Исследовательская работа "Бархан нютагай топонимика"
творческая работа учащихся (2 класс) на тему

Шэнжэлгын сэдэб:

«Нютагайм нэрэнүүд – үе сагай түүхэ»

Түсэб:

1. Оролто үгэ.

1.   Баян даа минии нютаг!
2.   Шэнжэлэлгын ажалай зорилго.
3.   Шэнжэлэгдэхэ, шудалха зүйл.

2. Гол удха.

1.  Бархан нютагай «нуга» «буусануудай» нэрэнүүдэй удха, түүхэ.
2.  Нютагай уһа мүрнүүдэй, нуурнуудай, хада уулануудай нэрэнүүдэй удха, түүхэ.
3.  Үргэлтэй нангин газарнуудай нэрэнүүдэй удха тайлбарилга.

3. Түгэсхэл.
4. Хэрэглэгдэһэн литература.

Хабсаргалта.

1. Оролто үгэ

Хүн бүхэн өөрын түрэһэн нютагтай. Түби дэлхэйгээр хүн бүхэн хаанашье ябахадаа, түрэлхи нютагаа дурдажа, дуулажа ябадаг гээшэ. Тиигээгүйдэнь аргашьегүйл даа. Хүнһөө байха жэгүүртэ шубуудшье түрэл нютагаа, түрэһэн үдэһэн уургайгаа мартангүй бусажа ерэдэг ха юм…

Минии түрэһэн нютаг – Бархан болоно. Нютагни Бархан уулын хормойдо, хоёр хадын хоорондо  оршодог. Үзэсхэлэнтэ һайхан байгаалинь жэлэй ямаршье сагта һайхан: уужам тала дайда, үдхэн хүбшэ тайга, сэбэр уһатай гол мүрэнүүд, элдэб янзын загаһануудаар баян нуурнууд, зунай халуунда хайладаггүй саһан оройтой хада ууланууд, бурьялма халуун ба хүйтэн аршаанууд…

Нютагаймни хада ууланууд, уһан мүрнүүд, «нуга» «буусанууд» өөрын нэрэтэй, удхатай түүхэтэй юм. Элинсэг хулинсагуудаймнай ажаһуудалай үедэ олон тоото нютагай, гол мүрэнэй нэрэнүүд мүнөө үедэ үлэнхэй.

Бидэ үдэр бүри тэдэниие нэрлэнэбди. Юундэ иимэ нэрэнүүдтэй болоо юм? Хэн тэрэ нэрэнүүдые үгөөб? Иимэ асуудалнуудта харюу үгэхын тула шэнжэлэлгын ажал хээб.  

Шэнжэлэлгын ажалай зорилго: Бархан нютагай «нуга» «буусануудай», уһа мүрнүүдэй, нуурнуудай, хада уулануудай, үргэлтэй нангин газарнуудай нэрэнүүдэй удха тайлбарилха.

Минии ажалай шэнжэлэгдэхэ зүйл хадаа нютагай түүхэ, үргэлтэй газарнууд тухай домогууд болоно. Шудалха зүйл – нютагаймнай үргэлтэ газарнуудай домог түүхэ. Шэнжэлэлгын методико – шэнжэлгэ, бэдэрэлгэ, нютагайнгаа үндэр наһатай хүнүүдээр хөөрэлдөөн.

2. Гол удха.

