Мый умыр мучко возенам тыршен,кеч пыртак кодшо калыкем пелен. Литературно-музыкальный композиций.
материал на тему

Мый умыр мучко возенам тыршен,кеч пыртак кодшо калыкем пелен.

Литературно-музыкальный композиций.

(Литературно-драматический кружокым вуйлатыше-влаклан полыш)

Ямдылен:Анисимова Н.В.

 Энерсола тун школын туныктышыжо

2016 ий

Ныжыл марий сем йонга.

     1 вудышо. Шочмо ял, шочмо вер! Тиде тыйын пыжашет, ава кундемет. Илымаште тудо нимо деч шерге. Вет лачак тушеч тыйын йолгорнет туналеш, нангая умбаке, вараже кугорныш луктеш. Тушто тый первый гана яндар южым шулалтет, волгыдо кечым ужат, калык вуршер пырткалмым колат.

  2 вудышо.Тылеч вара илыш йогын кеч-могай тора верыш нангайыже, но йоча годсо вер-шорым нигунамат от мондо-шум-кылет эре тудын пеленак. Колат тудын ныжыл йукшым. Лыжга муро семжым. Шижат шке шотан, ойыртеман шулыш тамжымат.

  1 вудышо. Лач тыгаяк сылне пуртус лонгаште, Вончо энер сереш верланыше Кучыкэнер ялеш, СССР Государственный премийын лауреатше, Марий АССР-ын калык поэтше Н.И.Казаков 1918 ий 15 январьыште шочын

  2 вудышо.Колыштса,кузерак воза Морко мландын шочшыжо шке кундемже нерген.

 1 тунемше.Шуктышым вел тошкал Морко мландышке,

                   Ужым гына курыкоа ден яллам,-

                   Шумым пудыратыше,чоным йулалтыше

                  Муро умбачак солнале мылам…

                  Тый шыненат вурышкем изи годымак,

                  Шочмо верем-курымаш чеверем!

                  Мо тыланет ойлыде кусын кодын гын,

                 Мый пуынем у строкаш савырен.

1 вудышо.Йоча годсо илышыжым пошкудо Настук павай тыгерак шарналта.

  Ме Миклай дене ик ияш улына.Изи годсо жапна пеш неле лийын.Но тыгодымак      весела.Иктыш погынен олыкыш снеге,пеледыш погаш коштынна.

2 вудышо.Лач ты нерген  «Олыкышто» почеламутым возен,семым келыштареныт.

(Икшыве-влак мурым мурат)

        Олыкышто.

Уяк-муяк упшалтеш

Путынь олык кумдыкеш.

Ончалат гын,шинчалан

Шыри-вури вел коеш.

 Канде,пелганде,

Ошо,нарынчалге.

Йошкарге,кына-

Сылне олыкна!

Муй шудыжат,клевыржат.

Йыргешке ош висвисыжат,

Понар шудо,онгыржат,

Торгавуй ден коракпоч-

Мо гына тышак ок шоч!

 Ме букетым ыштена,

Вуйшудышым пидына.

Турлын ызгыме йукеш

Пеш сорале олыкеш

Лектын коштын канена.

 1 вудышо.Тудо турло онайым шонен луктеш да модыкташ туналеш ыле.Кукшака верыш шогалеш да почеламутым лудеш,спектакльым тыманмеш модын ончыкта.А меже снеге погашат мондена,умшам карен ончен шинчена. Ну мастар лийын вет!.Кенеж шокшо годым ял воктенсе энерыш йуштылаш коштынна.Меже,удыр-влакше, талякаште пордалына ыле, а рвезе-влак келгыште йуштылыныт,изиракше серыште ончен шинченыт. Тудын йоратыме верже Агур энер лийын..

2 тунемше. Агур энер воктене

                   Ныл йолташ-влак шинчена.

                   Турло колым эныр дене

                   Эр годсек ме кучена…

                   Шуко колым,турлым-турлым,

                   Кучышна.

                   А вараже ме кол шурым

                   Шолтышна.

  2 вудышо. Кузе изи Миклай чапланыше поэтыш савырнен?

