Буга шыдыраа
план-конспект занятия (2 класс)

Муниципальное бюджетное учреждение дополнительного образования детей

Дом детского творчества г. Ак - Довурака

Мастер класс

«Буга - шыдыраа»

Выполнил: Камаан-оол А.О

Мастер класс «Буга-шыдыраа»

Сорулгазы:

 Буга-шыдыраа оюнунун тогуузун сайзырадыры

Шын бодамчалыг кожуп ойнаарын дамчыдары

Уругларнын угаан бодалын сайзырадыры

Уругларга тыва оюннарны сайзырадыры

Организастыг кезээ: Кичээлге белеткел. Экии

Кичээлдин чорудуу:

Шыдыраа оюннарынын тоогузу:

     Шаг шаанда шыдыраа оюнну бугу делегейге Индиядан тарап унген чуве дээр.Шыдыраа тоогузун шинчилеп тургаш,И.Линдер-шыдыраа орус чуртунга моолдар тергииделинин мурнунда-ла турган-деп бижип турар.Тыва чуртунга шыдыраа оюнну Моол чуртундан нептереп унген. Баштайгы удаада шыдыраанын аттары моол аттарга домей хевээр арткан турган.Бо оюннар бистин ада-огбелеривистин бурун шагдан бээр бодап тыпканы , оларнын амыдыралы биле чарылбас холбаалыг оюннар болур.Ол оюннар чус-чус чылдарны дамчып эрткеш, барык-ла бистин уевиске , 20 вектин 20-30 чылдарынга чедип келгкен турган.Тыва оюннар дугайында бурун шагнын кандыг-даа литературазы чок.Чугле эрткен чус чылдын тончузунге тыва чурттунга чоруп чораан ийи-чангыс эртемденнер чамдык оюннарны каксы бижигилээннер.Ында тыва оюннарнын укталып тывылган тоогузун болгаш эртип келген оруун чугаалавайн турар.Ындыгнын толээзинде бо   оюннарнын тывылган тоогузун, эрткен оруун ,кайы оюн канчаар оскерлип, кажан кагдынып, кайы уеде каттап тыптып кээп турганыл деп айтырыгны тодарадыра онза берге.

    Бурунгу кижилернин оюн тоглаазы оларнын амыдыралынын кандыг-бир хевирин улегерлээни чугаа чок болбайн аан . Чижээлеп бодаарга , Буга-шыдыраа  деп оюнда хой-ле ыттар (оолдар) буганы кайы-бир эптиг черге мунгаштаар сорулгалыг .Ол болза мырынай эрте-бурунгуда чепсек чок кижилер ан-менни аглап тургаш , ут-хоска дужуруп , олуруп ап турганын илереткени черле тодаргай . Азы ча адар , кара адар деп оюннарда анныырнын болгаш чаа-дайынын улегер хевири илереттингени тайылбыр  чокка-ла билдингир . Шала соолзуредир тывылган  кажык адар  ,  баг кагар деп оюннарны анныыр ажылынга тураскаатканын оюнда кирип турар адар , ок, курттуг элик дээн чергелиг состер херечилеп турар .

       Буга-шыдыраа, ыт-шыдыраа ,тугул-шыдыраа дээн чергелиг шыйыглыг ыяштарга даштар-биле ойнаар оюннар хол-шыдыраанан оранчок мурнунда тывылган.Олар болза шыдыраа оюнунун эгези болур.

      Буга-шыдыраанын холун аптыра аксынга,анаа калбак ыяшка-даа ангы хол кылдыр чуруп алыр.

   Оюн ийи бугадан болгаш чээрби дорт оолдардан тургустунар.Бугаларны арай улуг-улуг,а оолдарны бичежек даштардан тургузуп алыр.Бир ойнакчы ийи буга-биле ойнаар, а оскези чээрби дорт оолдар-биле ойнаар.

     Оларнын сезин иштики дорбелчиннин белдирлеринге салып аар, 16-зын холга тудуп алыр (16 сан даштыкы дорбелчиннин карашкактарынын санынга ден, а ниитизи-биле шыдыраа холунде 24 карышкак белдир бар, ынчангашанаа 24 даш херек ужуру ында) .

            Ук оюнну мырынай баштайгы амыдыралдын кижилери чогааткан деп саннап болур.Оюнну ылап утказы болза , чепсек чок хол даян улус болуглежип алгаш , Каскан тамы онгарже азы ая ,  дузаанче улуг анны киир сывыртап турарын илереткен. Черле ынчаш , бурунгу кижилер боттарынын маыдырал-чуртталгазын оюн-тоглаазын илередип, хая-дашка шыйып коргузуп чораанын тоогу материалындан билир болгай бис.

    База бир анныыр темазынга тураскааткан ындыг шыдыраа оюну бар.Ол болза устунде бижээн оюнувустун уези мунгаш-шыдыраа деп оюн болур.Ол оюнну чамдык районнарда ыт-шыдыраа деп база адап турар.Бодап коорге мунгаш деп ат ук оюннун утказынга бурун тааржып турар.Ол болза алды дашта уш-уш кылдыр улежип алгаш ийи кижи ойнаар оюн болур.

      Оюннун дуруму: Оюннун сорулгазы болза , оолдарлыг кижи холда оолдарын салып тургаш , буганын оруун мунгаштаар , а бугалыг кижи эптиг уени ажыглап тургаш , пешка кожулештир , арта халып чип тургаш , оолдарны догерези чиири болур.

    Баштайгы кошту бугалыг кижи эгелээр.Бугаларнын кайы-бирээзи-биле дужунда турган оолду чивишаан , топче кожер. Ийиги кижи дараазында оолдарнын чиште турар чоруун эвээжедир сорулга-биле буганын дараазында чижин дуй салырын оралдажыр.

    Оолдар-биле  ойнап турар кижи холда оолдары тонгуже салып кээр , а оолдары тоне бээрге , холде оолдарын пешка кожу-биле бир белдирден бир белдирже кожуп тургаш , буганы дуглаарын оралдажыр . Чиште турар оолдар чок аппарганда буга оолдар кожугулештир кожуп тургаш , чиш дилевишаан , мунгашче кирбезин оралдажыр .

    Бугаларны каяа-даа мунгаштап болур ынчалза-даа ийи шивээге (берт шивээ, чадагай шивээ) мунгаштап тудар болза ону тергиин эки удук деп санаар.

 Практиктиг кезээ: Уруглар-биле оюн.

Туннел: Кичээлдин салдынган сорулгалары чедип алдынган. Уруглар буга-шыдырааны ойнап ооренип алган.