3-кү класска тыва дыл эртеминиң  ажылчын программазы                      Тайылбыр бижик

        3-ку класстын тыва дыл программазын Тыва Республиканын ниити өөредилгезинин эге школага 1-4 класстарга тыва дыл талазы-биле федералдыг  күрүне стандарттарынга дүүштүр Ш.Ч.Сат, Н.М.Ондар, Н.Ч. Дамбаныы-биле тургускан. Өөреникчилернин ниити сайзыралынче, оларнын билиинин практиктиг болурунче угланмышаан, программаны тургузарда эртемнин, дес-дараалашкаанын, көргүзүглүүнүн болгаш коммуникативтиг принциптерге даянып база уругларнын назы-харын барымдаалап тургаш тургускан. Бо ажылчын программа эге школаның Федералдыг күрүне стандарттарының сорулгаларын чедип алырынче угланган.      

Өөредиглиг план дараазында методиктиг сумелерниң дузазы-биле ажыглаттынмышаан, уругларның шиңгээдип алган билиглерин, мергежилдерин, чаңчылдарын   тыва дыл программазының негелделеринге дүүштур эге класс башкыларынга  А.А Алдын-оолдуң «Диктантылар болгаш эдертиглер чыындызы»-биле хынаарын сумелеп турар. Тыва Республиканың ниити өөредилгезиниң национал девискээр кезээ 3-кү класс өөреникчилериниң ниити сайзыралынче, оларның билииниң практиктиг болурунче угланмышаан программаны тургузарда  эртемнииниң, дес-дараалашкаанының, көргүзүглүүнүң болгаш коммуникативтиг принциптерге даянып база уругларның назы-харын  барымдаалап  тургаш, тургускан.

«Тыва дыл» деп эртеминиӊ өөредилге планында туружу

Ниитизи-биле программа ёзугаар 3-кү класска неделяда 1 шак, бүдүн чылда 34 шак көрдүнген.

Эге класстарга  тыва дылды өөредириниң кол сорулгалары:

1) Уругларны медерелдии-биле шын номчуур, бижиир болгаш чугаалаарынга өөредири;

2) оларга төрээн дыл талазы-биле эге билиглерни бээри;

3) уругларны ном ажыглаарынга чанчыктырар болгаш оларның дылга сонуургалын, номчулга болгаш бижилге-биле холбаштыр бойдусту, ниитилел амыдыралын хайгаараарынга үндезилээш, өөреникчилерни материалистиг күзел-бодал-биле чепсеглээри;

4) уругларны мораль болгаш эстетика талазы-биле кижизидери;

5) өөренип турар чүүлдерни сайгарып, бөлүктеп, деннеп, туңнеп билиринге, оларның иштинден кол болгаш чугула чүүлдерни тып, тайылбырлаарынга өөреникчилерни таныштырары.

3-ку класска тыва дыл   программазын шиңгээткениниң

планнаттынган туңнелдери:

 Личностуг  (бот хамаарылгалыг)

Өөреникчилерге хевирлеттинген турар билиглер:

• Төрээн дылывыс харылзажырының база мээ-медереливистиң шынарын көргүзериниң кол чепсээ;
• Төрээн дыл национал культуравыстың кол болуушкуну;
• Сагыш-сеткилди, бодалдарны илередиринге дылдың бай-байлаан, уран-чечен  аргаларын  чөптуг ажыглап билири.;
• Төрээн дылын улаштыр өөрениринге сонуургалын оттурары;
• Аас болгаш бижимел чугаага дылдың уран-чечен аргаларын чедимчелиг ажыглап билири.
• Бойдусту, ниитилел амыдыралын хайгаараарынга үндезилээш, материалистиг үзел-бодал-биле чепсеглээри.

        Өөреникчилерге хевирлеттинип болурунуң билиглери:

• Төрээн дылын сайзырадырынга. ону кадагалап арттырарынга өөреникчиниң  бот киржилгези;
• Аас чугаага дылдың уран-чечен аргаларын эстетиктиг талазынче угландырары.

          Предметтиг      (эртемге хамаарыштыр)

          Өөреникчилерниң  билип алган турар ужурлуг  билиглери:

3-ку класска тыва дыл программазы  4 бөлуктен тургустунган.

1. «Yннер болгаш үжүктер»
2. «Сөс»
3. «Чугаа кезектери»
4. «Домак»
5. «Чугаа сайзырадылгазы»

                  1.«Yннер болгаш үжүктер» деп бөлүкке хамаарыштыр: 3-кү класска үннер, үжүктер дугайын өөренип тура, сөстуң үн-үжүктүг анализин чорударынга кичээнгейни кошкадып болбас болгаш дараазында чүүлдерни ханыладыр өөредир, шын бижиирин чедип алыр:

1 . Кыска, узун болгаш өк-биле адаар ажык уннер.

2. Я, е, ё, ю деп и уннуг ужуктер.
3. Сөс иштинге дулей болгаш ыыткыр ажык эвес ужуктерни бижиири.
4. Сөс эгезинге т—д, п—б деп үжүктерни бижиири. Эгезинге чаңчыл ёзугаар т бижиир состер.
5. Слог. Сөстерни аас болгаш бижимел-биле слогтарга чарары.
6. Сөстерни бир одуругдан өске одуругже шын көжүрүп билири..

           2.«Сөс» деп бөлүкке хамаарыштыр өөредир чүүлдер:

1 . Сөстуң составы. Дазыл болгаш чаңгыс (ниити) дазылдыг сөстер. Дазыл болгаш кожумак дугайында бөдүүн билиг.

2. Сөс иштинге дакпырлаан mm, нн деп үжүктерни шын бижиири.
3. Тып, тик, теп, тырт, төк, тут деп сөстерни болгаш оларньщ хевирлерин шын бижиир
4. Дефистеп бижиир нарын состер.
5. -дыр (-дур, -дур, -тыр, -тир, -тур, -тур) деп артынчы болгаш ооң янзыларын шын бижиири.

                 3. «Чугаа кезектери»  деп бөлукке   дараазында чугаа кезектери-биле таныжар: чүве ады, кылыг сөзу, демдек ады, сан ады., эдеренчилер.

         1.Чүве ады. Чүве аттарының саннарга өскерлири. Чүве аттарының падежтерге өскерлири. Хуу чүве аттарын шын бижиири.

