Марий пайрем-Уарня
методическая разработка

Марий пайрем – Ÿарня

(Школышто пайремым эртарашлан сценарий)

Цель:

1.Марий калык деке пагалыме шижмашым ылыжташ, тудын этнографийжым шымлаш кумыландаш.

2. Тунемше-влакым марий калыкын Ÿярня пайремым эртарыме радам дене палдараш.

3.Тÿрлö илыш- йÿлам шуктымо годым марла кутырен да мурен моштымын кÿлешлыкшым ончыкташ.

Оборудований:

1. Марий чес

Пайремым эртарыме радам:

1вудышо Поро кече, пайремыш толшо уна-влак. Ме тендамУарня пайрем кече дене саламлена, тыгаяк мотор, поро кумылан, весела, таза, кужу умыран лийза.

     Жап, шке корныжым поктен, шошо велыш тайныш. Теве шукерте огыл  Шорыкйол пайрем  эртыш. Чатлама (январь) тылзын шымше кечышкыже кандаш арням ушен, Ÿярня капкаш пурышна.

2 вудышо Ÿярня – пеш ожнысо марий пайрем, тудо, чынжымак, пытартыш ÿян, сий-чесан пайрем.Ÿярня деч вара кочкыш йÿыш начарештын, тошто перке шагалемеш, сандене пайрем шке поян чесыж дене ойыртемалтын. Пайрем ик арня шуйнен. Ÿярням телым ужатыме да шошым вашлийме пайрем семын эртарат.

1вудышо Пайрем деч ончыч пöрт гыч уто ÿзгарым ик жаплан клатыш луктыныт, ийволым, издерым писте гыч ямдыленыт.

Ÿярня марте черке закон почеш кугыен-влак пÿтым кученыт, шöр-торыкым, ÿйым, шылым, муным кочкын огытыл. Тÿн кочкыш – кол, тÿрлö пакчасаска, нöшмыÿй

2 вудышо Пайрем эрла манме годым суртоза мончаш олтен. Пелашышт тÿрлö кочкышым ямдыленыт. Мончаш эн ончыч пöръен-влак пуреныт, пушым луктыныт, выньыкым лывыштеныт, лöкам, кÿварым, тошто выньык дене эрыктен, шолшо вÿд дене шÿалтеныт.

Уарня

пайремым эртараш сценарий

Уярнян икымше кечыже. Эр. Ялысе порт. Портышто оза ден озавате улыт. Озавате вургемым чия, Уярня курыкыш каяш ямдылалтеш.

Озавате. Ой, шукат малышым мо? Иктаж-ко мый дечем ончыч курыкыш миенат шуын дыр. Таче Уярня кече, эрдене эрак мунчалтет гын, идалык мучко таза кап-кылан лият. Миенак толман, тазалык – эн шерге поянлык, сурт коклаште тудо лийманак. Айда куржам веле. Вара уна-влак толыт, нуным вашлийман.

Оза (конгамбалне кия). Пелашем, кушко тыге эрдене эрак вашкет? Пурам темалте-я.

Озавате пурам темен пуа, кидыштыже – кынчылавондо. Оза пурам йуеш.

Оза. Кынчылавондо дене мом ыштет? Таче пайрем, мелнам куэштман. Тенгечак пум пуртен ямдыленам, а тый ала-куш кайынет. Теве мелна руашетат кузен.

Озавате. Пелашем, курыкыш вашкем (Кынчылавондым пеленже налеш).

Озавате курыкыш каен. Озаже окнаш онча.

Оза. Ой, ой, куржо вет. Шонго ман, латшым ияш гай кертеш. Мо, тидыже ко куржеш? Сидыр вате лап возын куржеш. Курыкыш огыл, мемнан деке толеш ала-мо.

Сидыр вате портыш пура.

Сидыр вате. Поро эр, тулар, пайрем дене. Ужамат, эрденак пайрем чесым ямдыледа. Унам вучеда мо?

