Доклад на тему "Шыдыраа - угаан сайзырадырынын оюну"
статья по зож (1 класс) на тему

                         Сут-Хол  кожууннун  Ак-Даш  ортумак  школазы.  

               «Шыдыраа – угаан  сайзырадырынын  оюну»

                                                                                            Ажылды    кылган:

                                                                                            Куулар Ольга Данзычы,

                                                                                            эге класс  башкызы.                                                                                                                                                                        

                                             Ак-Даш, 2012ч.                        

                                             Планы:

1. Киирилде  кезээ.

Шыдыраа  оюнунун  тывылганы.

2. Кол  кезээ.

Шыдыраа –угаан  сайзырыдырынын  оюну.

3. Туннел  кезээ.

«Ак  терге»  болгумунун  ажылы.

                                    Киирилде  кезээ

                «Шахмат»  деп  сос  араб  состен  тывылган. Араб  дылга  хаанны «шах»  дээр, мат (удук)- олген  дээн. Шахмат  деп  сос  ынчанчангаш  кандыг  уткалыг-дыр? «Олурткен  хаан »  дээн  уткалыг.

                Ажылдын  чугулазы: Шыдырааны  школага  ооредири  кончуг  чугула. Шыдыраа – ада-огбелерден  салгал  дамчып  келген  албадал  чокка  сонуургадып,  хандыкшыдып  ооредиринин  болгаш  кижизидеринин  аргазы  бар  оюн.

                Ажылдын  хайгаарал  чорударынга  шилип  алган  объектизи:  Сут-Хол  кожууннун,Ак-Даш  ортумак  школазы.

               Ажылды  чорудуп  тура  дараазында  сорулгаларны  салган:  Уругларнын  аажы-чан  талазы-биле  ажыл-чорудулгазынга  улуг  ужур-  дузалыг  болурунга,  ооренип  турар  чуулун  дурген  шингээдип  алырынга ,  кичээнгейлиг  болурунга, сактып  алырынга ,  утпас  чоруун  быжыглаарынга,  быжыг  соруктуг,  корум-чурумунуг болурунга  салдар  чедирер.

   Сорулганы  чедип  алырда  кылдынган  ажылдар:

1. Неделяда  1 катап  «Ак  терге»  болгуму  1-ги  класска  четвергте,

2 -4 класстарга  пятницада  эртип  турар.

2. «Школанын  тулган  шыдыраачызы»  деп  моорейни  чылдын-на  Шагаа  таварыштыр  эрттирип  турар.

3. Суму, школа, кожуун  чергелиг  моорейлерге  чедиишкинниг  черлерни  ап  турар.

4. Оореникчи  бурузу  боттары  шахматтарын  саттырып  алгаш,  чапсарларда  ойнап  турар.

5. Ог-буле  аайы-биле  суму  иштинге  моорейни  эрттирерин  планап  турар.

           Практиктиг  ужур-дузазы: «Ак  терге»  болгумунден  чыгдынган  материалдарны,  фоточуруктарны  конференцияларга,  делгелгелер-ге ,  класс  башкыларынга,  музейге  ажыглаар.                

         Ажылдын  чаа  чуулу:    Бо  чылгы  биргиклассчы   Ооржак    Чайланды  оорлеринин  аразында  «Тергиин  шыдыраачы» деп  атты  алган.

        Ажылдын  теоретиктиг  ундезини  кылдыр  Соскур-оол  Кыртышпан-овичинин 2005 чылда  ундурген  «Шыдыраа  ойнаарынын  эге  базымнары» деп  номундан  ажылдарны  алган.  

       Ажыл  киирилде,  кол, туннел  кезектерлиг  болгаш  литература  данзы-зындан, немелде  материалдардан  тургустунган.

         Шыдыраа  оюну  хой-хой  чус  чылдар  тоогулуг,  амгы  уеде  делегейде эн-не  нептеренгей  оюннарнын  бирээзи.