         2. Кылыг сөзу. Кылыг сөстериниң үелерге өскерлири.

         3. Демдек ады. Чүвелерниң шынарын, чүзүнүн, хевирин, хемчээлин, амданын, өң-чүзүнүн көргузер демдек аттары.

               4. «Домак» деп бөлүкке 3-ку класска уругларның 1-ги, 2-ги класстарга  билиглерин болгаш мергежилдерин ханыладыр билиндирер, оларны практика кырынга ажыглап билиринге чаңчыктырар.

1. Медээ, айтырыг, кыйгырыг домактарын мурнунда класстарга тускайлап өөретпээн, чугле бижик демдектерин барымдаалап, домактарны шын, аянныг номчуурунга таныжылга чоруткан. Ам 3-кү класска айтырыг, кыйгырыг, медээ домактарын тус-тузунда утка талазы-биле билиндирер болгаш домактарны шын аялгалыг кылдыр номчуп билиринге өөредир. Домактарны утка талазы-биле бот- боттарындан ылгап билирин чедип алыр.Диалогтун дузазы биле уругларнын харылзаажыр аргаларын уругларга билиндирер.

2. Домак кежигуннери. Домак иштинден кол сөс болгаш сөглекчини тып билири. Кол сөс биле сөглекчиниң айтырыгларын тус-тузунда тургузуп билири. Домакта кымны азы чүнү илереткенин, оон дугайында чуу дээнин тодарадып билири. Харылзаалыг чугааны аңгы- аңгы домактарга чарары.

2. Кол сөс биле сөглекчиден аңгыда домактың ийиги черге кежигуннериниң дугайында долу  билиг бээр.

       4. Домакта санай адаан сөстерниң ( «чаңгыс аймак кежигүннер» деп терминни бербес) аразынга биче секти салыры. Домакта санай адаан сөстерниң шын номчуурун чедип алыры. Адап турда ол сөстерниң аразынга үн доктаап турар (пауза бар) дээрзин практика кырынга таныштырар. Домак-биле ажыл — уругларның аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр талазы-биле ажылдарның бир хевири. 3-кү класска домак- биле ажылдың негелделери чоорту нарыыдаар болгаш ханылаар ужурлуг.

 5. 3-кү класска чугаа сайзырадылгазынга хамаарыштыр харылзаалыг чугааны тургузуп өөрениринге чорудар ажылдарның кол хевирлери — эдертиг болгаш чогаадыг бижидер негелделери чоорту нарыыдаар. Эдертиг-даа, чогаадыг-даа бижидип тургаш, бердинген планның дараалашкаан хажытпайн бижип өөрениринге уругларны чаңчыктырып, дараазында негелделерни сагып билиринге өөредир:

1. Домактарны харылзаалыг болгаш дес-дараалашкак кылдыр тургузары;
2. План ёзугаар бижип тургаш, чунуң дугайында мурнай, а чүнү ооң соонда бижиири азы чүнү шуут биживейн барып болурун өөреникчиниң шын шилип билири;
3. Кол утказын өскертпейн, фактыларны, болуушкуннарны шын дамчыдары;
4. Сөзүглелдиң, кезектерин (абзацтарын) планның пунктуларынга хамаарыштыр тып бижиири;
5. Сөзүглелдиң сөөлүн шын төндүрери, бодунуң хамаарылгазын илередип шыдаары.

Өөреникчилерниң өөренип ап болур аргалары:

• Төрээн дылының бүгү үннерин болгаш үжүктерин, оларның кол ылгалын билген турар ужурлуг;
• Сөс иштинге  болгаш сөс эгезинге  ажык эвес үннерниң шын бижилгезин билген турар ;
• Домактарның болгаш сөстерниң анализ-синтезтиг сайгарылгазын кылып, домактардан сөстерни ылгап тывар;
• Сөстерниң шын көжүрерин билген турар;
• Артынчы состерни состерни сос биле шын бижииринин дурумнерин билир ужурлуг;
• Чугаа кезектерин аразында ылгап билген турар ужурлуг;
• Домактын чугула кежигүннерин, домак итштинде состерниң харылзаазын шын тып билген турар.
• Сөзүглел-биле ажылдап, ында домактарны дес-дараалаштыр аас болгаш бижимел чугааның дузазы-биле дамчыдып билген турар ужурлуг.

Метапредметтиг

Регулятивтиг  (углаар-баштаар)

Өөреникчилерниң чогуур деңнелге билип алыр ужурлуг билиглери:  

• Өөренип турар эртеминиң  тема, бөлүк аайы-биле кол сорулгаларын, утказын  угаап билири;
• Башкының удуртулгазы-биле бердинген даалгаларны күүседип өөренири;
• бот хыналданы, удур-дедир хыналданы болгаш орфографтыг, пунктуациалыг частырыгларны тып билирин боттандырар;
• Чаа чувени билип алыр чүткул-сонуургалын улам сайзырадыр
• Салдынган сорулгага дүүштур кылыр ужурлуг ажылды планнап, хайгаарап, ооң туңнелинге чедериниң болдунар аргаларын тодарадып билирин өөредир.
• Сорулганы шын салып, ону  чедип алырының аргаларын дилеп , тып билирин өөредир.
• Өөренген чүүлдерин сайгарып, бөлүктеп, деңнеп, туңнеп билиринге, оларның иштинден кол болгаш чаа чугула чүүлдерни тып, тайылбырлаарынга өөреникчилерни чаңчыктырар.