Оза. Вучена. удыр ден вене, тулар ден тулаче толшаш улыт. Тыят унам вучет?

Сидыр вате. Тиде керемет пырыс дене вучет.

Оза. Мо лийын, Сидыр вате шешке?

Сидыр вате. Пырыс мелнаш шурышаш уйым йыклык кочкын пытарен.

Оза. Йора ит ойгыро, вучымеш пуэм. Тений ушкална Юмо полшымо дене шоран лийын. Пошкудо пошкудылан полшыман. На теве, кучо.

Сидыр вате. Пеш кугу тау, Йыван изай. Пайрем чесда лын лийже. Кугу Юмо перкем пуыжо. Мемнан декат унала мийыза.

Портыш озавате пура.

Озавате. Сидыр вате толынат, ужат.  Уярня пайрем дене.

Сидыр вате. Тыйымат пайрем дене саламлем. Йора, куржам. Мыйынат мелна руашем кузен. Курыкышкат миен толнем. Тый мишыч мо, тулаче?

Озавате. Эрденак куржым. Тений кинде сай кушшо манын, пырчымат шуышым. Мыйын почешем Васли вате киндым сакален куржын тольо. «Уярня йор-йор, кинде кужу лийже, шуршым поктен луктам», - манын кычкырен, коктын кум гана курык гыч волышна.

Сидыр вате. Йора, мыят миен толам. Мемнан декат миен савырныза.

Сидыр вате кая.

Оза. Сайынак мунчалтышыч ала-мо. Чылт лум мочорла веле коят. Ой, шылыжем пеш коршта.

Озавате. Курыкыш миен тол. Вигак таза лият. А мый мелнам куэшташ туналам. Кечываллан уна-влак толыт, пошкудо-влакат пураш лийыныт.

Оза. Ну йора, уремыш лектын ончем. Игечым ончалам.

Озавате. Игече пеш сай, йушто огыл, лумат ок лум, чылт пайремлан келшыше игече.

Оза. Пеш йора. Вет Уярня могай – кенежат тугай лиеш. Сай игече гын, шурныжат, пакчасаскажат сайын кушкыт.

Оза уремыш лектеш.

Озавате. Ой, пелашемже пеш молодец. Конгашат олтен, руашвочкымат волтен шынден. Мелнамжат пеш оварен. Теве мелнам куэштам, сайын гына уянден шындем, тек унам-влак тамлен кочкыт (шке семынже муралта):

Таче тыште Уярня –

Шошо пушан сай арня.

Оза лийын мелна ос,

Тамлен ончаш тол-ян, тос.

Оза портыш пура.

Оза. Игечет, чынак, пеш мотор. Курыкышко мийышым. Тушто изижат-кугужат погыненыт, пеш мунчалтат.Ийволет, издерет, терет – чыла уло.

Гармонь йук шокта

Озавате. Уна-шамычем толын шуыч. Ончал, чылан толыныт. Айда вашлийына.

Портыш удыр-влак муралтен пурат

Теле гочак вучышна,

Шöр-торыкым кучышна.

Сылне марий мурынам

Ямдылыша пайремлан.

Тыгай жапым, веселам,

Вучена ме ÿарнян.

Мурен-куштен илашлан

Йöратена илышнам.

Сылне пайрем – Ÿарня

Шуйна ынде ик арня.

Мурена да куштена,

Шокшо мелнам кочкына.

Ÿарня, ÿарня,

Лийыч тые ÿй арня,

Ужатена ойгырен,

Келгын гына шÿлалтен.

Озавате. Кузерак толын шуда? Ой, удырем, веным, тулар дене тулачем, эртыза. Устелторыш шичса, уна лийза. Пайрем устелемат ямде, мелнамат але шокшо, пурамат шонешталт шога.

Оза. Чыла устембалне. Верланыза, шичса, уна лийза.

Озавате. Пешак куаненам. Ну, ынде йуза-кочса, родем-шамыч, уярня пайремнам пайремлена веле  (шкеже мура):

Шушпык гае туларна толын,

Ой, молан огыл шушкалташ.

