарнен кодмыдам айста тергена. Йодыш-влаклан вашештена. Вашмут-влак тыште улыт.

V. Тунемшын шке ыштыме пашажым, умылымашыжым тергымыже.

Экраныште возымо:

1. Акпарс

2. Онар

3.  Чумбылат

4.И.С.Ключников-Палантай

5.Сергей Суворов

6. Акпатыр

7. Йыван Кырля

8. Болтуш

Йодыш-влак:

1.Тиде талешке ен 1556-шо ий 26 апрельыште шке калыкшын эрыкше верч вуйжым пыштен, лач тудын колымо кечын, 26 апрельыште, Талешке  кече палемдалтеш (Болтуш).

2. Тиде талешке руш кугыжа Иван Грозныйлан Озаҥ олам сеҥен налаш полшен (Акпарс).

3. Икымше марий профессиональный композитор (И.С.Ключников-Палантай).

4. Е.Пугачевын вуйлатыме кресаньык сарыште тиде талешке марий отрядым вуйлатен (Акпатыр).

5. Тиде талешке «Наместник Будды», «Путевка в жизнь» кинолаште модын, мыланна поэт семынат палыме (Йыван Кырля).

6. Марий кокла гыч икымше Совет Ушем Герой (Сергей Суворов).

7. Кажне ийын тиде талешкым шарналташ тудын кийыме мландышкыже шуко Марий калык чумырга (Чумбылат).

8. Марий патыр, легендысе герой (Онар).

(Кажне тунемшылан 1гыч 8 марте цифыран карточым пуаш,  тудо йодышлан вашештым годым кулешан цифырым нолталшаш.Чын вашмутлан шӱдыр пуалтеш.)

Лаштыкнам йолташлан тергаш пуэна.

VII. Тунемшын шке пашажым аклымыже.

- Урокна мучашке лишемеш. Те таче пашам сайын ыштенда. Кö мыняре шӱдырым поген?

VI.Иктешлымаш.

VII. Мӧҥгысӧ пашам умылтарымаш.

 Мемнан кундемыштына самырык  сылнымут мастар-влак улыт. Нуно кö улыт пален налаш да кӱчыкын иктыже нерген возен толаш.

Онар, Чоткар, Чумбылат,  Болтуш, Акпатыр, Мамич-Бердей, Йыланда, Атурай, Яктевуй, Токтауш, Акпарс.

Цифры с 1по 8по 4 штуки

1. Акпарс

2. Онар

3.  Чумбылат

4.И.С.Ключников-Палантай

5.Сергей Суворов

6. Акпатыр

7. Йыван Кырля

8. Болтуш

Ешартыш материал:

Туга – 12 курымышто Юл энер воктене илемже лийын, тудын ушемже воктен Булгар кугыжаныш негызым пыштен.

         Канай – 800-шо ийлаште илен.Мландыже кызытсе Кострома, Владимир, Ярославль руш областьым айлен. Канай тукым патыр да поян лийын. Нуно шке юмыштлан кумалыныт да шке оныштым моткоч пагаленыт.

Кронуш -  7-8 курымла коклаште илен. Мландыже  Ярославль, Кострома кундемлам айлен, ватыже Литва калыкын ожнысо тукым гыч лийын. Кронушлан марлан лекмек, Сылвий лумым налын. Кронушын сарзыже-влак луддымын руотси, варяг-влак ваштареш кредалыныт. Ик тыгай шучко кредалмаште тудо колен.Сылвий тудын олмеш марий-влакын онышт семын кодын да шке почешыже ятыр гана марий-влакым тарватен.

19 курым  мучаште Марий кугыжаныш ушем шочын. Рудо олаже Кокшар лийын.Тиде кугыжаныш 11 наре посна Марий княжествым ушен.

Морко кундемын шочшыжо, Марий Оньыжа Анатолий Иванов

СЛАЙДЛАН:

Кö калыклан ÿшаным пöлеклен?

                     Кö калыклан у вийым ешарен?

                     Илыш да эрык верч кредалын,

                     Шке шочмо элжым йöратен да талын

     Шке  шонымашыжым шуктен,

      Но вуйжым сарыште пыштен.

      Кö тиде виян патыр?

      Тиде герой – Акпатыр!(слайд 4)

6-шо тунемше.  Курык марий мландеш талешке шочын,

      Шке калыкшым тушман деч арален.

      Тачат Акпарсын кÿсле семжым колын,

      Шарналта марий геройжым кугешнен.(слайд 5)

                 (Кÿсле сем йонга)

6-шо тунемше.  Курык марий мландеш талешке шочын,

      Шке калыкшым тушман деч арален.

      Тачат Акпарсын кÿсле семжым колын,

      Шарналта марий геройжым кугешнен.(слайд 5)

                 (Кÿсле сем йонга)

ше тунемше. Акпарс шке салтакше-влак дене 1552 ий октябрь тылзыште руш кугыжа Иван Грозныйлан Озан олам налмаште полшен. Тидын нерген «Акпарс нерген легендыште» возымо. Тиде событий нерген возен «Акпарс» радынажым сÿретче Г.М.Осокин.

(Слайд 6)

1-ше тунемше. Озан сеналтмеке, вес ийынже руш сарзе тÿшка Малмыж лÿман марий ола кундемыш тарванен. Тунам марий-влакын онышт Болтуш улмаш. Болтуш моткоч пагалыме, лÿддымö лужавуй лийын. 1556 ийыште кугу сöй тарванен. Апрель тылзыште Болтуш Виче марий-влакым кумалтышышке поген. Кумалме кечын пöръен-влак Сар ÿзгарым кидышкышт налын огытыл. Йот дружинник-влак, кÿсотым авырен, марий сарзе-влакым кученыт. Болтушым пидыныт, орландареныт, сарым чараш кÿштеныт. Князь, илыше кодаш манын, öкымеш сöрен.

