Муса абый — балаларның якын дусты.
материал (4 класс) по теме

Муса абый — балаларның якын дусты

(Герой-шагыйрь Муса Җәлил иҗатына багышлана)

1 нче укучы . Бүген без герой-шагыйрь Муса Җәлил иҗатына багышланган әдәби-музыкаль кичәгә җыелдык

Талгын гына моңлы көй агыла.

2 нче укучы. Кышкы салкын көннәрнең берсендә иксез-чиксез Оренбург далаларының Мостафа исемле татар авылында Мостафа абый белән Рәхимә апа гаиләсендә кечкенә Муса дөньяга килә. Ул бик хәрәкәтчән, тормыш сөючән бала булып үсә: уйный, көлә, урманга йөри, күлдә су коена. Абыйсы Ибраһимга ияреп, 6 яшендә үк укырга йөри башлый.

3 нче укучы. Муса бик тырышып укый, үсеп буйга җитә, шигырьләр язу белән мавыга. Аның шигырьләренә күп кенә композиторлар көйләр, ә Нәҗип Җиһанов хәтта «Алтынчәч» поэмасына опера яза.

4 нче укучы. Кичәбезнең исеме «Муса абый— балаларның якын дусты» дип атала. Дөрестән дә, Муса үзенең кечкенә кызы Чулпанны, балаларны бик яраткан, аларны аңлый белгән, алар турында бик күп шигырьләр язган. Шуңа күрә без барыбыз да Муса абыебызны дустыбыз дип әйтә алабыз. Ә хәзер, , сезне шагыйрь туып-үскән якларга сәяхәткә чакырам.

Видеоязмада урман, кош тавышлары яңгырый.

5 нче укучы. Муса туып-үскән авыл янында гаҗәеп матур урман җәелеп киткән. Кечкенә Муса анда һәрвакыт күке тавышын тыңларга яраткан. Күкенең моңлы тавышы хәтерендә калып, аңа «Күке» шигырен иҗат итәргә ярдәм иткән. Күке нигә моңлана икән? Тыңлап карыйк әле.

6 нче бала.

                     Күке

Калын урманда, гел кичкә каршы

Ишетелә моңлы бер кош тавышы:

— Кәк-күк, кәк-күк!

Ул ялгыз яши, чыгармый бала

Менә шунлыктан ямансу аңа:

Кәк-күк, кәк-күк.

7 нче укучы. Авыл җирендә бик тырыш, уңган кешеләр яши. Алар таң әтәче «кикрикүк» дип кычкыруга уяналар, эшкә тотыналар.

Балалар барысы бергә «Әтәч» җырын (Җ. Фәйзи көе) җырлыйлар.

Таң ата бугай, әтәч кычкыра:

- Кикрикүк, кикрикүк, кикрикүк.
Йә сузып кына, йә бик еш кына:

- Кикрикүк, кикрикүк, кикрикүк.
Без дә уяндык әтәч тавышына:

- Кикрикүк, кикрикүк, кикрикүк.
Бакчага килдек, ашыга-ашыга.

- Кикрикүк, кикрикүк, кикрикүк.

8 нче укучы. 

Муса ишегалдындагы маэмайны да, өй эчендә хуҗабикәнең ышанычын яулаган песине дә үзенең дуслары итеп санаган. Ул көчеге турында бик матур шигырь дә язган.

9 нчы бала. 

Минем бар бер маэмаем,

Кара борын Акбаем,

Күп йөгерә, күп өрә,

Күп ишетә, күп күрә.

Хәзер аңа мин сугыш

Һөнәрләрен өйрәтәм.

Чаптырам да сикертәм,

Көн дә шулай йөдәтәм.

10 нчы бала . Ә менә аның песие нинди хәлгә тарыган, хәзер карап китегез.

Зал уртасына май чүлмәге куела. Чүлмәк тирәли «күселәр» йөгерешеп йөри. Песи керә.

Песи. Җырларга да мин оста, биергә дә мин оста,

           Хуҗаларым эшкә кушса, мин авыру, мин хаста.

Хуҗабикә белән балалар «Карак песи» җырын башкаралар.

Хуҗабикә.

Чоландагы ак майга ияләшкән күселәр,

Мин чоланны сакларга куштым ала песигә:

Балалар.  

—Мияу-мияу, пескәем!

Барчы, зинһар, чоланга!

Майны сакла күседән,

Оясыннан чыгарма!

Хуҗабикә.

Песи күргәч, күселәр койрыкларын кыстылар.

Йөрмәделәр чабышып, ярыкларга постылар.

Балалар.   

— Мияу-мияу, пескәем!

Колак салдың сүземә!