Куку гае тулачына толын,

Ой, молан огыл муралташ.

удыр-венымат вучен шуктышна,

Капакаш лектын вашлийна.

устелторыш шындышна да

Изин-кугун вел  койна.

Уна-влак. Порын вашлиймыланда пеш кугу тау. Пайрем устелда эреак пайрем чес дене темше лийже. Киндыдат, вольыкдат лийышт. Таза, кужу умыран лийза. Меят яра кид дене толын огынал. Мемнан сийнамат пурлын ончыза (мелнам, уячам, когыльым устембаке луктыт).

Озавате. Айста Сидыр вате деке унала каена, пеш ужын. Вара Уярня курыкыш каена да чыланат пырля мунчалтена.

Чыланат каят..

1 вудышо Яндар кап-кылан, шочмо гычак Юмын пуымо кочкыш перкена дене чеснам ямдылен, Ÿарня йор-йор, мелна чыж-чыж манын, пайремым вашлийына. Тиде пайремым шочмо гыч рушарня марте пайремлаш тÿналына. Таче ме мемнан кугезына-влак тиде пайремым кузе эртареныт, чыла шергал лектына.

2 вудышо Шочмо – Ÿарням вашлиймаш. Эргычак чевер тÿсан ÿян мелнам кÿэштын шынденыт. Ÿстелтöрыштö авызлыме годым мелнам кавасе пыл кокла гыч волгалтше чевер кече дене танастареныт. Эрдене эр кочкышым ыштымек,ÿдыр ден рвезе-влак Ÿарня пазарыш вашкеныт. Молан? Ÿарня пазарже рвезе-влакын ÿдырым ончымо,ÿдыр-влаклан каче шинчаш логалме йöн лийын. Ожно клуб, кинотеатр уке ыльыс. Моторнын чийыше каче-влак пазарыште ÿдыр погынымо верыш вашкеныт. Кызыт каче, ÿдырым кидпÿан гыч кучен, чыла ончылно ошкыл колта. Тунам тыге ыштыме намыслан шотлалтын, вожылыныт. Каче, чак миен, поро мутым келшыше ÿдырлан пелешташ тыршен.

Музыкальный номер (Николаев Илья мура)

1-ше йоча Каена ме мунчалташ,

Уярня вараште учашаш.

1 вудышо Пайрем эртарыме верлан корем але энер воктен улшо курыксанга шотлалтын, тудым Ÿярня курык маныныт. Тыште, курык гыч ÿчашен, ийвол, тер дене мунчалтеныт, пар дене Ÿярня вараш шогалын, писын юарлен воленыт. Илалше-влак родышт деке унала коштыныт, самырык-шамыч курыкышто юарлен модыныт. Ялыште кÿлеш мутым ойлен моштышо, Юмын мутшым шындарен пелештыше ен эре лийын. Йÿла почеш эн ончыч ялысе эн шонгыен мунчалтен волышаш. Чоклышо ен тыге пелештен:

«Икияш воштыр гай уржада лийже,

Ужар посто гай шÿльыда лийже,

Вÿд толкын гай шыданда лийже,

Ÿярня пайремда ÿян лийже»

Тиде ой деч вара шонгым издерыш шынден, урвалтыж дене сайын йолжым леведын, курык ÿмбач шÿкал колтеныт. Издер лыжган гына тарванен, шонгыен мунчалтен волен. Ялысе рвезе-влак тудым мöнгеш курыкыш кÿзыктеныт. Тидын деч вара чылан мунчалташ тÿналыныт.

Музыкальный номер(Танец)

Йоча-влак, мунчалтымаш дене кылдалтше могай пале-влакым паледа?

1. Ÿярня годым курык гыч мÿндыркö мунчалтет гын, илышаш кечет эше шуко лиеш.
2. Ÿярня годым издер дене мунчалтет гын, кынет кужу лиеш.
3. Ÿярня годым вÿдвараш шинчын волет гын, тÿредме годым шылыжет коршташ ок тÿнал.
4. Ÿжара дене курык гыч мунчалтет гын, шуршым почкет.

