Чуглуг куштар
план-конспект урока по теме

Темазы: «Чүглүг куштар»

Сорулгалары: 1.Тываның куштарының дугайында чаа билиглерни, ыдык сүр-

                              лүг  куштарга, камгалалдыг куштарга кандыг куштар хамаар-

                              жырын билиндирер.

                             2.Уругларның сѳс курлавырын куштар аттары-биле байыдары,

                               куштарның чурттап турар чериниң аайы-биле бѳлүктээри;

                               куштарны чуруктары-биле таныштырары.

                             3.Куштарны камгалаарынга, оларга ынак болурунга кижизидери.

Дериг-херексели: куштар чуруктары (слайдылар), экран монитор, проектор,        компьютер,  диск.

Чорудуу:

I.Организастыг кезээ:

1)Келген аалчылар-биле мендилежири.

  -Уруглар, бѳгүн бистиң кичээливисте аалчылар келген.Келген аалчылар-биле

мендилежиилиңер!

                       Алдын хүнүм,

                       Ак-кѳк дээрим

2)Кичээлге психологтуг угланыышкынны киирип алыры, кичээлдиң сорулгалары-биле таныштырары.

     Бѳгүн кичээливиске куштар дугайында алган билиглеривисти катаптавышаан,куштар бистиң амыдыралывыска кандыг ужур-дузалыгыл, ыдык сүрлүг куштарга, камгалалдыг куштарга кандыг куштар хамааржырын билип алыр бис.

II.Катаптаашкын.

    1)-Улусчу ужурлар кичээлинде куштар дугайында ѳѳренип турар бис.

         Чурттаар чериниң аайы-биле куштар кандыг бѳлүктерге чарлырыл?

             А) Шынаа болгаш хову черниң куштары,

             Б)Хемнерлиг черлерниң куштары;

             В)Хаялыг  болгаш тайга черлерниң куштары;

              Г)Алаак черниң куштары;

              Д)Даглыг черниң куштары.

     -Куштарның чуургаларынга болгаш чаш оолдарынга чүге дээп болбазыл?

    2)Куштар дугайында кроссворд.

   3) «Бора-хѳкпеш» дугайында ырыны 3-4 ѳѳреникчи ырлаар.

     Тус-тузунда чурттаар черлериниң аайы-биле уруглар боттары бѳлүктерге чарар.

     Бистиң Тывавыста кандыг куштар барыл, оларның дугайында чугаалажыылыңар.

Чараш куштар Тывамда хѳй

Сана дизе торулбас мен

Довук ышкаш Шиижектен

Тогду хой дег Тогдук чедир

Хараачыгай Хамнаарактан

Казыра дег Даска чедир

Алдын сарыг Аңгыр кушту

Аганак дег торлааны

Даңгына дег чоргаар Кууну

Даштыг хову Чашкаадайын

Өѳрлеш чоруур Өдγрек, Кас

Өру дээрде Дуруяаны,

Шыктыг тулаа Шиленин-даа

Шынаа, хову Матпадагын

Эзир биле Хартыганы

Эжей адап бадыргай бис.

Тоолда кирген куштар-ла хѳй

Доозазын ада дизе

Кайгамчыктыг Хаан- Херети

Кадын кыс дег Алдын-Доосту

Челээш ѳңү херелденген

Чеди чүзүн Дойду кушту

Чергелештир адап боор бис.

Ынчалза-даа эргим чуртум

Ыдыы болган, ырда кирген

Чагы бажы чандыр хонмас

Чараш ала Саасканны

 Өрген- даштар бажы харап

Өрге манаар Сарыны-даа

Агаар бойдус медээчизи

Аттыг –чарлыг Каарганны

Курбусту хаан элчизи дээр

Кускунну-даа кагбасийик бис.

Хѳглүг чаңныг Тааннарым

Хѳкпештерим тывызыы хѳй

Шокар Торга, Күшкүл, Күртү

Шаңгыр Үгү, Дээлдиген,

Тоорук сайлаар Кээрген-даа

Доозазы биске эргим.

Арга-хову, шынаа – шыкка

Аян тудар куштар-ла хѳй

Адавыдам дыңнаайн дизе:

Ыраажывыс Айлаң-кушту,

Ындын үннүг Бора-хекти

Уран-шевер Ус-кушту

Уян үннүг Сыгырганы.