 Өөреникчилерниң өөренип ап болур  аргалары:

• Өөренген темазынга алган билиглерин түңнеп болгаш үнелеп билирин боттандырары;
• аас болгаш бижимел чугааны дылдың негелдери-биле чогуур үезинде практика  кырынга өскертип  болгаш ажыглап билири

Билиин ханыладырынга түңнелдер (познавательные)

Өөреникчилерниң   өөренип алыр ужурлуг билиглери:

• өөредилге даалгаларын кууседип турар үеде херек ужурлуг медээлерни  немелде номнар, статьялар болгаш энциклопедиялардан тып билири;
• бодунуң назы-харынга дүүштүр янзы-бүрү словарьларга, справочниктерга  даянып билири;
• дылдың негелдерин күүседирде янзы-бүрү схемаларны, модельдерни, символ- демдектерни ажыглап билири;
• белен таблицаларны, схемаларны, сөзүглелдерни немээри;
• дылдың адырлары: үн-үжук, сөс тургузуу, чугаа кезээ, домак кежигүнү, бөдүүн домак дугайында алган билиглерин деңнеп, бөлүктеп, тып, ажыглап билири;
• алган билиглерин план болгаш таблица дузазы-биле системажыдып, бөлүктеп, түңнеп билири;
• сөсте орфограммаларны янзы-бүрү аргалар-биле хынап билири;
• номчаан сөзүглелдериниң кол утказын  ылгап үндүрери;
• бодунуң чугаазын тода болгаш билдингир кылдыр дыңнакчыга дамчыдып билири;
• словарьда, библиотека каталогтарында бар чугула медээлерни  кылып, ону дилеп, шыгжап чаңчыгары. Компьютерге ажылдап өөренири.
• эштежип ажылдаарынга өөренир. Бодун аңгы-аңгы рольдарга киириштирер (удуртур, күүседир)
• херек материалдарны дилеп, тып билири. (янзы-бүрү номнар, словарь, интернет)

Өөреникчилерниң өөренип ап болур   аргалары:

• Библиотека болгаш Интернет дузазы-биле херек билиглерни тып, ажыглап билири;
• Аас болгаш бижимел чугааны шын болгаш медерелдии-биле тургузуп билири;
• Болуушкуннарны логиктиг (бодамчалыг) сайгарылгага даянып, дамчыдып билири;
• Алган медээлерни сайгарып, критикалап билири;

Коммуникативтиг

Өөреникчилерниң   өөренип алыр билиглери:

• аас чугаага диологту ажыглап билири;
• аңгы-аңгы бодалдарны өөренип, сайгарып билири болгаш чаңгыс аай туңнелге келиринге ооредири;
• бот туружун болгаш бодалын быжыглап чаңчыгары;
• аңгы-аңгы бодалдарны өөренип, сайгарып билири болгаш чаңгыс аай туңнелге келиринге өөредири;
• коммуникативтиг сорулгаларны шиитпирлээринге дылдың аргаларын чедимчелиг ажыглаары;

Өөреникчилерниң өөренип ап болур  аргалары:

• коммуникативтиг сорулгаларны дыннакчыга тода, дорт, дес-дараалашкаа-биле  медээни, билигни чедирери;
• удур-дедир хыналда уезинде бот-боттарынга  дузаны үезинде чедирип, билири болгаш коммуникативтиг сорулгаларны шиитпирлээринге дылдың аргаларын чедимчелиг ажыглаары;

Өөредилге чылының төнчүзүнде уругларның билип алган турар ужурлуг билиглери

-Сөстуң тургузуу: дазыл, чогаадылга,өскертилге кожумактары;

-чугаа кезектери: демдек ады, чүве ады, кылыг сөзу, эдеринчилер;

--Шын бижилгезин өөренип алганы сөстерлиг 45-55 хире сөстүг сөзүглелди чараш хол үжүү-биле чазыг чокка дужуруп азы адап бээрге бижиири. Херек таварылгада улуг секти, айтырыг болгаш кыйгырыг демдектерин шын салыры;

-фонетиктиг сайгарылганы кылыры: сөстерни слогтарга чарары, ажык болгаш ажык эвес үннерни ылгап, сөстерде үннерни болгаш үжүктерни шын тодарадып билири;

-сөстерни тургузуг талазы-биле сайгарып билири (дазыл,чогаадылга, оскертилге кожумактарын ылгаары);

-чугаа кезектерин болгаш оларнын грамматиктиг демдектерин (чуве адынын падежин, кылыг созунун уелерин ) билири;

-домакта сөстерниң аразында харылзаазын тургузар, оларны сос каттыжыышкыннарынга чарар;

-домактарнын бөдүүн синтаксистиг сайгарылгазын кылыр:чугаалаар сорулгазының аайы-биле оларның янзызын тодарадыр, чугула болгаш ийиги черге кежигүннерин аңгылаар, оларның аразында харылзаазын айтырыглар дузазы-биле тургузар.

-коллективтии – биле тургускан план езугаар 45-50 состуг эдертиг болгаш чогаадыг бижиир;

-сагыш-сеткилди, бодалдарны илередиринге дылдың бай-байлаан, уран-чечен  аргаларын  чөптуг ажыглап билири.;

-аас болгаш бижимел чугаага дылдың уран-чечен аргаларын чедимчелиг ажыглап билири.

- сюжеттиг чуруктар-биле чугаа сайзырадырының ажылдарын  чорудары;

- бот хыналданы, удур-дедир хыналданы болгаш орфографтыг,    пунктуациалыг частырыгларны тып билирин боттандырар;

- болуушкуннарны логиктиг (бодамчалыг) сайгарылгага даянып, дамчыдып билири;

- аңгы-аңгы бодалдарны өөренип, сайгарып билири болгаш чаңгыс аай туңнелге келиринге өөредири;

- ангы-ангы бодалдарны өөренип, сайгарып билири болгаш чаңгыс аай туңнелге келиринге өөредири.

3-ку класска ажыглаар өөредилге-методиктиг комплекс:

1. Тыва дыл. 3 класс. Ниити ѳѳредилге черлеринге ѳѳредилге ному. Ш.Ч. Сат,  Н.М. Ондар, Н.Ч.Дамба, Кызыл: Национал школа хѳгжудер институт.-2013.-166 ар.

2. Диктантылар чыындызы. А.А.Алдын-оол. Кызыл: Ю.Ш. Кюнзегеш аттыг Тыванын ном ундурер чери -2010.

3.  1-4 класстарга тыва дыл болгаш номчулга программазы. Ойдан-оол А.К., Ондар Э.Д.. Кызыл: Тыванын ном ундурер чери.-2000.

4. Эдертиглер чыындызы. 2-4 кл. А.А.Алдын-оол. Кызыл: Ю.Ш. Кюнзегеш аттыг Тыванын ном ундурер чери.-2011.