Шым ий теммеке,рвезе Кучыкенер ялысе школыш,а вара Кожлаерыш тунемаш куржталын.Пырля тунемше пошкудыжо,Васильева Елизавета Николаевна,тыгерак шарналта: «Миклай пеш писе,ушан,чулым рвезе ыле.Урокышто туныктышын ойжым туткын колыштын,сайын тунемын.Каласкалаш йората ыле.Туныктышын йодышыжлан эре раш вашмутым пуэн».

   1 вудышо.Колышса,кузерак класкален Миклай Казаков икымше «вараксимже» нерген.

   3 тунемше.1928 ийыште  Кожлаер школыш у туныктышо Иван Архипович Алешкин тольо. Але марте мемнан школышто пырдыж газет уке ыле. И.А.Алешкин чыла тиде пашам ылыжтыш.Меат пырдыж газетым лукташ тунална,редколлегийыш мыят логальым..

      И.А.Алешкин  мемнам погыш да ойла: «Ко тендан кокла гыч стихым возгала?» Иктат нимомат ок пелеште. Учитель мыйым ончале:

-Миклай, возен ончо,ала-иктаж-мо лектеш.Торсыржым торлаташ шке полшем.

Мый шонаш тунальым,вуйышто мо гына уке! Школысо ситыдымаш нерген тугакат шуко возымо. Вара иктым шарналтышым.Мемнан ялысе ик пычалзе тул рывыж олмеш шке йошкар пийжым йонылыш луен.  «Тидын нерген возаш гын?»-шоналтышым.Яра классыш пурышым да иктаж пел час жапыште  почеламут гайым удыркален пуышым. Тиде первый «вараксим» лие.   Молыжым монденам, но ик куплетым кызытат шарнем:

  4 тунемше Лыжга почым шаралтен,

                    Тул рывыжет киялта.

                    Япи мия-пий кия,

                    Шортын,монго ошкеда.  

 5 тунемше.Умбакыже  кумыландышыже марий йылмым туныктышо Пётр Николаевич Николаев ыле. Тудо чыла шотыштат уста лийын: шкеак пьесым,ойлымашым воза, шкеак художник, композитор, тудак артист, тале столяр…. Мемнамат тудо чыла пашалан таратен шоген.

Кожлаерыште пеш шуко почеламутым,ойлымашым,пьесым возгаленам. Южо кечын, ваш-ваш ÿчашен, 2-3 стихымат возен ыле.

 2 вудышо.Тысе тунемше-влакын пашашт,возгалмышт нерген увер «Пионер йук» журналышкат солнен. Редакций гыч лумын корреспондент толын да пеленже йоча-влакын икмыняр произведенийыштым нангаен. Тыге 1933 ийыште Казаков Миклайын «Ленин» луман первый почеламутшо савыкталт лектын.

1 вудышо.1934 ийыште Казаков Кожлаер школым тунем пытара да Йошкар-Олаш толеш. Тудым «Ямде лий!» газетыш пашам ышташ налыт. Тыге тудо литература илышын рудо пордемышкыжак логалеш.

6 тунемше.«Ямде лий»

Газетым налын да Начий

Шыпак лудеш.

Вара ойла:

«Ачий,ачий,

Вашке тол-ян.

Онай сурет.

Но ко тугай-пален ом керт..»

А шкеже семын воштылеш.

Ача газетым ончалеш,

Начийым вуй гыч ниялта:

«Изишак ужмыла коеш…

Тыяк улат-ыс-эх,калтак!

«Отличник Павлова Начий

Йолташ-влаклан полша эре».

Ужат,могане «Ямде лий»:

Луметым ынде йыр шарен,Тусет ден кажным палдарен.

Тыгеже тудым сулыман,-

Эреак ончылно лийман…

Тидлан эртен кеч шуко ий,

Но кунен тачат шарнем:

Тунемме годым «Ямде лий»

Моткочак полшыш мылнем.

Эре газетым лудынам,

Шкеат кокланже возенам.

Тыят газетын танже лий:

Тунем,возгале,луд,Начий!»

 2 вудышо.1938 ийыште поэтын «Почеламут-влак»луман первый книгаже савыкталт лектын.А кок ий гыч иканаште кок книгам- «Отважный комсомол» сборникым да «Илыш весела» луман йоча книгам луктеш.