        Шыдыраа  кажан  база  каяа  тывылганыл?  Ол  дугайында  тодаргай  медээ  чок,  база  чогааткан  кижинин  ады  билдинмес-даа  болза,  шыдыраа  Индияга  тывылган.  Ол  дугайында  делегейнин  ангы-ангы  чурттарында  шыдыраа  Индиядан  келген  деп  бадыткап  турар.  Шыдыраа  оюну  Индияга чижек-биле  550-570 чылда  тывылган.  Персидтин  шулук  чогаалында  шыдыраа  Персияга  600 чылда  Индиядан  келгенин  бижип  турар.  Индияга  шыдырааны  «Чатуранга» деп  адап  турган.  Чатуранга  дээрге  «дорт  кезек-тиг»  дээн  сос.  Эрте  бурунгу  Индиянын  шерии  тергелиг,  аъттыг,  чаан  мунган  болгаш  чадаг  шериглер  деп,  дорт  кезек  шериглерлиг  турган.  Ынчангаш  шыдыраа  бодаларнын  (азы  шахматка болза фигураларнын) аттарын  анаа  ундезилеп  адаан  бооп  турар.

      Соолзуредир,  Индиядан  дашкаар  Араб  халифтернин  чурттарынга  чатуранганы  «Шатрандж»  деп  адай  берген.  Шатранджты  ойнаарынын  чуруму  амгы  уенин  шыдыраа  ойнаарынын  чурумундан  дыка  ылгалдыг турган.  Мерзе  чангыс  шолден  кожер турган,  теве  чангыс  шолден  кожер  болгаш  бодунун-даа,  удурланыкчызынын-даа  фигураларын  ажа  халый  бээр  турган.  Оюнда  солуушкун  (рокировка)  чок  турган.  Амгы  уенин  чуруму-биле  аът,  терге  ноян  кожер  турган.  

       Оон  соонда  шыдыраа  оюну  VIII-IX чылдарда  арабтар  дамчыштыр  Европага  нептерей  берген.  Ол-ла  уеде  ийикпе,  азы  оон-даа  мурнунда  чадавас,  эрте  бурунгу  Россияга  тыптып  келген.  

       Археологтарнын  хол-биле  бижиглеринде  Киев  Русьунга  болгаш  Новгородка  шыдыраа  X-XII  чылдарда-ла  билдингир  турган.  

      13-16  чус  чылдарда  шыдыраа  ойнаарынын  амгы  чурумунче  кииргени-нин  соонда,  чаа  сайзыралды  алган,  туннелинде  шыдыраа  оюну  бодунун  сайзыралынын  эгезин  алган  болгаш  шимченгир  апарган.  Шыдыраа  оюнунун  дугайында  баштайгы  номнар  тыптып  келген.  

       Эн  баштайгы  орус  шыдыраачы  Александр  Петр  болган.  Оон  «Шыдыраа  оюнунун  доктаамал  угланыышкынче  киирери»  деп  ному  шыдыраа  ойнаарынга  чугула  удуртулга  болган.  

        Тывага  шыдыраанын  тывылганынын  дугайында  янзы-буру  бодалдар  бар: 1. Ол  Кыдат  таварыштыр  Моолдап  келген  деп  турар.

        2. Ортаакы  Азиянын  болгаш  Сибирьн ин  шинчилекчилери  шыдыраа  Турция  таварыштыр  XVI-XVIII вектерде  тывылган  деп  туннеп  турар.  Чоннун  чогаадыкчы  чоруу,  ажыл  амыдыралынын  аайы-биле  шыдыраа  ойнаарынын  чурумун  болгаш  бодаларнын  аттарын  оскерткен.  (Король-ноян,  ладья-терге,  слон-теве, пешка-оол, ферзь-мерзе)

           Шыдыраа  амгы  оюнунга  чедир  ур  болгаш  ыргак-дагыр  оруктарны  эрткен.  Чус-чус  чылдарда  дыка  хой  оскерилгелерни  киирген  болгаш  бодаларнын  аттарын  оскерткен.  Амгы  уеде  шыдыраа  оюну  дыка  сайзыраан  болгаш  бугу  делегейнин  шыдыраа  ойнаарынын  дурумнери  чангыс  аай  апарган.  Шыдыраа  оюнунун  тывылганынын  дугайында  дыка  хой  тоолдар  болгаш  тоолчургу  чугаалар  бар.  Оларнын  бирээзи  бо.  