3-кү класска тыва дыл эртеминиң календарь-тематиктиг планнаашкыны

Тайылбыр бижик

         3-кү класстыӊ   «Литературлуг номчулга» эртеминге тургускан ажылчын программаны Россия Федерациязыныӊ «Россияныӊ Школазы» деп өөредилге-методиктиг бөлүкке, Тыва Республиканыӊ ниити өөредилгезиниӊ эге школага 1- 4 класстарга тыва дыл болгаш номчулга талазы-биле күрүне стандарттарынга дүүштүр,  2011 чылдыӊ Э. Д. Ондарныӊ 2- 4 класстарга номчулга программазынга болгаш 2013 чылда үндүргени 3-кү класстарныӊ Л.С.Кара-оолдуӊ  «Литературлуг номчулга» номунга даянып тургускан. Бо ажылчын программа эге школаныӊ Федералдыг күрүне стандарттарыныӊ сорулгаларын чедип алырынче угланган.

        Тыва уругларны шын, кижизиг, эртем-билиглиг кижилер кылдыр өөредири амгы үенин школаларының эң-не кол сорулгаларынын бирээзи. Υжүк-бижик номчуп билип эгелээриниң эн-не кол дөзү- эге класстар. 7-10 харлыынга чедир уругнуң чугаа-домааның аңгы-аңгы хевирлериниң (бижимел чугаа, номчулга, дыңнап билири) сайзыраарынга таарымчалыг уези. Ынчангаш тыва литературлуг номчулга эге школага чугула эртемнернин бирээзи.

«Литературлуг номчулга»

деп эртемниӊ өөредилге планында туружу

        Ниитизи-биле программа ёзугаар 3-кү класска неделяда 2 шак, бүдүн чылда 68 шак көрдүнген.

«Литературлуг номчулга» деп эртемнин ниити характеристиказы.

Эге школага «Литературлуг номчулга» деп эртем өөреникчини чогаалга чаӊгыс аай болгаш узуктелиишкин чок өөредиринин бир кезээ болур.

Эге класс өөреникчилериниң ук эртемни өөренип тура, амыдыралчы дуржулгазы байлак эвес болганындан чечен чогаалды сөстүң уран чүүлү деп шиңгээдип алыры онзагай.

 «Литературлуг номчулга » кичээлдериниң, өске эртемнерге бодаарга, бир тускай чүүлү-кичээл бүрүзүнге чогаалдың жанр болгаш утказындан хамаарылга чок өөреникчилернин дыл-домаа база ниити кижизидилгезинче кичээнгейни угландырары; сөзүглел бүрүзүн уругнуң аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадырындан аңгыда, мөзү-бүдүш талазы-биле шынарларын хевирлээр сорулгалыг ажыглаар.

Ук эртемни өөренип тура, эртемнер болгаш культуралар аразында харылзааны тургузар, ынчангаш орус база өске чоннарның аас чогаалы, чечен чогаалы, хүрээлел, уран чурулга, күш-ажыл кичээлдери-биле холбаары көрдүнүп турар.

Эге школага «Литературлуг номчулга» деп эртемни өөредириниң кол сорулгазы-торээн дылынга медерелдиг, шын база аянныг номчуп билир кылдыр чаңчыктырарда, тыва дылда бижиттинген өөредилге, эртем нептергей база чечен чогаал созүглелдериниң утказын шингээдип, угаап бодаар чаңчылдарын оттуруп сайзыратпышаан, бот номчулга дуржулгазынга даянып, номчукчу болур бүрүн эргезин хевирлээр.

Ук сорулганы боттандырары-биле дараазында айтырыгларны шиитпирлээр:

-төрээн дылынга чугаа ажыл, чорудулгазынын бүгү хевирлерин (дыңнаары, номчууру, чугаалаары, бижиири) сайзыратпышаан, өске кижилер-биле харылзаа тудуп билир кылдыр чаңчыктырар;

-тыва чечен сөстү эстетиктиг шиңгээдип алырынга белеткеп, төрээн дылынга номчуттунар сонуургалын оттуруп сайзырадыр;

-тыва чечен чогаалдың сөзуглелдери-биле ажылдап билир кылдыр чепсеглээр сорулгалыг эге практиктиг билиглерни бээр;

-чаңгыс ол-ла темага бижиттинген тыва болгаш өске чоннарның чогаалдарын деңнеп, дөмей болгаш ылгалдыг чүүлдерин тодарадып билир кылдыр чаңчыктырар;

-уругларның номчаан чогаалдарынга даянып, оларның мөзү-бүдүжүн хевирлеп тура, эки-багай, буянныг-бак деп чүүлдер дугайында билиглерин сайзырадыр, төрээн чону база өске аймак кижилер чурттап турар чурту дээш чоргааралын оттуруп, тыва болгаш Россияның чоннарының культура база чечен чогаалын хундулеп билир кылдыр кижизитпишаан, өөреникчиниң мөзү, эстетиктиг дуржулгазын байыдар.

«Литературлуг номчулга» деп эртемни өөредириниӊ кол угланыышкыннары

«Литературлуг номчулга » деп эртемни эге школаның 2-4 класстарынга өөредирин барымдаалаан ийи кол угланыышкын бар:

1. Чугаа болгаш номчулга ажыл-чорудулгазының хевирлери;
2. Уругларның номчукчу ажыл чорудулгазы.

Номчулгага болгаш чугаа сайзырадылгазынга өөреникчилерниӊ билир ужурлуг кол билиглери, мергежилдери болгаш чаңчылдары

3-кү классты доозуп тургаш, өөреникчилер дараазында чүүлдерни шиӊгээдип алган турар.

     Номчулганын чаӊчылдары:

     2-ги класска алган билиглерин улам ханыладыр болгаш быжыглаар.

     Утка болгаш дыл-домааныӊ талазы-биле чедингир сөзүглелди пауза, интонация болгаш номчулганыӊ темпизин барымдаалап шын, медерелдиг, аянныг номчууру. Номчулга үезинде нарын сөстерни, ылаӊгыя кылыг сөстерин, чүве аттарын, утка талазы-биле тудуш холбаалыг сөстерни (чүве ады – биле эдеренчи, демдек ады – биле чүве адынын каттышканы) бот – боттарындан адырбайн, тудуштуруп номчууру. Сөзүглелде чугула утка илередир сөстү ылгап билири. Баштай иштинде номчааш, оон соонда аянныг, ыыткыр номчууру. Диалогту аянныг рольдап номчууру. Иштинде оожум болгаш шилилгелиг номчулганыӊ аргаларын шиӊгээдип алганы. Номчулганыӊ темпизин сагып шыдаары. Таныш эвес сөзүглелди номчуурунуӊ дүргени 1 минутада 65-70 хире сөс.

