Чугаа кезектеринге катаптаашкын.
классный час (4 класс)

Ооржак Тамара Чозар-ооловна,

Ак-Довурак №3 ортумак школазы,

эге класстар башкызы,

дээди категория

Темазы: Чугаа кезектеринге катаптаашкын

Сорулгазы: Чугаа кезектеринге хамаарыштыр шиӊгээдип алган билиглерин быжыглап, түӊнеп катаптаар; чугаа кезектерин шын ажыглаарын чедип алыр; угаап бодаар арганы бээр; бижимел болгаш аас чугаазын, кичээнгейин сайзырадыр; эптиг, демниг, найыралдыг болурунга кижизидер.

Өөредиглиг сорулгазы: Өөреникчи кижи бүрүзү чугаа кезектери деп чүл дээрзин билип алыр, оларны айтырыглар дузазы-биле тодарадып турар, сөзүглел, домактар иштинден чугаа кезектерин тус-тус тып турар апаар.

Метапредметтиг сорулгазы: Өг иштиниӊ дериг херекселдерин каяа, чүү чылдыӊ дужунга салырынын билиин сайзырадып, тыва езу-чанчылдарны сагыырын эки дээрзин билип алыр.

Регулятивтиг: өөредилге сорулгазын салып билири, ажылын планнап, күүседип шыдаары база ажылын үнелеп билири;

Шиӊгээдириниӊ өөредиглиг ажыл чорудулгазы: салдынган айтырыгларныӊ утказын шын билип, башкынын салган айтырыгларынга дорт, чиге шын харыылаптар.

Арга- методтары: тайылбыр, анализ-синтез.

Дерилгези: проектор, карточкалар, тыва эдилелдер чуруктары, презентация.

Кичээлдин чорудуу:

1. Уругларныӊ кичээнгейин хаара тудуп алыры.

- Ойнап-хөглеп дыштандывыс

Онза-солун өөредилге далайынче

Бүгү күштү угландырып

Бергелерге торулбайын өөрениилиӊер.

а) – Бөгүнгү кичээливистиӊ кыйгырыы-биле таныжаалыӊар. Шупту деӊге номчуулуӊар:

Эжишкилер найыралы

Эртине дагны тургузар.

- Кичээлдин кыйгырыы кылдыр чүнү номчудувус, уруглар?

-Шын-дыр, үлегер домакты ажыглаан. Үлегер домакта чүнүӊ дугайында бижип турар-дыр?

- Эш-өөрлүг кижи чоргаар, бир эвес эштери-биле эп-найыралдыг болза эки өөредилгелиг, чурумнуг болур. Быжыг найыралдыг болурун угаадып турар.

2. Кичээлдиӊ темазын болгаш сорулгазын тодарадыры.

а) Кроссворд-биле ажыл:

1. Мугулайны муӊ кижи чушкуулады.
2. Узун-оол удазын эзенгилиг.
3. Арган тевем увум-савым чүктеди.
4. Өг ишти шупту туткууш.
5. Дөрт булуӊ дөӊгүр аас.
6. Этпес кускун эътке хонду, чанмас кускун чагга хонду.
7. Кежээ келир, эртен чанар.
8. Инек кежи ийи кезек, хадыӊ ыяш дөрт кезек.
9. Үне калбаӊ, кире калбаӊ.
10.  Өгнүӊ дээвиирин чүден кылырыл.

- Узун дургаар чүү деп сөс унуп келди, уруглар?