Каравылдан бушагач,

Сөт бирермен үзеңә!

Хуҗабикә.

Иртә белән майга дип керсәм, күзем акайды:

Явыз песи берүзе ялт иттергән ак майны!

Балалар. 

 — Мияу-мияу, пескәем,

Хыянәтче икәнсең.

Саклый торган маеңны

Үзең ашап беткәнсең!

Хуҗабикә песине куып чыгара. 

11нче бала. Мусаның туган авылында, яр астында, көмештәй саф суларын эчәргә дәшеп, чишмә челтерәп аккан. Муса үзенең дуслары белән еш кына чишмә буенда ял итәргә яраткан. Чишмәгә рәхмәтен, соклануын белдереп, «Чишмә» исемле шигырь язган. Ә композитор Җәүдәт Фәйзи аңа көй яза. Шулай итеп «Чишмә» җыры туа. Хәзер бергәләп шул җырны җырлап алыйк:

Яр астыннан чишмә ага,

Челтер-челтер тавышы.

Җил искәндә иелеп кала

Читтә үскән камышы.

Челтер-челтер чишмәбез,

Ярдан балчык ишмәгез!

Суны шуннан эчегез,

Башка җирдән эчмәгез!

12нче бала.

Муса Җәлил җиде-сигез яшьтән шигырьләр яза башлаган, балалар әдәбияты өлкәсендә бай иҗат мирасы калдырган әдип.Тик гомере генә кыска була шул.Фашист Германиясы сугыш башлагач, ул Туган илебезне яклап үзе теләп, сугышка китә. Анда дошманнарга каршы батырларча көрәшә һәм чолгаеыш вакытында каты яраланып дошман кулына эләгә. Әмма әсирлектә дә Муса иҗатын дәвам итә. Әсирлектә язган шигырьләренең берсе “ Кызыл ромашка” дип атала. Әйдәгез шуны тыңлап үтик әле ( кызларның башларында ромашка таҗлары киелә, берсе кызыл төстә, ромашкалар чыгып утыра).

  13нче бала           Иртәнге таң нурыннан

                                 Уянды ромашкалар

                                 Елмаеп, хәл сорашып

                                 Күзгә-күз караштылар.

                                                  Назлады җил аларны

                                                  Тибрәтеп ак чукларын,

                                                  Таң сипте өсләренә

                                                  Хуш исле саф чыкларын.

                                 Чәчәкләр, кәефләнеп,

                                  Җай гына селкенделәр.

                                  Һәм кинәт шунда гаҗәп

                                  Бер яңа хәл күрделәр.

                                       Ерак түгел моңаеп

                                                  Утыра ромашка кызы,

                                                  Тик чуклары ак түгел,

                                                   Кан шикелле кып-кызыл.

                                   Ромашкалар бар да ак,

                                  Аерылмый бер-береннән;

                                  Ничек болай берүзе

                                  Ул кызылдан киенгән?

                                  Әйттеләр: Син сеңелкәй,

                                                     Ник үзгәрдең? Нишләдең?

                                                     Нигә кызыл чукларың?

                                                      Нидән алсу төсләрең?

   14 нче бала                              Әйтте кызыл ромашка.

                                                      Төнлә минем яныма

                                                      Ятып батыр сугышчы

                                                       Атты дошманнарына.

                                                                    Ул берүзе сугышты

                                                                    Унбиш укчыга каршы;

                                                                    Чигенмәде, тик таңда

                                                                    Яраланды кулбашы.

                                                       Аның батыр ал каны

                                                       Тамды минем чукларга

                                                       Минем кызыл күлмәгем

                                                       Бик охшады Чулпанга.

                                                                     Егет китте, мин калдым,

                                                                     Канын саклап чугымда,

                                                                     Көн дә аны сагынып

                                                                     Балкыйм мин таң нурында.

15 нче бала                              Муса Җәлил, яраланып, әсирлеккә төшә. Әмма ул иле, халкы турында шигырьләр язудан һәм ничек тә иреккә чыгу, Туган иленә кайту турында хыялланудан туктамый.Әйдәгез хәзер без аның “ Тик булса иде ирек” дигән шигырен тыңлап үтик  әле            

                         Карлыгач булса идем,

                        Канат кагынса идем,

                        Җидегән йолдыз батканда,

                        Чулпан йолдыз калыкканда,

                        Туган илем, якты өем,

                        Очып сиңа кайтыр идем,

                        Сызылып таңнар атканда.

                        Булсам җитез аргамак,

                        Көмеш ялымны тарап,

                        Таң җилләре искәндә,

                        Үләнгә чык төшкәндә,

                        Чулпан кызым, таң йолдызым,

                         Чабып сиңа кайтыр идем,

                         Гөлләр хуш ис сипкәндә.