2-шо йоча Шокшо мелнана йукша,

                  Айста кочкаш каена

Музыкальный номер

Таче тыште уарня,

Шошо пушан сай арня,

Оза лийын мелна ос,

Тамлен ончаш тол тый,тос!

Кеча онча шыргыжал,

Лумат шула вожылал.

Толын таче сай пайрем,

Уна лият,тол,танем.

Сылне пайрем уарня

Шуйна ынде ик арня.

Кушташ-мураш ик арня

Толын ынде уарня

2 вудышо Ÿярня – ÿян мелна. Сандене тиде пайремым ÿян мелна дене пайремлаш тÿналыныт. Ÿярня марте пÿтö пыта, садлан ÿян мелнам, шыл когыльым, муным, торык когыльым ыштеныт. Ÿярня –ÿй арня. Ÿстелтöрыштö авызлыме годым мелнам кече дене танастареныт. Ушкал лийын гын, тувыртышым шолтеныт. Сий перкем юмо пелештыме дене кылденыт

1-ше йоча 4-ше кече. Изарня – имне дене кудалыштмаш.

 Пайремнажым тÿзаташ.

Онгыр йÿк ден мурыкташ

Кудал толын шем оржан

Кугу ожо, куатан.

Шичса тушко вашкерак,

Кудалына мардежлак.

Музыкальный номер (Йынгыр дене куштымаш)

1 вудышо Пеш ожно, шкет озанлык годым, капеш шушо ÿдыр але рвезе Ÿарня деч кок арня ончычак ожым чаплын пукшаш тÿналыныт. Тырлыктарыме ожым изи тереш кычкен лектыныт. Терыште 2-3 ен лийын. Пÿгыштö кум йынгыр мурен-йонген. Ÿчашен кудалышьыныт.

1-ше йоча 6-шо кече. Унала коштмаш.

Мурен-кушташ калыкем

Шангак лектын вет родем.

Гармонь йÿк шыман йонга,

Мурына умбак шокта.

Музыкальный номер( «Кукулан муралташ,шушпыклан шушкалташ» муро)

2 вудышо Ÿарня арнян кудымшо кечынже пошкудыш ваш-ваш унала коштыныт. Арака шуко лийын гынат, йÿын шынден огытыл, кастене курыкышто мунчалтыманыс. Ялыште пайремым кÿсле, шÿвыр, скрипка сылнештареныт. Кажне пайремлан у муро шочын.

Музыкальны номер

Тиде арняште калык мурен-куштен гына огыл, игечымат шекланен.

Йоча-влак 1Ÿарня шочмын лум лумеш – кияр сай шочеш.

2Кушкыжмын лумеш – шуко понго лиеш.

3Вÿргечын йога – шурно лектыш куандарышаш.

4Ÿярняште могай кечын эн сай, леве лиеш, вес гана тудо кечын шыданым ÿдыман.

5Ÿарня деч варат латкок поран лиеш.

6Ÿарня кече луман – урлыкаш шийме годым йÿран лиеш.

2-шо йоча 7-ше кече – Ужатымаш.

1 вудышо Изи ÿярня, лектыш ÿярня . Моло пайремым огыт ужате, а вот Ÿярням эре ужатат. Курык вуеш олымым чумырен, тулым пижыктеныт. Йÿлен пытымек, ломыжым тыге ойлен шавеныт: «Чыла осалым йÿлалтен колтышна, нергем, тÿрлö черым пытарышна. Осал шÿлыш, осал ю эрте корнет дене, мыланна ит логал. Чечен ырыкте мемнам, чевер кече! Тек чыла осал вий олым чучыл семын йÿлен пыта да порылык кумылнан озаже лиеш!»

Музыкальный номер(Ой.пистерет)

 Арня мучко мунчалтен,

Шушмуй семын левыктен,

Кече лумнам шулдарен,

Курык сернам почыктен.