Частың хары эрээлекте

Чанып келир Кара-баарзык,

Самнап маңнаар Сайлыкчыгаш

Тайбың кужу-кѳге-буга

Таан хѳглүг дыңна- дээр мен.

         Ам бистиң амыдыралывыска куштар кандыг ажыктыг болуп турарын … чугаалап бээр.

  …

        Ыдык сүрлүг куштар дугайында … чугаалап бээр.

        Ыдык сүрлүг куштарга чүү деп куштар хамааржырыл?

        Мѳге кижиниң девии чүнү кѳргүзүп турарыл?… (2 оол девиир).

        Камгалалдыг куштар дугайында … чугаалап бээр.

        Бистиң Тывада кандыг куштар камгалалче киргенил?

    (Бо 3 ѳѳреникчи чугаалап турда экранга куштарны кѳргузер).

    Чеже-даа чамдык куштарны кызыл дептерже киир бижээн-даа болзувусса, дыка хѳй куштар чиде берген азы чидер деп барган. Ам ооң дугайын чугаалажып таалыңар.

                  Санап- санап кээримге

                  Сагыжымга черле четпес

                Энерелдиг бойдузумдан

                Эмирилген чүве-ле хѳй

                Оран – таңдым оскундуруу

                Ончаланмас чыгыы болду

                Хырны тотпас  олчааргактар

                Кыргып – хыдып кааптарга

                Хайыралыг куштарымның

                Каражазын санап четпес.

             Өлгүжеге чарып болбас

             Өѳр эжеш куштар безин

                Чазыйларның хайы-биле

                Саарзыкталып калган болур.

               Чааскаан арткан Аңгыр хѳѳкүй

               Часты ѳттүр эжин дилеп

               Ыяңгылыг үнүн салып

               Ыглап чорда, чүрек саргыыр

              Тура чаңгыс эжи калган

              Дуруяа куш база ындыг

              Шак черни чылдың эргиир

              Часты ѳттүр, чайны тѳндүр

              Күске чедир сарыналып,

              Күжүр эжин кый деп келир.

Улар  кужум чидер чыгаан

Уран Дойду тоолда калган

Кончуг чараш итпик безин

Ховар кѳстүр апаргылаан,

Кара-Дуруяа кыңгырт үнү,

Кажандан бээр дыңналбастаан

Карандылар кезип ойнаар

Кара- куштар каш-ла санныг.

Хайыралыг куштарымны

Канчап камнап камгалаайн

Кускун, сааскан куйт-даа дивес,

Куп-куруг калбас дизе

Хуулгаазын чаяалгалыг

Куштарымга чүнү күзээйн?

Черим каазы, Дээрим ээзи

Челээш ѳңнүг чараштарым

Чалгыннары хыралбазын

Чаңгыс-даа чүг тоглавазын

Хоюг чѳѳгү бүдүн чорзун,

Хоратан ок чайлап чорзун.

Каптагайны эргий ужуп

Кажан шагда менди чорзун!

Өртемчейни эргий ужуп

Өѳр-ѳнер ужуп чорзун.

III.Чаа тема. 3 ѳѳреникчи кыска допчулал кылыр. Ол үеде мониторга куштарның чуруктарын кѳргүзер.

    1.Куштар медээчилер.

    2.Ыдык сүрлүг куштар.

    3.Камгалалдыг куштар.

    4.Дуруяалар эжеш куштар.

Айтырыглар:

1.Кандыг куштарны ыдык сүрлүг дээрил?

2.Ыдык сүрлүг куштарның чүглерин кандыг сорулга-биле каасталга, камгалал база чол демдээ кылырыл?

3.Мѳге кижиниң девии чүнү кѳргүзүп турарыл?

1.Куштарны чүге камгалаарыл?

2.Куштар чүге ховартап турарыл?

3.Кызыл дептер деп чүл?

4.Тывада кандыг куштарны камгалалда алганыл?

IV.Түңнел.

1. «Эглип келир куштарым» деп ырыны дыңнаттырар.

Ырының авторларын адаңар?

Сѳзү: З.Намзырайныы

Аялгазы: Каң-оол Баазаң-оолдуу.

Чүү деп куштарның дугайында ыры – дыр?

Дуруяаны чүге хѳлзетпес чүвел?

V.Онаалга.

 а.45-49 номчуур.

 Ырының сѳзүн ѳѳренир.

      Ыдык сүрлүг куштарга кандыг куштар хамааржыр-дыр?

      Мѳге кижиниң девии.