урок по родгой литературе 4 класс. Г. Чимитов «Баабгайн хɣбɣɣн».
план-конспект урока (4 класс)

Сэдэб: Г. Чимитов «Баабгайн хɣбɣɣн».

Хэшээлэй зорилго:

һургалгын: Г.Чимитовэй баснитай танилсуулха, авторай позиции элируулхэ.

Хɣгжɵɵлгын: һурагшадай аман хэлэлгэ хɣгжɵɵхэ, ухаан бодолыень гɣйлгɣɣлхэ.

Хɣмɣɣжɣɣлгын: Бэе бэеынгээ харюу шагнаха, сэгнэхэ, ɵɵртɵɵ сэгнэлтэ  ɣгэхэ шадабаринуудыеньɣргэдхэхэ, буряад хэлэндээ һонирхол татаха, уранаар уншалгын дадал ɣргэдхэхэ.

Хэшээлэй ябаса.

1. Эмхидхэлэй ɣе.

– Сайн байна, ɣхибɣɣд! Айлшадые амаршалая. Урда урдаһаа хараад, урихан энеэбхилээ бэе бэедээ бэлэглэе.

2. Оролто хɵɵрэлдɵɵн.

- Урда хэшээлдэ  ямар уран зохёолшонтой танилсаа һэмди? (Г.Чимитов)

Зɣб даа. Тэрэ хадаа буряад арадай агууехэ уран зохёолшо юм.

- Юундэ «угууехэ» гэнэбибди?

- Юундэб гэхэдэ, Г.Чимитов хэдэн олон шулэгуудые, рассказуудые, баснинуудые, дуунуудые бэшэһэн. Тиихэдэ ушɵɵ буряад хэлэндэ АСПушкинай онтохонуудые, ИАКрыловай баснинуудые оршуулһан байна.

      3. Yзэһэнɵɵ дабталга.

- Басни ɣни урда сагта бии болоһон, эпическэ жанрай нэгэ янза.

- Баснинууд ехэнхидээ яажа бэшэгдэдэг бэ? (шулэглэжэ)

- Басни бэшэ зохёолнуудһаа юугээрээ илгаатайб? (Гол тɣлэб хоёр шэнжээрээ илгаатай: 1. Басни далда удхатай (аллегоритой)зохёол. 2. Басни соо һургаал (мораль) ɣгтэдэг.)

- Басни соо ехэнхидээ ɣйлэдэгшэ нюурнуудынь юун байдаг бэ? (амитад, заримдаа хɣнɣɣд)

- Гэртээ Г.Чимитовай ямар басни бэлдээд ерээбта?

- Басниин ɣйлэдэгшэ нюурнуудые нэрлэгты. (ɣнэгэн, шоно)

- Yнэгэн ямар амитан гэжэ ойлгобот? (мэхэтэй)

- Yнэгэн Шонодо Баабгай тухай юун гэжэ хэлэнэб? Басни сооһоо ологты.

- Yнэгэн Шоно хоёрой хɵɵрэлдɵɵ олоод, нюур нюураар уншагты.

- Yнэгэнэй дɣрɵɵр автор ямар хуниие шɣɣмжэлэн бэшэнэб? (мэхэтэй, билдагууша)

- Yнэгэнэй аяг зан һажаажа, һайрхажа болохо гɣ? Зоной дунда «ɣнэгэн» зантай хɣнɣɣд дайралдадаг гɣ?

4.Амаралтын забһар. (хатар)

5. Шэнэ теэмэтэй танилсалга.

- Мɣнɵɵдэр Г. Чимитовай «Баабгайн хɣбɣɣн» гэһэн шэнэ баснитай танилсахабди. Бултанай мэдэһээр, гол ɣйлэдэгшэ нюурнуудынь амитад байха.

- Ямар амитад байхаб, таабари таажа мэдэхэт.

Барбагар томо бэетэй,

Баахар, баахар ябадалтай,

Маяахан хɣлтэй,

Мяхаша амитан. (баабгай)

- Энэ амитан тухай юу мэдэнэбта? (һурагашад хɵɵрэнэ)

6. Словарна ажал.

бартахи – баабгай

тэнжээбэ –ехэ болгобо

задарюун –мандагар, хɣсэтэй, залуу

мантан – ехэ, томо (большой, огромный)

шэмэтэй – (шэмэ-сок)

- Анхаралтайгаар шагнагты. (Багша басни уншана)

- Басни һайшаагдаба гɣ? Юуниинь һайшаагдааб?

(һурагшад бэеэ даажа басни уншана), һурагшад уранаар басни уншана

Басниин тɣсэб:

1. Хɣмɣɣн тɣрэбэ.

2. Хɣбɣɣн ɣндыбэ.

3. Хɣбɣɣн бэлэн дээр хɣльбэрһэн зандаа.

1. хуби уншана. Шангаар уншанабди.

3. 2 хуби бэе бэендээ нэгэ нэгэ мɣр уншаха.
4. 3 хуби багшын хойноһоо уншаха.
5. 4 хуби булта (хором)

- Эдэ мɣрнɣɣдэй удха тайлбарилагты.