Бархан нютагай нэрын түүхэ шэнжэлээб. «Барагхан» гэжэ нэрын бии бололго хадаа нэгэ хэды багсаамжатай. Нэгэдэхеэр, энэ нэрэ хамниган хэлэнһээ ерэһэн үгэ болоно. «Хан» гэжэ залгалта үгэдэ  эрхэлүүлһэн  удха оруулна. Хоёрдохёор, «Бархан» гэжэ нэрын бии бололго тухай иимэ үльгэр домог намда хүгшэн эжымни – Ноголой Астанкиновна Алсакова хөөрэжэ үгэһэн юм: «Эртэ урда сагта манай нютагта Бархан гэжэ нэрэтэй нэгэ хүн ажаһуудаг байгаа. Тэрэ хүн хадаа аргагүй шанга тамиртай байгаа гэлсэдэг. Нэгэтэ тэрэниие бүхэ барилдаанда хабаадахыень уриба. Тэрэ барилдаанда буряад-монголшуудай эгээ шанга тамиршад хабаяа туршалсаха байба. Бархамнай барилдаанда хабаадахаяа огто арсаба. Тиихэдэнь тэрэ барилдаа эмхидхэгшэд мэхэеэ гаргаба. Тэдэ Барханда тогоогой архиин хорзо уулгаба. Бархан һогтоо, үглөөдэрынь юушье һанабагүй. Ши барилдаанда хабаадахаяа үгэеэ үгөөш, энэ саарһан дээрэ гараа табиһан байнаш гэжэ барилдаанай  эмхидхэгшэд худалаар хэлэбэ. Бархамнай һайн зантай хүн байһан дээрэһээ барилдаанда хабаадаха болобо. Мүрысөөндэ Бархамнай хада шэнги томо бэетэй, аргагүй тамиртай  монгол барилдаашантай тэмсэхэ болобо. Бархамнай монгол тамиршанай нюдөө сабшалжа үрдеэгүй байхадань, хүлыень шүүрэжэ, шанга гэгшээр татажа, шоройдуулһан байна. Монгол тамиршанай яһан хухарһан байжа, монголшууд ехээр сухалдажа эхилбэ. Тэрэ һамбаандань  Бархан түргэн зугадажа, гэр тээшээ  харайлгаба, юундэб гэхэдэ, монголнууд үһөөгөө абахаяа хойноһоонь добтолжо болохо байгаа бшуу. Үнэхөөрөөшье, Барханай хойноһоо арба мянган монгол шэжэ сэрэгшэд добтолжо ошоһон байгаа. Харин Бархамнай үндэр хада дээрэ гаранхай, сэрэгшэдэй урдаһаа хадаһаа доошоо монсогор ехэ шулуунуудые мухарюулжа, олон мянган сэрэгшэдые усадхаһан юм. Монголнууд юушьегүй һөөргөө бусаба, харин Бархамнай тэндэһээ хойшо хада дээрэ байрлажа, энэ хадын эзэн болоһон юм гэлсэгшэ. Тиихэдээ манай нютагай хада «Бархан уула» гэжэ нэрэтэй болоһон, нютагнай энэ хада доро оршодог хадаа баһал «Бархан» гэжэ нэрэ абаһан түүхэтэй.

Манай Бархан нютагһаа холо бэшэ Хонхино гэжэ заахан тосхон оршодог. Энэ нютаг юундэ иимэ һайхан хонгёо нэрэтэй болоо гээшэб? Үндэр наһатайшуулай хөөрөөнһөө, энэ нютагай захаар баһал Хонхино гэжэ нэрэтэй сэбэр уһатай, хадын горхон хонгёогоор урдана. Тиимэһээ энэ нютагнай «Хонхино» гэжэ нэрэтэй болоһон байна. Мүн энэ нэрэ хоёрдохи удхатай юм. Тэрэнь юун бэ гэхэдэ, «һонгино» гээшэ.

Хурамхаанай аймагай эгээ баруун захада «Элһэн» гэжэ нютаг оршоно. Юундэ энэ нютаг «Элһэн» гэжэ нэрэ абаа гээшэб гэхэдэ, тэрэ тосхон элһэтэй газарта оршоно.