                                        «Мерген  угаанныг  кижи»

              Шаг  шаанда  Индияга  хаан  баштаан  улуг  куруне  турган.  Ол  ийи  оолдарлыг  турган.  Хаан  оолдарынын  бирээзин  ак  хеп-биле,  оскезин  кара  хеп-биле  кедирер  чораан.  Ак  хептиин  Ак  тажы,  кара  хептиин  Кара  та-жы  деп  адай  берген.  Ачазы  олген  соонда  ийи  алышкы  ачазынын  эт-хо-ренгизин  улежип  чадап  кааш,  дайылдажып  эгелээн.  Кайызынын-даа  хой  шерии  олген.  Бир-ле  катап  мерген  угаанныг  кижи: «Силер  ийи  алышкы-ны  эптештирер  аргазын  тып  алдым» дээш,  чуктешкизинден  ак,  кара  ко-зенектерден  тургустунган  самбыраны  уштуп  эккелген.  Кырынга  ак,  кара  дурзулерни  сала  берген.  «Бо  болза  силернин  чуртунар-дыр,  ак  оннуу  си-лернии,  кара  оннуу  силернии» - деп,  шыдырааны  канчаар ойнаарын  алыш

кыларга  айтып  берген.  Алышкылар  боттары  эп-найыралдыг  ак, кара  дур-зулерни  шериглер  кылып  алгаш  ойнап  турганнар.  Мерген  угаанныг  ки-жиге  ооруп  четтиргенин  илереткеш,  ол  кижинин  шаннааннар.

                                                 Кол  кезээ.

                      Шыдыраа - угаан  сайзырадырынын  оюну.

        Ол  дугайында  делегейнин  улуг  угаанныг  кижилери  хойу-биле  ба-дыткап  бижип  чорааннар.  Немец  чогаалчы,  философ  Гете: «Шыдыраа – угаанныг  болурунун  шенелде  дажы» - деп  бижээн,  а  француз  генерал Конте  мынча  деп  чугаалаан: «Генерал  болурунун  мурнунда  шыдырааны эки  ооренип  алыры  чугула».

        В.И. Ленин: «Шыдыраа  оюну – угаан  сайзырадырынын  чанчылдырык-чызы-дыр» - деп  бедик  унелелди  берген.  

        Россиянын  алдарлыг  шыдыраакчызы,  делегейнин  дорт  дугаар  чем-пиону  Александр  Алехин  шыдыраа  оюнун  «эртемнин, уран  чуулдун  бол-гаш  спорттун  каттышканы-дыр» дээн.  

        Шыдыраа  оюну  кандыг-даа  ажылды  боду  боданып,  сайгарып,  тун-нел  кылып  билиринге  кижизидер  оюн  болур  дугайында  немец  шыдыраачы,  делегейнин  ийиги  чемпиону  Эммануил  Ласкер  мынчаар  би-жээн: «Шыдыраа  оюнунга  ооредири  дээрге-ле  боду  боданып  билир  кыл-дыр  кижизидери  болур».  Ол-ла  шыдыраачы  мынчаар  чугаалап  каан:  «Шыдыраа  холунун  кырынга  кандыг-даа  меге  болгаш  чашпаа  чоруктун  турар  чери  чок.  Комбинациянын  чаражы – оон  шыныында».