- Бөгүн чуу деп теманы катаптаарывысты кым билип каапты, уруглар? (Чугаа кезектерин катаптаар бис)

- Мурнунда кичээлдерде кандыг чугаа кезектерин ɵɵренген бис, уруглар? (Мурнунда кичээлдерде чʏве адын, демдек адын, сан адын, ат орнун, кылыг сɵзʏн ɵɵренген бис)

III.  – Ам тывызык ыдайын, тывар силер, уруглар.

- Тейи дежик, ишти курттуг (Ɵг)

- Бис бо кичээлге хɵглʏг ɵгже аалдаар бис. Хɵглʏг ɵгге чеде бергеш, бис чʏнʏ билип алыр ужурлуг бис?  Ɵг иштинде турар дериг-херекселдернин туружун чылдар аайы-биле  туружун билир силер бе? Ɵг иштинде турар дериг-херекселдернин туружун чылдар аайы-биле канчаар турарын билип алыр бис. Ону билип алырынга,                    чаа ɵɵренип дооскан темавыс чʏл, уруглар? Ону билип алырда чугаа кезектеринин дугайында алган билиглеривисти  катаптап, быжыглап  тургаш билип алыр бис.

-Кичээлдин сорулгазын салыр бис.  Бо кичээлге чʏнʏн дугайында билип алыр бис? Ɵг иштиниң дериг-херекселдерин чылдар аайы-биле туружун билип алыр бис.

-Чʏге ооренип алыр бис?( Ол бʏг чʏʏлдʏ амыдыралга ажыглап ɵɵренип алыр бис).

-Ол ɵгнʏң дериг-херекселин чылдар аайы-биле туружун ажыы чʏл, чʏге  ону билип алыр ужурлуг бис?   (Хɵйнʏ билип алыр дээш, угаанныг болур дээш).                 

- Ɵг иштинге кандыг эдилелдер турарыл, кым билирил, уруглар?

- Он ийи чылдын аттарын кым билирил, уруглар, адаптаалынарам. (Кʏске, Инек, Пар, Кодан, Улу, Чылан, Аът, Хой, Мечи, Дагаа, Ыт, Хаван)

- Тыва кижинин хɵлгези чʏл, уруглар? (Аът)

А) - Хɵглʏг ɵгже кирерде баштай Аът, Хой, Мечи чылдарнын чажыдын тывар бис.

- Чʏве ады деп чʏл?  Чʏве ады чʏлерге оскерлип чоруурул? Чʏве ады домакка кандыг кежигʏн бооп чоруурул? Тыва дылда каш падеж барыл?

- Эр-хей, уруглар, аът чылынын чажыдын тып алдывыс. Ɵгбелернин хайырлааны тыва ɵгнʏн эжиин ажып, эргин артап, могейбишаан кирээлинер.

Б) Хой чылынын онаалгазы: Дараазында домакты номчааш чʏве аттарын тывар.

Аът, Хой, Мечи чылдар турар черге доскаарда хойтпак, согааш, бала, эзер, чʏген турар.Карточка – биле ажыл

В) Мечи чылынын  онаалгазы: Бɵлʏктер-биле ажыл. Согааш, бала, эзер деп сɵстерни падежтерге ɵскертир.  

I-ги бɵлʏк  - согааш

II-ги бɵлʏк - бала

III-ку бɵлʏк – эзер

Тʏңнели: Аът, Хой, Мечи чылдар турар черге доскаарда хойтпак, согааш, бала, эзер, чуген турар.

IV.- Чʏʏ чылды уткуп алган бис, уруглар? (Дагаа чылы ʏнʏп келген)

А)- Дагаа чылы силерге онаалга берип турар. Ону шын кʏʏседиптер болзуңарза, оон дужунга ɵгнʏң кандыг эдилели турарын билип алыр силер. Ƴлегер домакта демдек адын хамааржып чоруур сɵзʏ-биле тывар.

Будуктуг ыяшка… ( куш чыглыр),

Буянныг ɵгге  … (чон чыглыр).

- Ƴлегер домакта чʏнʏң дугайында бижип турар-дыр, уруглар?  

Карточка – биле ажыл (Чанында эжи – биле солчуп алыр, хынаар

Б) Ыт чылынын онаалгазы: Дарааазында демдек аттарынга  чоок уткалыг болгаш удурланышкак уткалыг демдек аттарын бижинер.

Бичии - …                           арыг --…..

Кʏштʏг- …                         кортук - …

Дʏрген - …                        чевен - …..

Дидим - …                          тар - …..

Оожум - …                         аар - ….

