"Тожунун ыдык куштары"
план-конспект занятия по окружающему миру (4 класс) на тему

Класс шагы:

«Тожунуң ыдык куштары»

    Сорулгазы: Уругларны төрээн чериниң чидип бар чыдар куштарын танып билиринге өөредир; ону камгалаар, хумагалаар, оларны өлүрүп болбас деп билиндирер; куштарга база бойдуска ынак болурунга кижизидер.

     Дерилгези: Куштарның чуруктары, уругларның чураан чуруктары, куштар дугайында кылган рефераттар.

1. Организастыг кезээ.
2. Класс шагының темазы болгаш сорулгазы-биле таныжылга.

    Куштар – бойдустун кайгамчык чаялгазы. Тыва чер куштар-биле кончуг байлак. Тожунуң чону – бойдуста куштар-биле эң-не чоок өзүп келгеннер. Чүге дээрге көшкүн араттар куштарның тааланчыг үнүн дыңнап амыдырап чораан. Иези ол куштар ышкаш чараш болзун дээш ажы-төлүнүң аттарын безин куштар аттары-биле адап чораанннар. Чижэлээрге: Давик, Агыына, Тогдук, Ангыр-оол,

«Чекпелиимни» деп ырыны силерге Марина ырлап бээр.

     Богүнгү клазывыс шагында чүнүң дугайында чугаалажыр-дыр бис, уруглар?

 – Шын-дыр, эр-хейлер, куштар дугайында чугаалажыр бис. Шупту куштарның дугайында эвес, а Тожунуң ыдык куштары-биле таныжар бис.

    Ыдык дээрге чүү дээнил? Аңаа дээп болбас дээн уткалыг сөс-тыр. Тывалар мал-маганын ыдыктаар чораан. Шагда тыва чоннуң ыдыктап каан малы кырыырынга чедир чурттап чоруур, ону кым-даа өлүрүп болбас, кырааш өлүп каарга ооң эъдин чивес турган.

А ыдык куштар дээрге – эжеш куштарны ынча дээр. Ол дээрге аңгыр, дуруя деп куштар-дыр. Олар кайы-бирээзи чок болур болза, үр чурттап шыдавас. Эжин чоктап, муңгараар. Эжиниң өлген черинге каш-даа чыл ужуп келир. Ынчангаш оларны кайы-хамаан чок узуткап чок кылып болбас, оларны камнаар, хумагалаар.

3. Ыдык куштарның дугайында дыңнадыглар.

Көккүр хөлдер баарында

Хөөрежип болчаг кылган

Эргим черниң эртинези

Эжеш куштар хоюспаңар.

     Аңгыр – (хөл кужу) өдүрек-биле төрелдешкек,алдын сарыг өңнүг, кончуг чараш ховар куш.

    Чазын өдүректиң соонда орайтады келир. Эр-кыс болуп эдержип алган чоруур эжеш куш. Ол бичии хөлдерге эштип дужер. 5-6 чуурга төрүүр.

     – Бараан Дажырган деп кырган-ачайнын аңгыр куш дугайында чугаазын дыннаалынар.

    Тожу чонунуң чугаазы-биле алырга, аңгырның оолдары өзүп көвүдевес. Оолдары улгадып эштип, ойнап турар болу бээрге, кижилер ону эскерип көруп каар болза, аңгыр оолдарын харамнангаш, чаңгыстап чип эгелээр. Элээн болгаш эштип дүжуп турган хөлүнге баарга, эр-кыс аңгыр ийелээн арткан болур. Бодунуң төлүн ол хире харамнаныр куш дээр. Аңгырны Тожу чону өлурбес турган. Чүге дизе ол бодунуң эъдин чиир, эжеш куш. Аңгыр кушту өлүрген кижи кезээде чааскаан, эш чок чурттаар. Ынчангаш ону Тожу чону ыдык куш деп адап чорааннар.