         Шыдырааны  школага  ооредири  чугула.  Оореникчилер  шыдырааны  ойнап  ооренип  алгаш,  ойнаарынын  мергежил-чанчылдарын  улам  ынай  сайзырадып,  ургулчу  ойнап  турар  болза  уругларнын   угаан-бодалынын         

янзы-буру  хевирлерин  сайзырадыр  болгаш  оларнын  эртем-билигже  со-нуургал – сундулалын  улгааттырып,  оларны  сагынгыр-тывынгыр,  кичээн-гейлиг,  эскериичел,  шинчилээчел  болурунга  чанчыктырып,  кандыг-даа  таварылгада  болуушкунну,  ажыл-херекти  шын  сайгарып,  туннел  унду-реринге  мергежилди  берип,  боду  бодун  кижизидеринин  кичээли  болур.  Оон  ангыда  шыдыраа  оюну  уругларны  чогаадыкчы  чорукка,  сагыш-сеткили  чоптуг,  байлак,  кызымак,  шудургу,  тура-соруктуг,  шиитпирлиг  болурунга  база  чанчыктырып  кижизидер.  Шыдыраа  ойнап  билири – кым-нын-даа  дузазы  чокка  тода,  чиге  бодап  билири,  шынчы, шиитпирлиг  бо-луру-дур.

          Шыдыраа – ада-огбелерден  салгал  дамчып  келген  албадал  чокка  со-нуургадып,  хандыкшыдып  ооредиринин  болгаш  кижизидеринин  аргазы  болур.  Школага  шыдыраа  оюнун  ооредиринин  база  бир  сорулгазы – ооре-никчилернин  аразындан  торумелинден  салым-чаяанныгларны  тода-радыры,  оларны  ол  салым-чаяанын  улам  ынай  сайзырадырынын  оруунче  углаары  болур.  

         Шыдыраа  оюнун  ойнадыры  дээрге-ле  уругларнын  аажы-чан  тала-зы-биле  ажыл  чорудулгазынга  улуг  ужур-дузалыг,  ооренип  турар  чуулун  дурген  шингээдип  алырынга,  кичээнгейлиг  болурунга,  сактып  алырынга, утпас  чоруун  быжыглаарынга,  быжыг  соруктуг,  корум-чурумун  башкара-рынга  салдарны  чедирер.  

          Шыдыраа  оюну  уругларга  чогаадыкчы  оорушкуну  болгаш  сагыш-сеткил  талазы-биле  кодурлуушкунну  шаннаар.  Школага  шыдырааны  ой-нап  турар  болза  оске  эртемнерни  шингээдип  алырынга  ужур-дузалыг.  Чижээлээрге  «топ»,  «квадрат»,  «диагональ», «горизонталь»  деп  математи-кага  болгаш  геометрияга  ооренир  билиглерни  мурнай  билип  алыр.  

           Шыдыраа  оюну  хажыдып  болбас  дурумнерлиг. Бир  эвес  ойнакчы  бодунун  фигуразынга  дээпсе, ону  албан  кожер, а удурланыкчызынын  фигуразынга  дээпсе,  дээпкен  фигуразын  албан  алыр. («Дегген  сен-кош!»)

            Бир  эвес  кожер  чери  чок  бодунун фигуразынга  азы  удурланык-чызынын  чиптер  арга  чок  фигуразынга  дээпсе,  оон  чуу-даа  болбас.

             Фигураларны  эле  салып  алыр  апарза, ону  кылырынын  мурнунда  «эдерим  ол»  деп  сагындырар; удурланыкчызы  тура  берген  болза,  фигура-лар  эде  салып  болбас  азы  судьяга  чугаалааш,  оон  эдер.  Кошту  кылырда, фигураны  алгаш,  оске  шолге  салгаш,  холун  адырыпканда,  кошту  кылган  дээр. Оон  соонда  кошту  оскертип  болбас.  Фигураны  тудуп  алгаш, бир  шолге  устургеш,  холун  адырбаан  болза,  ол-ла  фигуразын  кожер  болгаш  оске  шолге  салып  болур.