       Сөзүглел-биле ажыл. Сөзүглелдиӊ кезектерин чогаалда болуушкуннарныӊ дес дараалашкаан болгаш утка талазы-биле харылзааларын тодарадып билир.

       Улуг эвес сөзүглелди аӊгы-аӊгы кезектерге чарып, кезек бүрүзүнге ат (эге) чогаадыры; башкыныӊ дузазы-биле сөзүглелдиӊ планын тургузары.

       Номчаан чүүлүнүӊ утказын делгередир болгаш кысказы-биле допчулап чугаалаары. Чогаалдыӊ кол бодалын илередип, боттарыныӊ сөстери-биле ону бадыткаары.  Чогаалдыӊ киржикчилериниӊ чугаазын барымдаалап, оларга үнелел бээри.

        Болуушкуннуӊ чылдагаанын тайылбырлап шыдаары. Хайгаараан, көрген-билген чүүлдериниӊ дугайында, башкыныӊ дузазы-биле сайгарган чуруктарга хамаарыштыр кыска чугаалар тургузары.

        Делгереӊгей болгаш кыска план езугаар нгомчаан чүүлүнүӊ утказын дес-дараалаштыр үшкү арындан чугаалап билири. Сөзүглелде билидинмес болгаш чаа сөстерни, сөстүӊ чамдык уран аргаларын боттарыныӊ билир шаа-биле тайылбырлап шыдаары.

        Чогаалдыӊ кол темазынга, кол утказынга, идеязынга хамаарышкан монологтарны (үзүндүлер, абзацтар) дыӊналдыр номчууру, доктаадып алыры. Чогаалдыӊ маадырларыныӊ бирээзиниӊ өмүнээзинден делгереӊгей азы допчу чугаа кылып билири. Аас чогаалдарыныӊ болгаш чечен чогаалдыӊ хевирлери-биле (жанрлар) практиктиг таныжылга. Басня, ооӊ онзагай талазы.

3 -кү класстыӊ өөреникчилериниӊ шиӊгээдип алыр билиглери:

• медерелдии-биле шын номчуп, бижип болгаш чугаалаарынга өөренир;
• төрээн дыл болгаш литература талазы-биле эге билиглерни алыр;
• ном ажыглаарынга чаӊчыгар болгаш дылга сонуургалы, номчулгага болгаш билиглерже чүткүлү хайныгар;
• мораль болгаш эстетика талазы-биле кижизитинер;
• өөренип турар чүүлдерин сайгарып, бөлүктеп, деӊнеп, түӊнеп билиринге, оларныӊ иштинден кол болгаш чугула чүүлдерни тып, тайылбырлаарынга чаӊчыгар.

3- кү классты доозуп тура номчулга программазын шиӊгээдип алганыныӊ планнаттынган  түӊнелдери

Личностуг (личностные результаты)

 Өөреникчилер чүнү билир ужурлугул:

- өөредилгениӊ чедиишкинниг болурунуӊ чылдагаанын тып билири;

- бодунуӊ ажылын туӊнеп, үнелеп билири;

-бодунуӊ төрээн чуртунга болгаш чонунга, ооӊ амыдырал-чуртталгазыныӊ хамаарылгазын шингээдип алыры;

- өске чоннарныӊ ниити мөзү-шынарыныӊ, моральдыг нормаларыныӊ талаларын билип алыры;

- бодунуӊ-даа, өске чоннуӊ кижилериниӊ кылган эки, багай талаларыныӊ уг- шиин тып билири;

- моральдыг нормаларга болгаш этиктиг негелделерге дүүштүр аажы- чаӊын таарыштырары;

- өске кижилерниӊ сагыш-сеткилин, ишти-хөӊнүн билири болгаш олар-биле кады сагыш-човаары;

- уран-чечен культура-биле таныжып тура эстетиктиг овур –хевирлерниӊ кижизиттинери;

- өөредилгеже, эртем-билигже чүткүлдүү;

Өөреникчилер чүнү билип алырыл:

- долгандыр турар бойдуска хумагалыг, камныг, ынак болуру;

- аажы- чаӊы моральдыг мөзү – шынарга, ужур-чурумга чагыртыры;

- өске чоннарныӊ хамаатыларынга деӊ хамаарылгалыг болуру.

Предметтиг (предметные результаты)

 (Раздел «Виды речевой и читательской деятельности»)

Номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазы

Өөреникчилерниӊ өөренип алган турар билиглери:

- утка болгаш дыл-домааныӊ талазы-биле чедингир сөзүглелди пауза, интонация болгаш номчулганыӊ темпизин барымдаалап шын, медерелдиг, аянныг номчууру;

- таныш эвес сөзүглелди номчуурунуӊ дүргени 1 минутада 65 – 70 хире сөс;

- чогаалдыӊ адынга болгаш аӊаа чураан чуруктарга даянып алгаш, чогаалдыӊ кол утказын тодарадып билири;

- чогаалдыӊ темазынга, кол утказынга, идеязынга хамаарышкан монологтарны (үзүндүлерни, абзацтарны) дыӊналдыр номчууру, доктаадып алыры;

- сөзүглелдиӊ кезектерин чогаалда болуушкуннарныӊ дес-дараалашкаан болгаш утка талазы-биле харылзааларын тодарадып билири;

- улуг эвес сөзүглелди аӊгы-аӊгы кезектерге чарып, кезек бүрүзүнге ат (эге) чогаадыры; башкыныӊ дузазы-биле сөзүглелдиӊ планын тургузары база сөзүглелге болгаш ооӊ кезектеринге хамаарышкан  айтырыгларны тургузуп билири;

- номчаан чүүлүнүӊ  утказын делгередир болгаш кысказы-биле допчулап чугаалаары;

- уруглар библиотеказында бар  номнар-биле, алфавиттиг каталог аайы-биле номнарны тып билири;

