Арга мергежилгелер
статья на тему

Литературлуг номчулга кичээлдеринге проект методун ажыглаарынга херек мергежилгелер.

Проект ажылын чорудуп тургаш, кичээлдрге ажыглаар мергежилгелерни башкы чорудуп турар темазынга таарыштыр чогаадып ап болур. Маңаа улустуң аас-чогаалын, логиктиг боданыышкын, кроссворд, ребустар дээш оон-даа хɵй ангы чүүлдерни киириштирип болур.

Чижээ, "Эӊ кол" деп мергежилге : ɵɵреникчилер сɵзүглелди дүрген болгаш кичээнгейлиг номчуур. Ооң соонда, ону база катап кɵргеш, ооң темазын чаңгыс сɵс-биле тодарадыр, оон – чаңгыс домак-биле, эң-не сɵɵлүнде  сɵзүглел чүү чокта утка чок болурун, «чажыдын» тыварын сүмелээр. Мергежилгениң түңнелинде тып бижип алган сɵстерин, домактарын, «чажыттарын» номчуур. Эң-не тааржыр болгаш эки харыыларны шилип алыр.

"Дүрген тырттырган чурук" деп мергежилге. Киржикчилери ийи командага чарлып алыр. Кыска үе иштинде ɵɵреникчилерге сɵзүглел кɵргүзер. Ɵɵреникчилер бүгү кичээнгейин хаара тудуп, номчаан сɵзүглелинден хɵй чүүлдерни сактып, билип алырын кызыдар. Команда бүрүзү сактып, билип алган чүүлүн бижип тургузар. Ооң соонда, шупту деңге сайгарып, кайы команда сɵзүглелди эки сактып алганын  түңнээр.

«Тергиин дээн айтырыг» деп мергежилге. Ɵɵреникчилерге номчуур  сɵзүглел бээр. Ону кижи бүрүзү номчааш, аңаа хамаарыштыр тускай айтырыг чогаадып, кожа олурар эжинге салыр. Эжи айтырыгга долу, тодаргай харыыны бээр ужурлуг. Харыылапкан кижи дараазында ɵɵреникчиге айтырыын салыр.  Түңнелинде ɵɵреникчилер кым кончуг солун айтырыг салганын база кым эки харыы бергенин шиитпирлээр.

«Долгандыр утказын чугаалаары» деп мергежилге. Ɵɵреникчилер сɵзүглелди номчааш, тогерик кылдыр туруп алыр. Киржикчилерниң бирээзи тɵгерик ортузунга караан шийип алгаш туруп алыр. Чаңгыс черинге долганып-долганып кайы-бир ойнакчыже айтыр. Айыттынган ɵɵреникчи сɵзүглелдиң утказын чугаалап эгелээр. Тɵндүр чугаалапкаш, сɵзүглелди база катап номчааш, частырыгларын эдип, кагдынган чүүлдерин киирип сɵзүглелдиң утказын тургузар.

"Пиктограмма, азы Самнаан кижилер" деп мергежилге. Уругларга сактып алыры-биле элээн каш сɵстер болгаш сɵс каттыжыышкыннары башкы кɵргүзер. Сɵстерни азы сɵс каттыжыышкыныннарын кɵрген соонда, ɵɵреникчилер оларны сактып алыры-биле саазынга тааржыр чуруктарны чуруп алыр. Чурук бүрүзү сɵстер болгаш сɵс каттыжыышкыннарының чурум езугаар бердинген  номерлери-биле демдеглеттинген болур. Аңгы үжүк  болгаш сɵс бижиирин чɵпшээревес. Сɵстерни 30 сек. интервалдыг номчуур. Сактып алырынга чурук шилиири кɵрдүнген үелиг болур.

Чижек сɵстер болгаш сɵс каттыжыышкыннары.

        Хɵглүг байырлал  

        Аар ажыл

        Сайзырал

        Амданныг чем

        Дидим чорук

        Аарыг  

        Аас-кежик

        Чарлыышкын

        Найырал  

        Караңгы дүн

        Муңгарал.

30-40 минут иштинде уруглар бердинген ɵɵредилге материалын сактып, тургузуп алган турар ужурлуг. Түңнелдерин үнелеп кɵɵрде, шын сактып алган сɵстериниң санын санаар.

Бо мергежилгелер проект ажылының бир аргазы болуп, уругларның боданыышкынын, чүве сактып алырын, угаан-медерелин шупту талазы-биле сайзырадыр.

Уругларның харылзаалыг чугаазын сайзырадырының талазы-биле литературлуг номчулга кичээлдеринде чорудар ужурлуг ажылдар:

1. Номчаан чүүлүнге хамаарыштыр айтырыгларга  харыылар;
2. Номчаан  чүүлүнүң  утказын допчузу-биле азы делгереңгей чугаалаары;
3. Шын адап,  аянныг номчуп  чаңчыктырары;
4. Сөс курлавырын, уругнуң словарьлыг сөс курлавырын байыдары;
5. Бижимел, аас чугааның чанчылдарын сайзырадыры;
6. Аас-биле уран чурулга;
7. Бүдүн эгелерге база үзүндүлерге   план  тургузары;
8. Эдертиглер, чогаадыглар бижидери.

Шак бо ажылдарны ɵɵренген чогаалдарынга таарымчалыг ажыглап, бичии хемчээлдиг проектилер тургузуп ажылдаар  болза, уругларга  номчаан чүүлүнүң чүгле кол утказын билип алыры эвес, а немелде билиглерни чедип алыр арга тургустунар ужурлуг.

Туннел: Ынчангаш педагогтуг болгаш чогаадыкчы контексте проект дээрге ɵореникчилерниң сонуургаары, шилип алганы болгаш билири сорулганы боттандырары-дыр. Ол чаштарның бот-башкарылгазындан, этап аайы-биле сорулгаже шимчээшкининден, тодаргай чогаадыкчы ажылдан тургустунган. Проектиде шинчилелдиң, проблемниг дилеп тыварыныӊ болгаш чогаадыкчы аргаларның холушканы, боданып алганы түңнелин, продуктуну болгаш ооң презентациязын үндүрүп алырын уругларның бот-башкарнып чедип алыры кирип турар. Бо арга өөреникчиге бодунуӊ «Мен» деп чүүлүн чидирбейн, амыдыралга эки хамаарылгазын камгалавышаан, хүрээлелди эш-өөрү-биле демниг шиӊгээдип алырынга дузалаар.

Ɵɵредилге ажылынче чаа проект методун кииргенинден ɵɵредилге ажылының шынары экижип, башкының ажылының үре-түңнели бедип, кичээлде уругларның чүве билип алыр чоруу идепкейжип, чаа материал ɵɵренип тура оларның бот-тускайлаң чоруу бедиир идигни бээр.  Проект ажылынга киришкеш, ɵске ɵɵредилге хевирлеринге чедип шыдавазы кайгамчык опыт-дуржулганы чедип алыр.

Проект методунуң  кол онзагайы – өөреникчини өөредирде, ооӊ хууда сонуургалдарынга дүүштүр идепкейлиг чоруунга даяныр, башкы биле өөреникчиниӊ чогаадыкчы демниг ажылы.

Проект методун литературлуг номчулга кичээлдеринде ажыглаар онзагайлары кичээлдиң методиказы болгаш ону күүседип, тургузуп  турар башкыдан, ɵɵреникчилерден хамааржыр.