Проектно - исследовательская работа "Марий чонан туныктышем"
статья

                    Марий чонан туныктышем    

                Презентаций почеш каласкалымаш

    Сылне кажне луклажат Российын,

    Чылажат эн лишыл мыланем.

    Но ик лук кодеш эн шерге лийын –

    Тиде Шоруньжа ялем! – В.Мироновын тиде почеламут корнылажым Людмила Николаевна чон йывыртен лудеш. Шке шочмо кундемжым, шке шочмо йылмыжым йоратымыжак тудым марий йылме да литературым туныктышо лияш да шочмо Унчо школыштыжо 36 ий йоча-влакым сылнымут дек шумандаш таратен.

    Морко районын эрвелныже, ужаран Шор-Унчо велне, моткоч марий кумылан калык ила. Шке йулажым, марий койышым саклыше

ен –влак коклаште кушшо удыр изинекак шочмо йылме деке шуманын.

Санденак  шке йылме ден сылнымутым туныктышо лияш

шонымаш чоныштыжо ылыжын

   Тудо мыйымат туныктен, шочмо сылны мут дек шуманден. Сылнымут  конкурслашке шуко гана ямдылен. Икымше верым налмекем, коктын пырля куаненна.Утларак тыршаш кумылым нолтен, мыйым куандарен. Сандене тиде туныктышо дене тендамат палдарынем.

 Изинекак туныктышын пашажым йоратыше удыр шочмо Унчо школжым тунемын пытарыме деч вара кушыл шинчымашым Марий кугыжаныш университетыште налын. Йоча пагытшым шарналтен, Людмила Николаевна теве мом каласыш:

- Ача-аванан куд икшывышт кокла гыч кугуракше мый лийынам. Туналтыш классыш коштмем годым шужарем-влакым шке йырем поген шындем да урокым эртарем ыле. А вара,кушмо семын, туныктышо   лияш кумылем утыр гына лектын шоген. Туныктышо кокам, Анастасия Федоровна Ласточкина, тетрадь-влакым тергаш монгыжӧ конда ыле. Йоча-влакын тетрадьыштым тергаш пеш йоратенам. Изина годым ачана журнал ден газет-влаклан подпискым пеш шуко ыштен. Тунам мый "Ончыко" журналын кажне номержым чон вургыжын лудынам. Чыла тидыже шочмо йылмым изинек йӧраташ да ончыкыжым туныктышын пашажым ойырен налаш таратен.

Пашамат енла йоратыман,

Пашаланат полеклыман шум-чоным.

Йуд-кече тудын дене илыман,

Тунам гына паша лиеш пайрем таман.

Теве тыгай паша ой дене ила Людмила Николаевна. Паша ойыртемжат тудын шкенжын

    Калык ойпого, калык йула йомыт гын, нуным шочыктышо калыкат пыта, йылмыжат йомеш. Тидлан кора самырык тукымым, шымлымаш пашашке ушен, калык ойпогым, йулам, пайремым арален кодаш кумылан дыман. Тунемше-влакын творческий шулышыштым виянден, налме шинчымашыштым илышышке шындарен колташ таратыман.

    Унчо   школ  районыштына эн марий  шулышанлан шотлалтеш.  Арам   огыл  калыкшат        кугезына-влакын йулаштым   тачысе кече мартеат    шинчасортала    арала. Людмила  Николаевнан  вуйлаты мыж   почеш йоча-влак фольклор   материалым  погеныт. Коча-ковашт, ача-авашт   деч   йомакым, легенде ден преданийым,  калыкмутым, тушто-влакым,   такмак ден   тошто   муро-влакым йодыштын, посна альбом-влакым чумыреныт. Шочмо йылме ден литератур, ИКН урок лаште тыгай материал-влак моткоч полшат.

 Людмила Николаевналан кажне тунемшыже шке шочшыж гаяк шерге лийын, кажныжын верч ик семынак азапланен Садланак уло шинчымашыжым  нунылан пуаш тыршен. Урок пытымеке, тудо вигак монгыжӧ вашкен огыл .Да монгыж толмекат, туныктышо  улмыжо вигак  ок мондалт. Эрласе кечылан ямдылалтмыже, тетрадь-влакым тергымыже,  шинчалан   койдымо моло пашаже чын туныктышын шотлен пытарыдыме.  А  кунам   турло  конкурс  ден олимпиада-влак туналыт, тунамже пашашт  эшеат  ешаралтеш.

Л.Н.Александровант тунемшыже - влак сенымашышт   дене   ий  гыч  ийышке  куандареныт. Районышто гына огыл, республикыштат   нуно   сай   шинчымашым  ончыктеныт. 2000-ше – 2013 шо  ийлам гына ончалат гынат, моткоч куандарыше сурет шинчалан перна.

Район кукшыт олимпиаде -  51 тунемше

Республик кукшыт олимпиаде – 21 тунемше

Регион кокласе  олимпиаде -  10 тунемше

    Марий университетын  финно-угроведений  институтшым шукын тунем лектыныт, турло школлаште пашам ыштат.Поснак каласен кодыман: 2006 ийыште тудын вуйлатыме классыштыже 22 выпускник  гыч 8 -же марий полкаш тунемаш пуреныт. Кумытынжо йошкар дипломым налы ныт. Кызытат марий отделенийыште тудын тунемшыже-влак улыт Тыршен тунеммышт нерген увер туныктышыштым куандара. 

   Выпусник-влак коклаште шуко туныктышо, журналистат , шанчыенат улыт. Алевтина Таныгина «Кугарня» газетыште журналисткылан пашам ыштен. Людмила Яковлевна Григорьева –  филологий науко кандидат, доцент, МарНИИЯЛИ вуйлатышын  алмаштышыжлан  тырша.

   Туныктышо шкежат эре тунемшаш. Шке ушакылжым турло шымлымаш пашаште виянден,  конференцийлаште моло – влакым палдарен шоген.

Марий газет да журнал – влак денат пенгыде кылым кучен. Мер пашаштат чолга лийын. Унчо кундемыште эртарыме турло пайрем ден мероприятий – влаклан сценарийым возен, йоча – влакым пырля ушен. Чолгалыкшым шотыш налын, Марий калыкын VII-ше ден IX-ше погынышкыжо Морко  район гыч делегатлан сайленыт

  Икте раш. Ешыште ваш умылымаш озалана гын, туныктышын пашажат сай лектышан лиеш.Ты шотышто Людмила Николаевна шкенжым пиалан лан шотла. Вет пелашыже, Руслан Николаевич, школыштак тыршен, математикым да информатикым туныктен Илышышке компьютер шындаралтме жапыште тудын полышыжо поснак кулын. Турло конкурсшо, презентацийже, конференцийже - чылажланат кугу тыршымашым пышташ кулын.

  Л.Н.Александрован туныктымо пашаште эн кугу сенымашыже – президентын 100 тужем тентеаш грантшым налмаш. Тыгай сенымашке тудо шке пашажым чон йулен шуктымыжо да йоча-влакым йӧратымыж дене шуын. Людмила Николаевна тыгак "Морко муниципальный район" МО администраций вуйлатышын грантшым налын. Тудо России Федерацийысе тушка образованийын почетан пашаенже да «Марий Эл Республикысе образованийын сулло пашаенже» чап лум да «Калык верч тыршымаш.Сергей Чавайнлан 125 ий» –шарнымаш медаль ден палемдалтын. Ме шке туныктышына дене моткоч кугешнена.