- номчаан номнарыныӊ кыска тайылбырын тургузуп билири; справочниктер, энциклопедиялар болгаш уругларнын периодиктиг журналдары- биле ажылдап билири;

- чогаалдыӊ кол маадырларыныӊ чугаазын, чүнү кылып турарын барымдаалап оларга үнелел бээри;

Өөреникчилерниӊ өөренип алыр аргалары:

- номчаан чогаалынга хамаарышкан бодунуӊ үзел-бодалын бодунуӊ сөстери-биле аас болгаш бижимел хевирге дамчыдып билири;

- номчаан чогаалыныӊ эстетиктиг болгаш мөзү-шынар талазы-биле бодунуӊ бодалдарын  чугаалап билири;

- номчаан чогаалыныӊ кол маадырларынга болгаш чогаалды бижээн авторнуӊ позициязынга хамаарыштыр бодунуӊ үзел – бодалын бодунуӊ сөстери-биле аас болгаш бижимел хевирге дамчыдып билири;

- дөмей сөзүглелдерни болгаш айтырыгларга харыыларны бижимел хевирге тургузуп билири;

Чогаадыкчы ажылдар (Раздел «Творческая деятельность»)

 Өөреникчилерниӊ өөренип алган турар билиглери:

- диалогту аянныг рольдап номчууру;

- план езугаар сөзүглелди тургузуп билири;

- хайгааралдыӊ туннелинде бижимел чугааныӊ хевирлерин (тодарадып бижиир, угаап-бодаар), болган болуушкуннуӊчылдагаанын тодарадып тургаш, чугааларны тургузуп билири;

- бердинген тема езугаар чогаадыгларны, номчаан номунга, көрген кинозунга, теледамчыдылгага, сөзүглелдерниӊ үзүндүлеринге үнелээшкиннерни  бижип билири;

- номчаан чугаазынга шиижиткен көргүзүглерге киржири, шээжи-биле доктаадып алган шүлүктерин, чогаалдыӊ үзүндүлерин аянныг номчуп билири;

- бердинген чуруктар езугаар чогаадыгларны тургузуп чогаадып билири.

 Өөреникчилерниӊ өөренип алыр аргалары:

- чогаалдыӊ маадырларыныӊ бирээзиниӊ өмүнээзинден делгереӊгей азы допчу чугаа кылып билири; чугааныӊ сюжедин болгаш кол маадырларыныӊ болуушкуннарын  улаштыр чогаадыры;

- номчаан чогаалдарынга чуруктарны чуруп билири;

- бөлүк- биле ажылдап тура сценарийни болгаш проектилерни тургузуп билири;

 (Раздел «Литературоведческая пропедевтика»)

Литература эртеминге  баштайгы өөредилге

Өөреникчилерниӊ өөренип алган турар билиглери:

- сөзүглелде чугула утка илередир сөстү ылгап билири; баштай иштинде номчааш, ооӊ соонда аянныг ыыткыр номчууру;

- аас чогаалдарынын болгаш чечен чогаалдарынын хевирлери-биле (жанрлар) практиктиг таныжылга; басня, ооӊ онзагай талалары- биле таныжары;

- авторнуӊ, кол маадырларныӊ сөзүн, пейзажтыӊ, маадырларныӊ хевир дүрзүзүн, оларныӊ чүнү кылып турарын, амыдырал-чуртталгазын тодарадып ылгап билири;

- авторнуӊ кол маадырларга хамаарылгазын тодарадып, чугаалап билири;

- жанрларны деӊнеп тургаш ылгап билири ( тоол – басня, тоол – тоолчургу чугаа, - тоол – чечен чугаа о. ө.);

Өөреникчилерниӊ өөренип алыр аргалары:

- аянныг уран номчулганыӊ аргаларын (деӊнелге, диригжидилге, метафора) ажыглап тургаш, сөзүглелдерниӊ анализин кылып өөренири;

- аналогия езугаар, аянныг уран номчулганыӊ аргаларын (деӊнелге, диригжидилге, метафора) ажыглап тургаш сөзүглелдерни, шүлүктерни чогаадып тургузуп өөренири.

Метапредметтиг (метапредметные результаты)

Регулятивтиг (Регулятивные)

Өөреникчилерниӊ өөренип алган турар билиглери:

- бодунуӊ кылыр ужурлуг ажылын планап болгаш салып алган сорулгалары-биле оларны дүүштүрүп билири;

- чаа өөренген уран – чечен чугаада башкыныӊ айтып кааны езугаар чүнү кылырын сагыыры;

- өөредиглиг кылдыныгларны аас болгаш бижимел хевирге кылып билири;

- болуушкун төнчүзүнде , ооӊ түӊнелдерин анализтеп болгаш демдээн салган соонда эдилгелерни кылып билири;

Өөреникчилерниӊ өөренип алыр аргалары:

- башкы-биле демниг ажылдажыышкын үезинде чечен чогаалды өөренип шиӊгээдип алырда чаа-чаа сорулгаларны салып билири;

- кылган ажылдарын ажыл үезинде болгаш ажыл соонда шын кылып турарын бот сайгарып шинчилеп билири;

- бодунуӊ номчулга ажылын планап билири.

Билип алыышкын (Познавательные)

Өөреникчилерниӊ өөренип алган турар билиглери:

- херек билиглерни словарьларны ажыглап тургаш тып билири;

- чогаалдарны болгаш ооӊ кол маадырларын деӊнеп болгаш үнелел барымдаазын езугаар аӊгылап билири;

- чогаалдыӊ кол маадырларыныӊ сөстери, сагыш- сеткили, кылып турар чүүлдерин, аразында харылзааларын шиӊгээдип алыры.

Өөреникчилерниӊ өөренип алыр аргалары:

- херек билиглерни библиотекалардан, өөредиглиг литературадан болгаш Интернеттен тып билири;

- амыдыралдыӊ болуушкуннарын, чечен чогаалдын хевирлерин, кол маадырларын деӊнеп болгаш аӊгылап билири;

- чогаалды сайгарып турар үеде болгаш бодунуӊ амыдыралынга даянып алгаш чылдагаан айтып турар харылзааларны, логиктиг угаан- бодалын аас болгаш бижимел хевирге шын тургузуп билири;

- бердинген статья-биле ажылдап билири (статьяныӊ кол бодалын тодарадып, планын тургузары).