Припев:

Ой,Уарня,Уарня!

Уэш портыл сай  арня.

Ужатена ойгырен,

Келгын гына шулалтен.

Шоршын каен ит йом,Уарня!

Толаш шоно,сай арня.

Рвезе чоннам паремдаш,

Муро дене палдараш.

Припев:

Вудышо. Теве тыгеракын ялысе калык Уярням пайремла. Рушарнян Уярня  

дене чеверласеныт. Тыге пайрем мучашлалтын

Чылан: Ÿарня пайрем дене, йолташ-влак!

Уарня

пайремым эртараш сценарий

Вудышо. Поро кече, пайремыш толшо уна-влак. Мый тендамУарня пайрем кече дене саламлем, тыгаяк мотор, поро кумылан, весела, таза, кужу умыран лийза. Мемнан деке адакат Уярня – весела арня толын. Ожно кузерак Уярням эртарымым ончаш темлем. 

Уярнян икымше кечыже. Эр. Ялысе порт. Портышто оза ден озавате улыт. Озавате вургемым чия, Уярня курыкыш каяш ямдылалтеш.

Озавате. Ой, шукат малышым мо? Иктаж-ко мый дечем ончыч курыкыш миенат шуын дыр. Таче Уярня кече, эрдене эрак мунчалтет гын, идалык мучко таза кап-кылан лият. Миенак толман, тазалык – эн шерге поянлык, сурт коклаште тудо лийманак. Айда куржам веле. Вара уна-влак толыт, нуным вашлийман.

Оза (конгамбалне кия). Пелашем, кушко тыге эрдене эрак вашкет? Пурам темалте-я.

Озавате пурам темен пуа, кидыштыже – кынчылавондо. Оза пурам йуеш.

Оза. Кынчылавондо дене мом ыштет? Таче пайрем, мелнам куэштман. Тенгечак пум пуртен ямдыленам, а тый ала-куш кайынет. Теве мелна руашетат кузен.

Озавате. Пелашем, курыкыш вашкем (Кынчылавондым пеленже налеш).

Озавате курыкыш каен. Озаже окнаш онча.

Оза. Ой, ой, куржо вет. Шонго ман, латшым ияш гай кертеш. Мо, тидыже ко куржеш? Сидыр вате лап возын куржеш. Курыкыш огыл, мемнан деке толеш ала-мо.

Сидыр вате портыш пура.

Сидыр вате. Поро эр, тулар, пайрем дене. Ужамат, эрденак пайрем чесым ямдыледа. Унам вучеда мо?

Оза. Вучена. удыр ден вене, тулар ден тулаче толшаш улыт. Тыят унам вучет?

Сидыр вате. Тиде керемет пырыс дене вучет.

Оза. Мо лийын, Сидыр вате шешке?

Сидыр вате. Пырыс мелнаш шурышаш уйым йыклык кочкын пытарен.

Оза. Йора ит ойгыро, вучымеш пуэм. Тений ушкална Юмо полшымо дене шоран лийын. Пошкудо пошкудылан полшыман. На теве, кучо.

Сидыр вате. Пеш кугу тау, Йыван изай. Пайрем чесда лын лийже. Кугу Юмо перкем пуыжо. Мемнан декат унала мийыза.

Портыш озавате пура.

Озавате. Сидыр вате толынат, ужат.  Уярня пайрем дене.

Сидыр вате. Тыйымат пайрем дене саламлем. Йора, куржам. Мыйынат мелна руашем кузен. Курыкышкат миен толнем. Тый мишыч мо, тулаче?

Озавате. Эрденак куржым. Тений кинде сай кушшо манын, пырчымат шуышым. Мыйын почешем Васли вате киндым сакален куржын тольо. «Уярня йор-йор, кинде кужу лийже, шуршым поктен луктам», - манын кычкырен, коктын кум гана курык гыч волышна.