1 вудышо.«Ямде лий!» редакцийыште М.Казаков кок ий пашам ышта.1936-1938 ийлаште марий учительский институтышто тунемеш,1939-1940 ийлаште марий  книга савыктышыште сылнымутполкам вуйлата.

2 вудышо.1940 ийыште тудо Йошкар Армий радамыш кая.Тыште Кугу Отечественный сарым вашлиеш.

     «Священная война» муро йонга.Мутшо Лебедев кумачын.,1 куплет.

7 тунемше.Йула ик танк,вот весе. А молышт-нушкыт.

                   Мугырымашым пучко тале йук:

                  -Москва мемнан шенгелне!чакнаш нигушко!

                   Бруствер вак нолтале политрук!

                   Гранатым он пелен ишат боец-влак,

                   Пуйым пурын возыт танк йымак,

                  Вурвузык лийын йорлыт икте,весе,

                  Шагалемыт нуно койынак.

                  Тыге тышакын курышталтын йот вий.

                  Гвардийын вуреш йулен броня.

                  Тыгане лийын курымашлык подвиг.-

                   Шарналталын ормалга туня.(«Подвиг» почеламутшо )

1 вудышо.«Пушка мугырымо годым поэзий шыплана»,-маныныт ожно.Но моло поэт-влак дене пырля Казаковат тиде шомакым пужен каласен. Тудын поэзийже йонген,тудын поэзийже кредалын!1943 ийыште «Тул коклаште» да 1945 ийыште «Мемнан уремыштат пайрем» луман кок почеламут сборникым луктеш.

2 вудышо.1946 ийыште Миклай Казаков шочмо кундемышкыже портылеш.

8 тунемше. Шочмо верым ужмек,мо эн шергын чучеш?

                   Могай кумыл чонетым тунам авалта?

                   Да могане шомак иканаште шочеш?

                   Эр лупс семын йолген,мурыла йонгалтал?

                   Ко кузе,мый гын ончыч вуем савалтем

                  Талинга гай еран, курыклан мландемлан

                  Ончалам воткандырала  шуйналтше ялем-

                  Пуйто поезд куза,тайыл вуйыш виян.

1 вудышо.Сар деч вара М Казаковын илышыштыже кугу вашталтыш лиеш. 1950-1955 ийлаште тудо Москваште М Горький лумеш литературный институтышто тунемеш. Тылеч ончыч 1948-1950 ийлаште республикысе писатель ушемым вуйлата,а институт деч вара ятыр ий Книгам лукшо марий издательствыште «Марий коммуна» газет редакцийыште пашам ышта.

2 вудышо.1950 ийыште Москваште рушла лекше «Поэзия-любимая подруга» книгажлан ик ий гыч СССР Государственный премийым налеш,а 1960 ийыште шуко жап да устан сылнымут пашам ыштымыжлан Марий АССР калык поэт лумым пуат.

1 вудышо.Пытартыш ийлаште неле чер дене орлана.  1989 ий 12 февральыште, рушарня кастене,Миклай Казаковын  умыржо курлеш.

2 вудышо.Н.И.Казаковым поэт-туныктышо семын шукын аклат,таум ыштат.

Чыла вере гаяк, кушеч улмемым пален налмеке, ик шомакымак ойленыт: «Ну, Миклайна кузерак ила?» - шижыда? Миклайда огыл, а Миклайна маныныт. Тидым шотышко пыштыде ок лий-тыге воза поэт Семен Николаев.

1 вудышо.Чапланыше поэт-землякнам пагален,1995 ийын июль тылзыште Кучыкенер ялысе тошто школеш М.Казаков лумеш тоштерым почмо.Тушто поэтын илыш корныжо,пашаж нерген шуко стенд,фотокартычке,узгар,вургем,книга-влак каласкалат .Ты тоштерыш чыландамат пагален ужына!

Миклай Казаковын « Эх, Ивукшат!» ойлымашыж гыч «Патки кугыза» ужашым модын ончыктымаш.

Модшо-влак:

Эчан-

Каврий-    кум йолташ-влак.