Манай Бархан нютагһаа 6 - 7  модондо оршодог «Галтай» гэжэ нэрэтэй бууса байрлана. Эндэ мүнөө 5-6 айл үхэр малаа адуулжа,  ан бун ажаһууна. Үдэшэ харгыгаар энэ нютагай хажуугаар гарахада, айлнуудай сонхоор галнууд носожо байхань холоһоо харагдана.  Тиихэдээ энэ нютагта урда сагһаа хойшо хүнүүд түбхинэжэ, гал гуламтаяа сахижа һууһан дээрэһээнь «Галтай» гэжэ һайхан нэрэтэй болоһон бшуу.

Бүгсэхээнэй аршаан  гансашье манай Хурамхаанай аймаг соо бэшэ, харин бүхы Буряад орон соо  мэдээжэ болонхой. Энэ хүйтэн аршаандамнай ерэжэ, олон  хүнүүд элдэб үнгын эбшэнүүдһээ бэеэ аргална. Нэгэдэхеэр,  «Бүгсэхэн» гэжэ нэрэ хадаа «бүгсэгэр, обогор» гэһэн удхатай. Хоёрдохёор, баһал хамниган хэлэнһээ «һөөг бургааһан» гэжэ оршуулагдана.

«Улаан-Үдэ – Хурамхаан» гэжэ харгыгаар ябажа, манай Бархан нютаг хүрэжэ ябахада,  «Туяа», «Хахи», «Епишкэ» гэжэ һонин нэрэтэй буусанууд дайралдаха. «Туяа» гэжэ бууса  30-аад онуудаар байгуулагдаһан «Туяа» гэжэ колхозой  нэрээр нэрлэгдээ.  «Хахи» гэжэ нэрэ «һахиха» гэһэн буряад үгэһөө бии болоо. Эндэ ой соо зэрлиг амитад, уһан соо загаһан  олон байгаа гэжэ хэлсэдэг, тиимэһээ ангуушад ерэжэ, амитадта урьха табижа, һахижа һуудаг байгаа гэгшэ. «Епишкэ» гэһэн нэрэ ород хэлэнһээ абтаа гэжэ ойлгохоор. Манай нютагай хүгшэн хүнүүдэй хөөрөөнһөө, энэ газарта 19-дэхи зуун жэлдэ Епифан гэжэ нэрэтэй  сүлөөлэгдэһэн ород хүн байрлаһан юм. Тэрэ хүнэй нэрээр  энэ бууса  нэрлэгдэһэн юм.

Урда сагта Бархан нютагнай «Саранхуур» гэжэ нэрэтэй байгаа. «Саранхуур» гэжэ нэрэтэй нуур манай нютагай урда захада оршоно. «Саранхуур»  - «хараани газарта һуури» (харагдаад байһан газар) гэһэн удхатай.

Манай нютагай олон хүнүүд зундаа Улааганта гэжэ газарта үбһэ сабшана. «Улааганта» гэжэ нэрэ улаагана гэжэ жэмэсэй нэрээр нэрлэгдээ, юундэб гэхэдэ энэ газар улаагана гэжэ  жэмэсээр баян байгаа.

Арбуун гэжэ бууса Баргажан мүрэнэй урда тээ үргэн, уужам  тала эзэлнэ. «Арбуун» гэһэн нэрэ «арбагар» гэһэн удхатай. Нээрээшье, энэ газарта манай Ленинэй нэрэмжэтэ колхозой ехэнхи сабшаланай газар оршодог байһан юм.  

Урда хадын хормойдо Хүнтэй холоһоо харагдана.  Үргэн таладаа надхама баян таряа  ургуулжа, хүн зоноо, үхэр малаа тэжээһэн Хүнтэй эхэ мэтээр һанагдана.   Буряадай арадай поэт Николай Дамдинов иигэжэ шүлэг соогоо бэшэһэн байна:

                                                    Хойто Урда хоёр хадынгаа

Хоорондонь лэ халюурналши,

Табан нахюур нюрга гүбээтэй

Тайбан тэнюун үргэн Хүнтэй.