а) «Yнɵɵхи мантан хɣбɣɣгээ

      Yшɵɵл жаа гээд һанажа,

      Эдеэнэйнгээ дээжые эдюулнэ,

      Унданай шэмэтэйе уулгана.»

б) «Харин ɣтэлһэн эхэ эсэгэеэ

      Хайрлаха сэдьхэлэй

      Халташ байхагɣйнь харамтай лэ»

- Энэ басни соо автор ямар хɣнэй дɣрэ шоо ɣзэн харуулнаб?

- Ямар һургаал абабат?

_ Иигэжэ бэлэн дээр хɣльбэржэ, һанаһан соонь юумэн урдань дэлгэржэ байһан хɣбɣɣн хэрэ бэрхэ хɣн болохоб?

7. Оньһон ɣгэнɣɣд дээрэ ажаллалга.

1. Эрхые һуранхаар, бэрхые һура.

2. Хубаажа эдиһэн хоол болохо.

3. Зɣбыень хэлэхэдэ, зɣрхэ хадхаха.

- Эдэ оньһон ɣгэнɣɣдэй удха ойлгоһоноо тайлбарилагты.

- Алиниинь «Баабгайн хɣбɣɣн» гэһэн баснида таарахаб?

Мораль: Эжы абынгаа иимэ һайханаар ɣргэхэдэ, тэрэнииень сэгнэхэгɣй, муу абари зантай ɣхибɣɣд ургана. Харин эжы абанар хɣɣгэдээ дэн ехээр эрхэлɣɣлжэ, зоригорнь болгожо байхагɣй, ажал хɣдэлмэри хɣɣлжэ, заншалаа һайнаар сахюулжа һургабалнь иимэ муу хɣбɣɣн болохогɣй һэн бэзэ.

Эрхые һуранхаар... гэһэн арадай оньһон ɣгэ ехэ удхатай, тааруу гээшэ.

8.Сэгнэлтэ.

9. Гэрэй даабари.

Гунга Гомбоевич Чимитов Мухар-Шэбэрэй аймагай Хушуун-Үзүүр нютагта түрэһэн юм. Бүри эртүүр хүдөөгэй ажал хэжэ эхилээ һэн. Найман жэлэй һургуули дүүргэһэнэйнгээ һүүлээр колхоздоо хониной фермые даагшаар, таряан ажалай бригадын тоо бүридхэгшөөр, счетоводоор ажаллаа.
1949 ондо П.И. Чайковскиин нэрэмжэтэ театрально-хүгжэмэй училищи дүүргэһэнэйнгээ һүүлээр, радиокомитедтэ дикторээр, уран зохёолой редактораар хүдэлмэрилөө. Тэрэ үедэ өөрөө шүлэг бэшэжэ, ород хэлэн дээрэһээ зохёолнуудые оршуулжа эхилээ һэн.
1951 ондо Москва хотын М. Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдта ороһон, тэрэнээ 1956 ондо дүүргэһэн байна. Гунга Чимитов тэдэ жэлнүүдтэ оршуулга ехээр хэдэг, шүлэг, басни бэшэдэг байгаа. Тэрэ A.С. Пушкинай «Поп болон тэрэнэй хүлһэншэн Балда тухай үльгэр», «Борис Годунов» гэжэ трагеди, Н. В. Гоголиин «Шинель» гэжэ туужа, «Ревизор» гэжэ зүжэг, Максим Горькиин «Дайсад», «Васса Железнова», «Һүүлшынхид» гэжэ зүжэгүүдые, М.А. Шолоховой «Хүнэй хуби заяан» гэжэ ном, Алексей Недогоновой «Сомон зүблэл дээрэ туг далбана» гэжэ поэмэ, Самуил Маршагай шүлэгүүдые, Сергей Михалковай баснинуудые, Агния Бартогой «Звенигород» гэжэ поэмые, мүн Шота Руставелиин «Барасай арһа хэдэрһэн баатар» гэһэн поэмые оршуулһан байха юм. Оршуулгын ажал хэхынгээ хажуугаар тэрэ өөрынгөө шүлэг, рассказ, очеркнуудые бэшэнэ. «Сэлгеэ Сагаан Түгнэмни» гэһэн шүлэгэй ном, «Колхозой түрүүлэгшэ» гэһэн очеркнууд, «Хулдай мэргэн» гэһэн Даша Черниновтэй хамта бэшэһэн үльгэр, «Таряан» гэһэн суглуулбари хэблэгдэһэн байха юм. Гунга Чимитов үхибүүдтэ зорюулһан шүлэг, үльгэр, рассказ, пьесэ болон баснинуудай хорёод ном хэблүүлэнхэй.
Республикын композиторнуудтай хамта Гунга Чимитов хоёр зуугаад гаран дуу бэшэнхэй юм. Илангаяа «Эгэшэ аха хоёрни», «Инаг дураяа гамнаарай», «Тоонто нютаг» гэһэн дуунуудынь үргэнөөр дэлгэрэнхэй. СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн Гунга Гомбоевич Чимитов Буряад Республикын Гүрэнэй шангай лауреат болоһон юм.