Коммуникативтиг (Коммуникативные)

Өөреникчилерниӊ өөренип алган турар билиглери:

- бөлүкке ажылдап өөренири; бодунуӊ бодалындан аӊгыда эжиниӊ үзел-бодалын база дыӊнап үнелеп билири;

- түӊнел үндүрерде бодунуӊ бодалын тайылбырлап билири болгаш эшөооруннун узел-бодалы- биле деӊнештирип билири;

- эжинге херек медээни шын тода дамчыдып билири;

- демниг ажыл үезинде эжинге дузаны чедирери, бот-боттарын хынажып билири;

- диалог чугааны чорудуп билири;

- салдынган сорулгаларны чедип алырда чугааны шын тургузуп билири;

Өөреникчилерниӊ өөренип алыр аргалары:

- салып алган сорулгаларны чедип алырда, өске кижилерниӊ үзел-бодалдарын база дыӊнап билири;

- бөлүк-биле ажыл үезинде чогуур айтырыгларны салып билири.

3-ку класстын доозукчузунун билиинге  негелделер

Эге ниити өөредилге чериниң доозукчузу «Литературлуг номчулга» деп эртемни өөренген түңнелинде:

1. Бодунуң моон соңгаар сайзыраарынга база өске эртемнерни чедиишкинниг шиңгээдип алырынга номчулганың ужур-дузазын медереп билген турар болгаш үзүктел чок номчулга долгандыр турар хүрээлелди, делегейни база бодун билип алырынга чугула арга деп чүүлдү шиңгээдип алган турар ужурлуг;

2. Чечен чогаалды бүрүнү-биле үнелеп хүлээвишаан, номчаан чүүлүнге хамаарыштыр сеткил-сагыш хайныышкынныг харыыны берип, бодунуң бодалын илередип, чугаалажып турар кижизиниң бодалын хүндүлеп билир кылдыр өөренген турар;

3. Россияның өске чоннарының культура-төөгүлүг байлаа база бүгү кижи төрелгетенниң үлегерлери-биле, ол ышкаш тыва, орус классиктиг уруглар чогаалчыларның чогаалдары-биле таныжар аргалыг болур. Чогаалдарның дузазы-биле «эки», «багай», «чөптүг чорук», «шынчы чорук», «харыысалга», «алыс күзел», «човаачал», «дузааргак», «кээргээчел» деп этиктиг билиглерни угаап, сагыш-сеткил база мөзү-бүдүш талазы-биле үнелелдери хевирлеттинген турар ужурлуг;

4. Амыдыралынга төрел, өг-бүле, кожа-хелбээ база эп-найыралдыг харылзааларның чугулазын билип эгелээр болгаш «найырал», «бот-боттарын билчири», «бот-боттарынга дузалажыры», «хүндүлел», «ынакшыл», «төрелзирек» болурунуң дугайында билиглерни угаап бодаар аргалыг болур. Ол ышкаш бодунун үе чергези база улуг кижилер-биле харылзаа тударынын негелделери болгаш аргалары-биле таныжып, бодунун болгаш чогаалдын маадырларынын ажыл-херектерин деннеп коор билиглери хевирлеттинер;

5. Чечен чогаалды уран чуулдун онзагай хевири деп шингээдип, ону уран чуулдун оске хевирлери-биле деннеп ооренип алган турар;

6 ооредилге база эртем-нептеренгей литература-биле ажылдаар эге билиглерни алыр болгаш практиктиг ажылынга херек медээни тып болгаш ажылдап билир кылдыр ооренип алган турар.

Чугаанын хевирлери болгаш номчукчу ажыл чорудулгазынга хамаарыштыр негелделер:

Эге школанын доозукчузунун ѳѳренип алган турар ужурлуг чуулдери:

• номчулганын сорулгаларын билген турар (номчукчунун сонуургалын хандырары-биле, номчуттунар дуржулгазын чедип алыры-биле, бодалдар болгаш барымдаалар, бадыткалдар болгаш оске медээлер тывары-биле);
• сѳзуглелдин янзы-буру хевирлеринин утказын медерелдиг хулээп алыры (дынналдыр база иштинде номчуп тура, дыннап тура), оларнын тускай хевирлерин тодарадыры (чечен, эртем-нептеренгей, ооредилге, тайылбырлыг), чогаалдын кол бодалы болгаш маадырларын тодарадыры, чогаалдын утказынын аайы-биле айтырыгларга харыылаары, болуушкуннарнын дес-дараалаашкаан тодарадыры, дыннаан азы номчаан ооредилге, эртем-нептеренгей база чечен чогаал созуглелинге айтырыгларны салыры;
• чогаалдын созуглелинге азы берген темага даянып, бодунун бодалын улуг эвес хемчээлдиг монолог чугаа хевирлиг тургузары (тоожуушкун, тодарадып чугаалаары, угаап бодаары);
• чугаа этикединин дурумнерин сагып, янзы-буру ооредилге болгаш амыдыралдын байдалынга диалог чорудары, номчаан азы дыннаан чогаалын сайгарып турда, диалог чугаага киржири;
• сос-биле ажылдаары (состун хой уткалыын, дорт болгаш доора уткаларын тодарадыр, бодунун сос курлавырын байыдары);
• номчаан чуулунун утказын билип турар кылдыр темпилиг номчуур (дынналдыр, иштинде);
• хемчээли назы-хар, клазынга дугжуп турар кылдыр чогаалдарны медерелдиг болгаш аянныг номчуур;
• номчаан чогаалыныӊ мѳзу-шынар талазы-биле утказын тодарадып, маадырларнын аажы-чаӊыныӊ алыс ужурун сайгарып, боду  туннелдерни кылыр, маадырларнын ажыл-херектерин мозу-шынарнын унелелдери-биле дензигуурлээр;
• янзы-буру хевирнин сѳзуглелдерин сайгарары-биле бодун аргаларны ажыглаар: чогаалдын кол бодалын тодарадыр болгаш чылдагаан харылзааларын тодарадыр; созуглелди кезектерге чарып, ат бээр; боду план тургузар; авторнун маадырга, болуп турар болуушкуннарга хамаарылгазын тодарадыры-биле ажыглаан уран аргаларын тывар(деннелге, диригжидилге, метафора);
• эртем-нептеренгей, ооредиглиг база чечен чогаал созуглелинин онзагайын барымдаалап, номчаан азы дыннаан чуулунун утказын дамчыдар; созуглелдин утказын катаптап чугаалаары (долу азы шилилгелиг);
• номчаан чуулун демниг сайгарар, сѳзуглелге азы бодунун дуржулгазынга даянып, бодалын бадыткаар;
• чогаалдын адын азы допчузун кѳргеш, номнун дугайында билип алыры, берген темага библиотекадан херек номну дууштур шилип тывар;
• берген үлегерге даянып, чечен чогаалдын кыска аннотациязын тургузар (автору, ады, темазы, номчууру-биле сумелер);
• алфавиттиг каталогту база назы-харынга дуушкен словарьлар болгаш тайылбыр литератураны боду ажыглаар.