«Хүнтэй» гэжэ нэрэ хадаа олон удхатай байна. Нэгэдэхеэр, «үхэр малай бэлшэхэ, мүн таряа тариха үргэн, хабтагай, үндэр, ой тайгаһаа холо оршоһон  тала дайда» гэһэн удхатай. Хоёрдохёор, «хүйтэн»  гэжэ ойлгомоор. Гурбадахи удхань – «хүнтэй – эндэ хүн зон байрлаһан».

Зүүн ба Баруун Хүнтэйн дунда, нэгэ заа дорохоно Зармаад гэжэ обогор газар байха. «Зармаад» гэжэ нэрэ «зарим» гэжэ удхатай байна.

«Хабтагайхан Зармаадай хормой тойрон нэмжыһэн, Харгана һайхан нютагни, халюуран намай угтана» гэжэ  манай нютагай  шүлэгшэ Баян-Далай Надагуров бэшэһэн байна. Харгана нютаг «баян даа адуу малаараа, бардамхан даа байдалаараа». «Харгана»  «һөөг» гэһэн удхатай юм. Иимэ нэрэтэй нютагууд буряад ороной олон аймагуудаар бии: Сэлэнгэдэ, Мухар-Шэбэртэ.

«Басаганай гуу» гэжэ газар Хүнтэйһээ  холо бэшэ оршоно. Энэ буусын нэрэ тайбарилхын тула нэгэ домог хөөрэхэмни: «Эртэ урда сагта үгытэй айлай басаган нэгэ баян хүнэй  барлаг байгаа. Нэгэтэ тэрэ хинидоо манажа ябаба. Гэнтэ шанга һалхи шуурган эхилбэ. Баарһан тэрэ басаган төөрибэ. Харгы олонгүй, тэрэ гуу соо орожо, хүлдэжэ ами наһантаяа хахасаһан юм гэжэ хэлсэдэг. Мүнөөшье тэндэ һүниин харанхыда ябаа һаа, басаганай уйлаха дуулдадаг гэжэ зарим хүнүүд хөөрэгшэ».

«Мойһото нуга» мойһоор баян хадаа иимэ нэрэ абаһан байна.  «Халсаатха» гэжэ буусын нэрэ «халсан» гэжэ удхатай. «Боохолдойн добуун» - шүдхэр, боохолдойтой газар.

Нютагнай уһа нуурнуудаар баян. Баргажан ехэ мүрэмнай Боолон-Түмэрһөө эхи абажа, Байгал далай тээшээ мушхаран урдана. «Баргажан» гэжэ нэрэ «барга», «барга баатар» гэжэ үгэһөө гаранхай.

«Нүхэ нуур», «Ехэ нуур», «Сагаан нуур» гэжэ нуурнууд бии юм. «Нүхэ нуур» нүхэн соо бии болоһон нуур юм. Хабартаа байгаалиин нойрһоо һэрихэдэ хун шубууд дулаан оронһоо бусажа ерэдэг. Энэ һайхан «бурханай шубууд» манай Нүхэ нуурта дальбараануудаа дэбжээдэг. Нүхэ нуур тухай домог иимэ домог бии: 

«Урда сагта хоер баян айл байдаг байгаа.  Зүүн нүхэ нуурай  айл хүбүүтэй hэн. Баруун нүхэ нуурай айл басагатай байгаа. Хоер айл худа анда болоо hэн гэлсэдэг.  Нажарай дунда hарада түрэ нааданай боложо байхада, тэнгэриин дуун гараад, газар хүдэлөөд, булта малынь газаагаа ерэжэ мөөрэлдэбэ, адуу морид инсагаалалдаба. Тиигэhээр газар сүмэржэ, хоер нуур бии болобо. Хүнтэйн талада Сагаан нуур эртэ сагта бага шалбааг уhан боложо, ехэ нуур боложо байдаг hэн. Энэ нуур хаанаhаа ехэ болоноб гэжэ хүн зон ехэ гайхадаг hэн. Һүүлээрнь  Аргада мүрэнhөө гараhан hадуун гэжэ hубаг уhанhаа ехэ болоно гэжэ ойлгобод. Аргада мүрэнэй уhанай нэмэхэдэ, hадуун нэмэжэ, Сагаан нуур ехэ болодог. Сагаан нуурай дүүрэхэлээр, зүүн нүхэ нуур  ба баруун нүхэ нуур нэмэдэг. Энэ хоер нуурай дунда ганса модон ургадаг, хоорондохи  зайнь гурбан километр, харин уhаниинь гутадаггүй юм. Эндэхи нуурнуудаймнай түүхэ иимэ юм».