2-шо тунемше. Мучыштымек, кодшо енжым чумырен, пытартыш сöйлан ямдылалташ ÿжын. Шучко кече лишемын. Болтуш сарзыже-влакым лÿддымын вуйлатен.  Но вий иктöр огыл улмаш. 26-шо апрельыште пушкын топшо (ядрожо) Болтушым нелын сусыртен да тудо ты кечынак колен.

3-шо тунемше. «О, вуйвустык чолга мардеж, чонеште кече пелтыме верыш, кече малыме велышке мие, увертаре чылалан патыр Болтушын шочмо мландыже верч колмыж нерген, тудым шарныме лÿмеш марий калыкым иквереш чумыро. Чолга кÿслезе-влак,чÿчештарыза кÿследам»

- 22 ияш Йыван Кырла лÿмжым курымешлан шарнаш коден. 28 ияш самырык ен шучко репрессийын вакшкÿ коклашкыже логалын, а куд ий гыч марий волгенчын ÿмыржö кÿрылтын. Но лÿмжö марий айдемын шÿмыштыжö ила, калык тудым порын шарна да кугешна.

-Уста, поро да тале айдеме колымекшат кодшыжлан илаш полша, маныт. Чынак, тоштыен-влакым ушештарыме годым кеч-могай сомылат ворана, вий ешаралтмыла чучеш. Садланак кугезына-влак курымла мучко лишыл родо-шамычым веле огыл, талешке енна-влакынат лÿмыштым  тукым гыч тукымыш пагален шарненыт.

Чумбылат патыр

Чумбылат 14-ше курымышто илен. Кугыжанышыже Угарман гыч тÿналын Вÿрзым марте шуйнен. Чумбылат оным калык моткоч пагален. Садлан тудын колымекыже, кугу курык вуеш тоеныт. Тулеч вара тудым шнуйлан(святойлан) шотлаш тÿналыныт. Кызытат тиде курыкым Чумбылат курык але Кугу Курык Кугызан кийыме верже маныт. Тÿжем ий наре марий-влак тушко ий еда кумалаш коштыт .

        Латкокымшо курым тӱҥалтыште, Виче кундемысе кугезе марий мландште, Кукарка лӱман  курыкым чоҥен шогалтеныт. Калык Онжылан Чумбылат лӱман патырым сайлен да моткоч кугун ӱшанен, пагален илен. Шочмо тукымжо дене ӱмырешлан чеверласаш жап толын шумеке, тудым курык серысе сылне вер-шӧреш тоеныт. Тукымжым арален кодаш тыршымыжлан, виян да чолга улмыжлан Оным калык шке юмыжлан шотлаш тӱҥалын. Неле жапыште кугезына-влак курыкыш толыныт да осал тушман деч арален налаш, порылыкым да тыныслыкым Курык Кугыза деч йодыныт. Кава деке нӧлталтше Шнуй курыкым тачат Ош Поро Кугу Юмо деке эн лишыл верлан шотлат.

Ко тугай Болтуш?

Латкудымсо курымысо марий лужавуй радамыште ик эн пагалыме, лумло енг Болтуш лийын. 1556 ийыште тудо шке сарзыже-влак дене пырля Юмо деч патырлыкым йодаш кугу кумалтышым чумырен. Тидын нерген кугыжан слугаже-влак пален налыныт да кугу кусотым авыреныт. Кугезе йула почеш Юмым пелештыме кечын марий-влаклан сар узгарым кидышкышт кучаш ок лий улмаш. Сандене Болтушын йолташыже-влак шылын куржаш гына тыршеныт. Тиде туткарыште марий карт-влакым тушман-шамыч руалтен кученыт. Болтушым воевода Даниил Адашев деке вуден конденыт. Шучкын орландарымеке, тудлан сарзыже-влак дене пырля руш кугыжа кид йымаке вончаш темлен. Тале лужавуй, шке илемжым да тукымжым арален кодаш манын, пуй вошт «конем» ышталын. Тудым колтеныт. Эрлашыжымак Болтуш, шаланыше сарзыже-влакым поген, руш-влак ваштареш тарванен. Малмыж ола воктене тале кредалмаш каен. 1556 ий 26 апрельыште илемжым аралыме годым Болтушым руш пушкын топшо (ядрожо) нелын сусыртен, да кугезе князь тудо кечынак колен. Лачак тиде кече Марий калыкын  талешке) кечыжлан шотлалтеш.

Кроссворд

1                        8                                

        2                                                

        3                                                

                4                                

5                                                        

6                                                        

                7                                        

1.        16-шо курымысо Курык марий он.

2.        Болтуш онын колымыж деч вара тудо марий кугыжа лийын.

3.        Тукан Шур онын кугыжанышыштыже изи он.

4.        Руш кугыжанышыш ушнымеке, пытартыщ черемис "хан".

5.        Шыде Йыван ваштареш сарым вуйлатыше, Малмыж велым марий он.

6.        Портекыште илыше Урса да Яшман он-влакын кугурак изашт.

7. Тиде талешке 1548 ийыште, Галичым налме годым монгол-татар сарзе-влакым вуйлатен.

8. Марий талешке. Тудын лумжо дене икымше марий опера лумдалтын.