    Дуруяа- эжеш куш (хемниг черниң кужу)

Дуруяалар чылыг чурттардан чазын апрель төнчүзүнде четкилеп келирлер. Олар турум черлеринге эжеш (эр-кыс) келирлер. Эдеришкен эжи-биле назынында кады чоруурлар. Эштиг дуруяны өлүрүп болбас. Дуруяа эжиниң өлген черинге чеди чыл иштинде алгырып, ыглап келир. Төрүүрге 1-2 чуурга төрүүр. Чиир чеми кат-чимис, сиген, курт-кымыскаяк, пага.

    Тожунуң чону дуруяаны бурган кужу дээр. Чүге дизе аал көргенде ону чеже-даа катап дээскиндир ужар. Ону камгалап, кадагалап турары ол дижир. Оларны хоюспас, өлүрүп болбас, кезээде кады чоруур эштиг, ыдык куш. Дуруяаны камгалаар, хумагалаар.

    Дуруяалар Тожунуң Мөөнде Доруг-Хөлге дүжүп ойнаарлар. Толбулга көвей дуруяалар турар боорга, ооң адын Дуруяалыг деп адаан.

    Куу – эжеш куш (суг кужу). Ону бурганның ыдыктыг кужу дээр. Ооң хонар чери безин буянныг, арыг чер болур. Куу шагдан бээр-ле ховар куш. Назынында чаңгыс катап төрүүр. Күзүн сентябрь айда чылыг чурттарже ужуп чоруптар. Ону өлүрери хоруглуг.

    Бо куштар шупту Кызыл номда киир бижиттинген. Эвээжей берген ховар куштар-дыр, уруглар. Эжеш куштар өлүрерге эш тывылбайн баар, ол хевээр чааскаан артып каар. (Тожу чоннуң чугаазы)

    Куу куш дугайында тоолчургу чугааны Кузел силерге номчуп бээр.

 – Кызыл ном деп чул? (Уругларнын харыылары)

Оюн «Ужар-ушпас»

Самолет ужар бе?

Кижи ужар бе?

Сааскан ужар бе?

Самбыра ужар бе?

4. Уругларның куштар дугайында кылган ажылдарындан дыңнадыг.

Тогдук, кара дуруяа, давик, агыына.

Түңнел сөс.

Эвээжеп чидип бал чыдар куштар. Тогдук, кара дуруяа,

    Тогдук – бистиң черивиске элбек турган. Улуу хой, ѳшкү хире, эъди амданныг. Ону чазый чилби кижилер кам хайыра чокка адып боодап келгенинден ол куш кончуг ховартаан. Алинаның ырлап турары ышкаш «тогдук-ла куштар-ла ужуп-ла келгеш, тодуп-ла чанар-ла Тоора-ла Хемим». Бистиң Тожуга база кончуг кѳвей турган. Ам көнгүс эвээжей берген.

5. Шүлүк. Олег Сувакпит «Бойдус төлү». Намнын Айза номчуур.

    Түңнел. Куштар-бистин өңнүктеривис. Оларны камгалаары кижи бүрүзүнүң хүлээлгези. Куштуң уязынга дээп болбас. Чүге дизе куш кедергей чыт алыр. Ѳске чыттан чамдык куштар чуургаларын, оон кедерезе оолдарын кааптып болур. Иези каапкаш ужуп чоруптар болза, ооң чаш төлү чем чип шыдавазындан аштааш  өлүп каап болур.

6. Кушту ооң тодаралгазындан тывар деп оюн.

    Аргада чурттап турар. Араатан куш. Аңнаашкынче дүне үнер. Хүндүс көөрү багай. (Үгү)

     Ыяштарының чөвүрээ адаандан курттар чыып чиир.  Арганың эмчизи. (Торга)

    Бодунуң төлүн азыравас, өске куштарның уязынга төрүп каар.  Ыраажы куш. (Хек)

    Черлик база чанар куш, ону аңнаар. Колдуунда хөлдерге турар. Эштип билир, дендии шымныр. Бичии балыктар тудуп чиир. (өдурек)

7. Класс шагының түңнели.

 – Класс шагындан чуну билип алдынар, уруглар? Чуну сонуургадынар?