Бо ажылчын программа  1 чыл иштинде күүседип, чедип алырынче угланган.

3-ку класска ажыглаар өөредилге-методиктиг комплекс:

1. Тыва Республиканын ниити ѳѳредилгезиниӊ күрүне стандартыныӊ национал-девискээр кезээ. Национально-региональный компонент государственного стандарта общего образования Республики Тыва.-Кызыл: Тув. кн. Изд-во, 2006.
2. 1-4 класстарга тыва дыл болгаш номчулга программазы /А.К.Ойдан-оол, Э.Д.Ондар тургускан.-Кызыл:ТывНУЧ, 2011.
3. «Тѳрээн чугаа» 2-4 класстарга чижек ооредилге программазы /Л.С.Кара-оол тургускан. -Кызыл: НШХИ, 2011.-28 ар.
4. Өөредилге ному «Литературлуг номчулга» 3 класс / Л.С. Кара-оол. – Кызыл: ИРНШ, 2013. – 160 с.
5. Ажылчын кыдырааш «Литературлуг номчулга» 3 класс / Л.С. Кара-оол. – Кызыл: 2013

          3-кү класска литературлуг номчулга кичээлинге ажыглаар

 календарь-тематиктиг  планнаашкыны

РАБОЧАЯ ПРОГРАММА

внеурочной деятельности

«Улусчу ужурлар» в 3 классе

на 2024 – 2025 учебный год

Тайылбыр бижик.

Улусчу педагогика амгы национал школанын ооредилге-кижизидилгелиг ажыл- чорудулгазынын кол ундезинин тургузуп, ниити ооредилге системазында чаа угланыышкын, тускай эртем болуп, быжыг турушту ээлеп турар. Чоннун чаагай чанчылдары, сагылга-езулалдары, ужурлары улусчу педагогиканын кол озээн тургуспушаан, озуп орар салгалдын кижизидилгезинин депшилгелиг аргаларын байлакшыдып турар.

Улусчу педагогиканын идеялары, байлак дуржулгазы болгаш аргалары чугле школада, башкылаашкында ажыглаттынып турар эвес, а ог-буле кижизидилгезинде, ада- иелер ортузунда тарап нептерээн.

Эге класстарга программа езугаар киирген темалар дараазында болуктеттинген кезектерден тургустунган: «Бистин, ог-булевис» (1 класс); «Чанчылдын чарыжы» (2 класс); «Кижи болгаш бойдус» (3 класс); «Кижиге эш херек» (4 класс); «Улусчу ужурлар дугайында ниити билиг» .

Демдек салбас, а чартык чылдап зачет хевиринге туннелди коргузуг-шицгээдилге хевиринге кылып, оореникчинин демдээ кылдыр салып болур.

Ниити шактарнын санынче экскурсиялар, оюннар, моорейлер, ужуражылгалар, улусчу байырлалдар шактары база кирген.

Кичээлдер нургулайында оюн хевирлиг, практиктиг угланыышкынныг болуп, аян- чорук, коргузуг-щингээдилге, янзы-буру чогаадыкчы ужуражылгаларны, аас - чогаал кичээлдерин, бойдусче походтарны, хайгараалдарны, хостуг чугаа хевиринге эрттирип болур.

Программанын темаларын, шактарын чижеглей берген ону башкы бодунуу-биле делгемчидип азы кыскаладып ап болур.

Улусчу педагогика (езу-чанчылдар) эртемин башкылаарынын сорулгалары:

• оореникчилерниц мозу-шынар болгаш бот-кижизидилгезинче угланган чоннун чагыг суртаалдарын, езу-чанчылдарын билиндирип ооредир.
• Чараш аажы-чацныг езулуг эр болгаш будуштуг кыс кижилерни тыва мозу- шынарга кижизидип, хевирлээр.
• Башкыларнын, ада - иенин, оореникчилернин, дузазы - биле улусчу педагогикага (езу-чанчылдарга) хамаарышкан материалдарны чыыр, шинчилээр, сайгарар, шенелде ажылдарын чорудар, амыдыралга ажыглаар.

Кол литература:

1. Сундуй Г.Д. Улусчу ужурлар. 3-4 класстарга шенелделиг ооредилге-номчулга ному.- Кызыл: Тыванын ном ундурер чери, 2004 ч.
2. Улусчу педагогика Чижек программалар Тыва Республиканын башкылар бидии бедидер институду, Национал ооредилге болгаш кижизидилге кафедразы. Кызыл 1995 ч.

-. Ажыглаарынга сумелеп турар литература:

1. Аксагалдай ашак. Кызыл, 1992.
2. Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чоннун бурунгу ужурлары, Кызыл, 1994.
3. Матпаадыр. Кызыл, 1991.
4. Монгуш Кенин – Лопсан Тыва чанчыл Кызыл 2000.
5. Чап Чулдум Шагаам- сузуглелим Кызыл 1998
6. Салчак К.Б., Салчак Л.П. Тыва улусчу педагогиканыц хогжулдези. Кызыл, 1984.
7. Тыва улустун тоолдары, Новосибирск, 1994.
8. Б.К. будуп Тыва улегер домактар болгаш чечен состер Кызыл 2010
9. Д.М. Бурхинов, Д.А. Данилов, С.Д.Намсараев Народная педагогика и современная национальная школа Улан- Уде 1993 г.

Кижи болгаш бойдус