 Сагаан нуурай эрьеэр сагаан үнгэтэй хужар ургадаг, тиимэһээ «Сагаан нуур» гэжэ нэрэтэй болоо бшуу. Ехэ нуур ехэ талмай эзэлнэ, тэрээн  соо олон үнгын амитад амидарна. Тиихэдээ «Ехэ нуур» гэжэ нэрэ абанхай. Ехэ нуурай баруун талада Зуун-Худагта, Баруун Худагта гэжэ нэрэтэй нуурнууд бии.  Эдэ нуурнууд зарим газартаа худагай уһан шэнги яһала гүн уһатай. «Худаг» гэжэ үгэһөө нэрлэгдэнхэй.

Минии Бархан нютагта үргэлтэй, мүргэлтэй газарнууд олон даа. Эдэ хадаа эртэ урда сагһаа хойшо элинсэг хулинсагаймни шүтэжэ байдаг нангин газарнууд болоно: Бархан баабай, Соодой ламайн субарга, Янжима бурхан, Хээр Шашага, Үүдэн шулуун г.м. болоно. Үүдэн шулуун – нангин газарнуудай нэгэн. Үхибүү үгы хүнүүд эндэ ерэжэ мүргэдэг. Өөрынгөө түхэлөөр шулуугаар хэгдэһэн үүдэн шэнги хадаа иимэ нэрэтэй болоһон түүхэтэй. Ойрохоно Хээр Шашага гэжэ баһал үргэлтэй, мүргэлтэй газар байдаг. Шэнэгальжин гэжэ газарта оршоно «Шэнэгальжин» «шэнэ галай эзэн» гэһэн удхатай.

3. Түгэсхэл

Шэнжэлэлгын ажал хээд байхадаа, иимэ дүнгүүдые гаргабаб:

1. Бархан нютагни ямар баян, заха хизааргүй нютаг гээшэб!
2. Нютагай нуга буусануудай, уһа мүрнүүдэй, нуурнуудай, хада уулануудай, мүргэлтэй нангин газарнуудай  нэрэнүүд Эхэ ороноймнай түүхэтэй, байгаали соо боложо байһан хубилалтануудтай, арадай ажабайдалтай нягта холбоотой.
3. Нэрэнүүд олон янзын хэлэнүүдһээ бии болоһон, илангаяа буряад, хамниган, ород.

Хэрэглэгдэһэн литература

1.  В.У. Дармаев «Сээжэндэмнай, сэдьхэлдэмнай…». – Улан-удэ: Бэлиг, 2011.- 21с.
2. Г. Э. Дамбаев, В.Д.Цыренов, Х.А. Бадмаев «Обновленный улус». – Улан-удэ: Бурятское книжное издательство, 1978.- 25 с.
3. Газета «Буряад Үнэн»
4. Газета «Огни Курумкана»
5. Информационный исторический буклет. Составитель Дармаев В.У. , с. Барагхан, 2013.
6. М.Н. Мельхеев «Топонимика Бурятии». – Улан-удэ: Бурятское книжное издательство, 1969.- 136 с.
7.  «Нютагай һэбшээн». – Бархан, 2013.

Мэдээсэбшэд:

1. Бадмаева Дулма Мужановна, ажалай ветеран;
2. Эрдыниев Цырен-Доржо Бурнушкиевич, ажалай ветеран;
3. Очиров Валерий Дугданович.