Эчук-

Патки кугыза- пешкыде улан ен.

Эчуш- Паткин эргыже.

Действий Паткин кудывечыште кая.

Патки кугыза шинча. Умшаштыже кынер кутыш трубка. Эчуш эргыже, карандаш мучашым шувылтен, кагазыш возгала.

Паткий кугыза- Эргым, таче мыняр мешак олмам ужалышна?

Эчуш-Ачий, таче ужалыме паша пе-е-ш сай кайыш.

(Йоча-влак икмагал шыпак ончен шогышт. Вара Эчан, тувыржым торлатен,Патки деке лишкак мийыш.Кугыза тудым сыренрак ончале.)

Патки кугыза-Ну, Сакар тукым, тыланетше мо кулеш?

Эчан-Кугызай, ала мыланна изишак олмам пуэт ыле?

Патки кугыза-Олмам?!  Мо манын пуаш?! Але вуд шаваш полшенда, але пакча орол лийында? Тендан гай чара мушкыр шуко уло, лачак логарым гына сакален коштыда.

(Йоча-влак монго савырнашат тарваненыт ыле, нуным Эчуш чарен шогалтыш)

Эчуш- Теве, кугу комдышто, мыняр кулеш-налза.

(Рвезе-влак сайракшым ойыркален налыт,кумалмыла ыштен,уремыш лектыт,Паткин соснажлан шуэн кодат)

Ивук- На, тод,опкын мушкыр! Озатлан уто коям ешаре.

(Кумытын олымбаке шинчыт)

Эчан-Ну, кузе, пагардам темышда? Олма тамым пален налда? Паледа, тиде чанга коракым туныкташ кулеш.Уке гын, туняжым мондаш туналеш.От шинче,вич-куд олмажым чаманен.

Каврий-Вакш оза Лазыр гай койышан.

Ивук-Мыйын паваем теве мом ойла. Икана налог тулаш кум тенге ситен огылат, павай окса араш Патки дек миен.

Эчан- Вара пуэн мо?

Ивук-Пуашыже пуэн да,кум арня ячен коштын: «Кунам парыметым портылтет? Кунам намиет? Павай нигуш пураш орын: «Теве ,кылмыкта гын, соснам шушкыл ужалена.Оксат ок йом,Патки тулар…»А тудо киш немыр гай пижын, манеш. Вара гармонь олмыктышо Метропан деч налын туленам, манеш павай.

Каврий-Кеч-кузе ойлыза, но тудым туныкташак кулеш.Таче тидлан кечыжат пеш йонан.Олмам ужалымек, Патки садак магарычым йуэш. Малашыже пакчасе изи мончаш кая. Кугу пийже уке, умаште Порис ден кум эргыже, олма пакчам толымышт годым, наргумыжым пукшен пуштыныт.Тений шошым мундыра гай пинегым конден. Тудыжо туго каяшат лудеш, озаж воктек пызнен возеш.А йушо Патки ракат купаш туналеш.

Эчан-Пычалже уло вет?

Ивук- Уло.Чыве неран пычал.Эше кочаж годсак, маныт.Тиде мыланна ерунда.

Эчан-Вот мо, таче игече пылан, изи йурат лийын кертеш.Кастене индешылан тышкак толза.Пеленда комдым налза. А мый тумарте разведкым ыштем.

Каврий-Паткин олмажым тамлен ончыде лиеш мо?

Эчан- Кызыт чылан веран-верыш кайыза, сурт сомылкадат уло чай.

Миклай Казаковын «Эх,Ивукшат!» ойлымашыж гыч «Эчан йолташ» ужашым модын ончыктымаш.

Модшо-влак:

Ивук

Эчан

Ивукын коваже

Дейстий Ивукмытын суртышто кая.

Йук шокта.Ивук, мо пеш шуко малет?

Ивук помыжалтеш.Шинчажым туржеш.

Ивук- Эчан-Эчанак.Кунам кынел шуын?Мушкыржымат темен ала-мо? Ну писе вет. Таклан огыл Ур Эчан маныт.

Эчан портыш пура.