              Бот-боттарынын  аразында  хайым  болурунун  чопшээрежилгезин  хайым  сумелеп  турар  кижинин  кожунун  соонда  кылыр,  удурланыкчызы  чопшээрежирин  азы  ойталаарын  дораан  ийикпе,  азы  кожун  кылгаш  чу-гаалаар.Ол  аразында  хайымнаар  деп  санал  куштуг  артар.

              «Шах» база  «мат»   деп  дынналдыр  чугаалаары  албан  эвес.  Шыдыраа  оюну  ак  таланын  кожу-биле  эгелээр.

              Шыдыраа  оюну  уш  чадага  чарлып  турар: оюннун  эгези – дебют, оюннун  ортузу – миттельшпиль,  оюннун  тончузу – эндшпиль.

              Оюн  эгезинде  удук  болу  бээри  улуг  чазыгнын  туннелинде болур. Оюн  эгезинде  уттуруптар  шыдыраачылар  ховар.  Чанчыл  ёзугаар  куштер-ни  мооннеп  алган  соонда,  миттельшпильче  шилчиир,  оон  ынай  оюннун  сорулгазы-удурланыкчызын  удары  азы  шиитпирлиг  артык  кушту  чедип алгаш,  удурланыкчызын  уттурарынче  чыгаары. Ынчалза-даа  фигуралар хой  турда,  оюн  ортузунда  удуптары  дыка  берге. Шыдыраа  холунде эвээш  фигуралар  артар   болза  оюн  эндшпиль  чадазынче  шилчиир.  Эндшпиль  чадазынын  кол  сорулгазы: арткан  фигураларны  шын  ажыглаары  болгаш  оолдарны  мерзе  ундуруп  алыры. Мерзелиг  кижи  удары  чиик.

                                          Туннели

      Ак-Даш  ортумак  школазында  моон  мурнунда  чылдарда  «Ак  терге»  болгумунге  эге  болгаш  улуг  класстын  оореникчилери  улуг  сонуургал-биле  кээп  турганнар.  А  бо  2011-2012  ооредилге  чылында  10 биргикласс-чылар  болгаш  27  2-4  класстарнын  шыдыраа  ойнаарынга  сонуургалдыг  уруглар  болгумде  хаара  туттунган.

       Школанын  «Тергиин  шыдыраачызын»  Шагаа  таварыштыр  эге  болгаш  ортумак  класстарда  тодарадып  ундуруп  турар  бис.  Практика  кырында  коруп  чоруурга,  шыдыраа  ойнаар  уруглар  колдуу  математикага  сонуургалдыг  азы  эки  ооренир  уруглар  болур.  Ынчангаш  шыдырааны  угааннын  оюну  деп  адааны  анаа  эвес.

         Бистин  школавыста  шыдыраачыларнын  саны  чылдан  чылче  озуп  орар.  1-11 класска  чедир  2010  чылда  27  кижи,  2011 чылда  36 кижи ойнап  билир  турган  болза,  а  2012  чылда   52 кижи  ойнап  билир  апарган.  Ылангыя  озуп  орар  эге  класстын  уруглары  шахматтарлыг,  часпарларда ойнап  турары  оорунчуг.  

              Кожуун  чергелиг  оюннарны  бо  чылын  ноябрь  болгаш  март  айларда  организастап  эрттирип  турары  солун.  Шыдыраага  сонуургалдыг  уругларнын  хей  адын  кодуруп  турары  оорунчуг.  

              Шак  мындыг  оюннар  Республика  чергелиг  база  бооп  турган  болза    деп  кузээр-дир  бис.  

                                            Литература    

1. А.Н. Сокольский  «Ваш  первый  ход»  Москва,  2008 г
2. Н.П. Шишигин  «Шахматный  горизонт»  Кызыл, 1982г
3. С.К. Ондар  «Шыдыраа  ойнаарынын  эге  базымнары» Кызыл, 2005ч

                              Немелде  материалдар:

           А) «Ак  терге»  болгумунун  презентациязы.

           Б) Кичээл  разработказы  «Чит  (пат)»

           В) Грамоталар  копиялары.