Сидыр вате. Йора, мыят миен толам. Мемнан декат миен савырныза.

Сидыр вате кая.

Оза. Сайынак мунчалтышыч ала-мо. Чылт лум мочорла веле коят. Ой, шылыжем пеш коршта.

Озавате. Курыкыш миен тол. Вигак таза лият. А мый мелнам куэшташ туналам. Кечываллан уна-влак толыт, пошкудо-влакат пураш лийыныт.

Оза. Ну йора, уремыш лектын ончем. Игечым ончалам.

Озавате. Игече пеш сай, йушто огыл, лумат ок лум, чылт пайремлан келшыше игече.

Оза. Пеш йора. Вет Уярня могай – кенежат тугай лиеш. Сай игече гын, шурныжат, пакчасаскажат сайын кушкыт.

Оза уремыш лектеш.

Озавате. Ой, пелашемже пеш молодец. Конгашат олтен, руашвочкымат волтен шынден. Мелнамжат пеш оварен. Теве мелнам куэштам, сайын гына уянден шындем, тек унам-влак тамлен кочкыт (шке семынже муралта):

Таче тыште Уярня –

Шошо пушан сай арня.

Оза лийын мелна ос,

Тамлен ончаш тол-ян, тос.

Оза портыш пура.

Оза. Игечет, чынак, пеш мотор. Курыкышко мийышым. Тушто изижат-кугужат погыненыт, пеш мунчалтат.Ийволет, издерет, терет – чыла уло.

Гармонь йук шокта, муро йук шокта.

Озавате. Уна-шамычем толын шуыч. Ончал, чылан толыныт. Айда вашлийына.

Портыш пурат.

Озавате. Кузерак толын шуда? Ой, удырем, веным, тулар дене тулачем, эртыза. Устелторыш шичса, уна лийза. Пайрем устелемат ямде, мелнамат але шокшо, пурамат шонешталт шога.

Оза. Чыла устембалне. Верланыза, шичса, уна лийза. Сортамат чукташ лиеш. Юмым пелешташ кулеш.                           

Озавате. Пешак куаненам. Ну, ынде йуза-кочса, родем-шамыч, уярня пайремнам пайремлена веле  (шкеже мура):

Шушпык гае туларна толын,

Ой, молан огыл шушкалташ.

Куку гае тулачына толын,

Ой, молан огыл муралташ.

удыр-венымат вучен шуктышна,

Капакаш лектын вашлийна.

устелторыш шындышна да

Изин-кугун вел  койна.

Уна-влак. Порын вашлиймыланда пеш кугу тау. Пайрем устелда эреак пайрем чес дене темше лийже. Киндыдат, вольыкдат лийышт. Таза, кужу умыран лийза. Меят яра кид дене толын огынал. Мемнан сийнамат пурлын ончыза (мелнам, уячам, когыльым устембаке луктыт).

Оза ден озавате. Костенечланда тау.

Чыланат мурат.

Сылне пайрем уярня

Шуйна ынде ик арня.

Кушташ-мураш ик арня

Толын ынде уярня.

Ой, Уярня,Уярня,

Уэш портыл, сай арня.

Ужатена ойгырен,

Келгын гына шулалтен.

Озавате. Айста Сидыр вате деке унала каена, пеш ужын. Вара Уярня курыкыш каена да чыланат пырля мунчалтена.

Чыланат каят. Вара мурат, куштат, курыкышто мунчалтат.

Музыкальный номер

Вудышо. Теве тыгеракын ялысе калык Уярням пайремла. Рушарнян Уярня  

дене чеверласеныт. Тыге пайрем мучашлалтын

Чылан: Ÿарня пайрем дене, йолташ-влак!

Вудышо. Поро кече, пайремыш толшо уна-влак. Мый тендамУарня пайрем кече дене саламлем, тыгаяк мотор, поро кумылан, весела, таза, кужу умыран лийза. Мемнан деке адакат Уярня – весела арня толын. Ожно кузерак Уярням эртарымым ончаш темлем.