Ивук-Эчан, мый тенгече тошкалтыш гыч камвозынам,йолем йычкештаренам.Павай лопшудым пиде.

Эчан- Кызытше кузерак? Айда тошкал ончена.

(Эчан сусыр еным конла йымачше куча.Ивук пел йола шогалеш, вара весыж дене тошкалеш, вуйжылан йон-н чучеш.Монгеш чакналта да уэш олымбак йорлеш.)

Эчан-Чотак коршта аман.А мый тыйым лаптала модаш ужнем ыле.

Ивук- Кок-кум кечым кияш перна.Лапта дене мый тетла модаш ом тунал.Кодшо годым Осып вате тольо, пеш чот шудал кайыш.

Окнажым мый огыл,а Каврий пудыртен.Мый куржым,Каврий мечым шуыш,яндаш логалтыш.Титаканже-мый.Тунам паваят вурсен нале, «Ачат лиеш гын, йошкар нуж дене когарта ыле» мане.Эх, кеч-кузе когартыже, но ачамак лийже ыле.

Эчан- Ача деч посна йосо.Йора, мыйын ача-авамат,изам ден акамат улыт.Ивук, тый фамилиетым от вашталте мо? Могай фамилий-Петров? «Тар-троп» манмыла веле шокта.Теве Матвуй ынде Степанов огыл,а Маршаков лийын. Микывыр Зориным налын, Айдуш Акнашев Чижовыш савырнен.Меат вашке Рыжков лийына.Тыят иктаж онайым шонен му.

(Ивукын коваже толын пура)

Ивукын коваже-Кузерак йолет? Коржеш мо?Кочметат шуэш чай.Чечас пукшем веле.

(Конга гыч коршокым устембак конден шында,кумыжыш темкала.)

Ивукын коваже-Айда ласканак коч, от коч гын, йолетат ок торлане.Эчан, тый нимат колын отыл?

Эчан-А мом?

Ивукын коваже- Мый Оксина деке мийышым, шукыракат шинчылтым. Вот, Оксина каласкала. «Ончыгече,-манеш тудо,- Вончумбал-шамыч чыган тушкам кыреныт.Кок имньым вуден каеныт улмаш».Уло ял марий-шамыч,погынен,почешышт каеныт,манеш. Тура курык йымалан поктен шуыныт,имньым шупшын налыныт,манеш.А чыган тушкам, ко мо дене кертын,вурвузык кырен коденыт.

Эчан- Уке,колын омыл,Потыр кувай.Такше чыганлан пешыжак ушанаш шок лий.Шарнеда вет, умаште мемнан ялышкат толын темыныт ыле.Ик еш Мартин кугызан тошто портыштыжо илыш.Иктаж куд ен.Чыган вате -шамыч эрденак яллашке каен пытат.Кугу поръенышт моло дене пырля Апшат Йогорлан клат нолташ полшеныт.Кугыза ден изи уныкаже кечыгутлан кодыт.Ме уремыште,йыдалеш ошмам оптен,шупшын куржталына.Нунат мемнан деке мият,пырня умбак шинчыт,ончыштыт.Чыган йоча пырля моднеже,а чочойжо ок колто,ала-мом ойла.Вот тыге нунат шинчат-шинчат да шерышт темеш ала-мо,адак портыш пурат.

Ивукын коваже-А портыштыжо эреак мален киеныт мо?

Эчан-Уке шол,кувай.Пашам ыштеныт-чывым кученыт.

Ивук-Кузе туге?Чывым кучен ончы-ян, туге чунгалеш-нерат лият.

Эчан-Чыган мошта.Кудывече окнам почеш,эныран шуртым кудалта,энырыште-кинде нончык.Окмак чывет вигак руалта,крек манынат ок шукто-портыштат лиеш.

Ивук-Мо каваршаш,пеш онайыс.Мыйже кузе колын омыл?

Ивукын коваже-Тыгак лийын, Мартин тулачат ойлен ыле.Ончем,манеш,чыве койын шагалемеш.Варажым Мартин тулар пыкше-пыкше икмыняр тенгем налын кертын.

Эчан-Шукыракат шинчылтым.Ивук вашке торлане.Сайынак кодса.