                         Юк, барысыннан да элек

                         Тик булса иде ирек.

                         Кылычым булса канымда,

                         Сине саклап, туган җирем,

                         Мин ирләрчә үлер идем

                         Данлы сугыш кырында.

16нче бала    Муса Җәлил безгә бердәмлек, дуслык турында “ Себерке әкияте” дигән әсәр дә язып калдырган. Хәзер шул әсәр белән танышыйк әле. Нәрсә турында сөйләнә икән анда?

( милли киемнән бабай чыгып утыра, итеккә олтан сала, янында эш кораллары һәм бер себерке ята; шаулашып. Бер-берсен төркәләп өч малай керә).

     Бабай.            Балалар, ник ачуланышасыз? Болай ярамый. Яхшы гына уйнагыз

                            (бабай эшен дәвам итә, ә балалар һаман төркәләшәләр).

Бабай.            Улларым, килегез әле бирегә, сезгә әйтер сүзем бар. Менә бу себеркене

                             күрәсезме, ягез әле, шуны сындырып карагыз әле( себеркене бирә).

     Малайлар себеркене чиратлашып сындырырга тырышалар, тик берни килеп чыкмый.

1 нче малай.       Бабай, сындырып булмый бит.

      Бабай.            Балалар, менә шушы себерке кебек һәрвакыт бердәм, дус булсагыз, сезне      

                             дошманнар да җиңә алмас.

                                           Аерым яшәсәгез,

                                           Һич оешмассыз

                                           Һәм берләшмәсәгез-

                                           Дошман сезне җиңеп

                                           Сындырыр да ташлар.

Малайлар.           Бабай, без аңладык хәзер.Без һәрвакыт дус, бердәм булырбыз.

17нче бала.  Тормышта төрле хәлләр була. Муса Җәлил Шакир белән Гали исемле малайларның кырдан кайтканда нинди гыйбрәтле хәлгә юлыгулары турында шигырь яза.

Шакир белән Гали

18нче бала.

Шакир белән Гали кырдан

Кайтып киләләр иде,

Шакир эчтән бер уй уйлап,

Ашыгып алга йөгерде.

Ул чыкты да басмадан,

Такталарны тарттырып:

— Гали баскач егылсын,— дип

Куйды чак-чак эләктереп.

Бик аз гына киткән иде,

Очрады бер эт аңа.

Куркып кинәт кычкырды да

Чапты кире басмага.

Куркуыннан онытып,

Басмага килеп керде.

Басма китте ычкынып,

Шакир елгага чумды.

19нче бала. Бу шигырь бер-береңә яманлык эшләргә ярамавын искәртә. Яманлык эшләсәң, ул, һичшиксез, үзеңә кире әйләнеп кайта. Балалар, сез дә бу турыда беркайчан да исегездән чыгармагыз.

Муса Җәлил язган шигырьләр аша без аның туган авылы, ул авылның табигате, шагыйрьнең балачак тормышын күз алдына китердек. Ә хәзер безгә классыбызга кайтырга вакыт җитеп килә. Сәгать тә нәкъ менә шул турыда искәртә.

Сәгать суккан тавыш ишетелә. Балалар «Сәгать» җырын (Ф. Әхмәтов көе) башкаралар.

Сәгать суга: «Даң, даң!..»                            

Хәбәр бирә таңнан:                                          

-Мәктәпкә барырга                                          

Унбиш минут калган.                              

Сикереп торды Марат,                              

Күрә — эшләр харап.                              

Тагын соңга калган                                            

Шул йокыга карап.                                            

Сәгать йөри: «Келт-келт!..»

- Тиз бакчага кит, кит!..

Марат аңа дәшә:

— Тукта, мине көт, көт!..

Сәгать җырлый: «Диң-диң!..»

- Мин бит туктый белмим

- Моннан ары, «зиң-зиң!»

Миңа карап йөр син!..

     Алып баручы.

0. Балалар, без бүген сезнең белән сөекле шагыйребез Муса абый иҗатында кунакта булдык. Аның шигырьләре табигатьне яратырга; туган илне, Ватанны сөяргә, аңа тугрылыклы булырга өйрәтә.
1. Туган халкы көрәшче улын беркайчан да онытмый. Муса Җәлил әсәрләрендәге геройлар кебек илгә, халыкка турылыклы, намуслы, дус, бердәм булып үсегез.Герой- шагыйребезгә булган мәхәбәтегез сүнмәсен, аның якты истәлеге күңелләрегездә мәңге саклансын.