Ивукын коваже-Мыйынат мушкырем туртын.Тый денет пырля изишак пурлаш ала-мо.

(Ивук коважым туткын ончалеш)

Ивукын коваже-Вот,уныкам,самырык годым мыйынат чыла пуэм ыле.А ынде,ужат,иктат уке.

Ивук- А мо лийын?

Ивукын коваже-Мемнан пеш осал тагана ыле.Мыйым ужеш да,вигак кудал миен,кадыр тукыж дене оргал колта.Ончет-ик пу укеат.Тыгак весканат.Ынде олмыжо веле кодын.

Ивук-Пу уке гын, мом ыштет?Ко деч арен налын шындет?

Миклай Казаковын « Эх, Ивукшат!» ойлымашыж гыч «Эчан гын, Эчанак» ужашым модын ончыктымаш.

Модшо-влак:

Эчан-13 ияшрак рвезе

Ивук-Эчанын йолташыже

Кова-Ивукын павайже

Эпай-илалшырак поръен ,Плагийын ачаже.

Эпайын ватыже

Действий Ивукмытын портышто кая. Шулешт   Эчан куржын пура.

Эчан-Ну, Ивук,таче удыр ончаш каена.

Чылан пурт лийын каят.

Ивукын павайже-Могай удырым? Кушто?

Эчан-Эпай Плагийым.

Ивукын павайже-А ко дене кутыренат?

Эчан-Плагий дене. Тореш огыл.

Ивукын павайже-Онай, онай.Тугеже,тулар марият кулманыс.

Эчан (пенгыдын ойла)-Вот, мый садланак пурышым. Ивукда тулар лиеш. Ме чечас миен толына.

Ивукын павайже-Тулар гын,тулар. Тиде кугу паша. Ивук , тыят  чий да путлен толза  веле, ала шот лектеш. Мундыр огылыс.

Эчан ден Ивук ондалалт лектын каят.

Ивукын павайже (воштылалын)-Але умшаштыже аважын чызе шоржо кошкен огыл, а тудо удырым налнеже.

Действий Эпайын суртышто кая.

Эпай ден ватыже кас кочкышым ыштат.

Эчан ден Ивук-Поро кас лийже, кочкышда перкан лийже.

Эпай нуным туслен ончале, совлажым пыштен, кужго йукын йодо

Эпай-Вара могай сомыл дене толда ,каче- влак?

Рвезе-влак туншыла шогат, вожылшын койыт.

Эчан-Ме, Эпай изай, удыр ончаш толынна.

Эпай-Пеш сай, эргым- влак. А оръендаже ко гын?

Эчан-Тендан Плагийда.

Эпай-Тиде пеш сай, эргым.Плагий ынде кушкын шуын. Тыят удыр налаш йорет. Туларетше уло мо?

Теве, Ивук.

Эпай-Тугеже веным лият. Мый тореш омыл.Оръенже мом каласа гын?

Эчан-Ончыч ачаж дене мутланыман, вара иже- удыр дене.

Эпай-Кузе шонет , аваже, сай вене лийшаш вет.

Эпайын ватыже(шыргыжалын)-Тыгай качылан от пу да , колан пуэт?

Эпай-Йора, ме келшена. Аракадаже уло вара?

Ивук-Ме налын огынал.Ончыч ойым пидман дыр…

Эпай-Вот мо , вене ден тулар марий. Шонымыда сай , но изишак вучалташ перна.

Ивук- А мыняр вучыман?

Эпай-Пеш шукак огыл. Теве йыгыр кугарня толын шуэш, тунамак суаным мугырыктена веле.

Эчан ден Ивук-Тугеж гын, чеверын.

Эчан- Ивук, тидын нерген ик шомакымат ит лук.

Действий Ивукмытын суртышто.

Ивукын павайже-Ну, тулар марий, суанда вара кунам?

Ивук-Йыгыр кугарня кунам толын шуэш, тунам Эпай кугыза Эчанлан Плагийжым пуа.

Ивукын павайже(воштыл колтыш)-Тугеже гын,Эчан умыр мучко удыр налде кодешыс, вет йыгыр кугарняже нигунамат ок лий.