В) Хаван чылынын онаалгазы:

-Хаван чылы силерге айтырыглар салып турар.

- Демдек ады деп чʏл? Домакта кандыг чугаа кезээ-биле холбажып чоруурул? Демдек адынын чʏве адындан ылгалы чул? Демдек ады домакта кандыг кежигʏн бооп чоруурул?

Б)Бердинген чувелер аттарынга тааржыр демдек аттарын тып бижинер.

….дээр, …аът, …хат,…чаъс, …хем,…школа,……кат, …..инек,…тон

Тʏннели: Дагаа , Ыт, Хаван турар черге чыышкын (чуък) турар.

Хаван , Кʏске, Инек, чылдар турар черге аптара турар. Ону дɵр бажы дээр. Анаа ɵгнʏн эр ээзи олурар.

V.Сула шимчээшкин

Чангыс черге турупкаш

Чайганыыл, шимчениил

Бирээ, ийи,  уш

Бичии када долганыыл

Холдар-биле хоп-хоп

Буттар-биле топ-топ.

VI. 12 чылда кирген дириг амытаннарнын эң бичези чʏл, уруглар? (Куске)

А) Кʏске чылынын онаалгазы: Хой сектер орнунга ат оруннарын чогуур падежтерге тургускаш номчунар.

Малчын чанып орган. … мурнунда ыды шошкуп орган.

Бичии оол кээп дʏшкеш ыглай берген. Угбазы … чеде бергеш, … аргалап каан. Эжинден карандаш дилеп алган дыр сен, … четтиргениңни илерет.    

Б)  Инек чылынын онаалгазы: Морфологтуг сайгарылга.

I-ги бɵлʏк: Оон – ат орну, эге хевири- ол, 3-ку арын, ч. с., хамаарыштырарынын п.

II-ги бɵлʏк: Анаа – а.о., эге хевири-ол, 3-ку арын, ч.с., бээринин падежи.

 III-кʏ бɵлʏк: Ону- а.о., эге хевири-ол, 3-ку арын, ч.с., онаарынын падежи.

В) Пар чылынын онаалгазы: Оюн «Шын харыыла» .

- Ат орну деп чул? Ат орну чʏлерге оскерлип чоруурул? Домакта кандыг кежигʏн бооп чоруурул? Ат орнунуң чʏве адындан ылгалы чʏл?

Г) Ол деп ат орнун падежтерге оскертир

Тʏннели: Кʏске, Инек, Пар чылдар турар черге орун турар.

VII. А)Тывызык : Чайын- бора, а кыжын – ак. Чʏл ол, уруглар? (Кодан)

Б) - Ам экранче кичээнгейлиг корʏнер, уруглар. Кодан силерге «Шын тондʏр» деп оюнну ойнадыр. Домактын тончʏзʏн тывар силер.

Кыштын соогу…

Кылын харын…

Хаагын кеткен уруг-дарыг

Кадыр тейден….

- Дʏжʏп келген, чаапкан, бадып турлар деп состер кандыг чугаа кезээнге хамааржырыл? Кылыг созʏ деп чл? Кылыг созʏ чʏлерге оскерлип чоруурул? Домакка кандыг кежигʏн бооп чоруурул? Кылыг созʏнʏн чʏве адындан ылгалы чʏл?

В)- Ам дараазында оюн «Ƴелернин кылдыныы». 

- Бо оюнну ойнаарда 3 бɵлʏкке чарлып алыр бис. Бирги одуруг - келир уени, ийиги одуруг-  амгы ʏенни, ʏшкʏзʏ- келир ʏени кɵргʏзер. Бɵлʏктен бир кижи ʏнʏп келгеш бɵлʏʏнге хамааржыр ол ʏени кɵргʏскен сɵстерни тыпкаш,
,хамаарышкан ʏеге бижиир. Бо оюнга дʏргенин база кɵɵр. Эң-не кол чʏʏл, сɵстер кайы ʏени илередип турарын шын тывар. Ынчангаш оюнну эгелээлинер.

Келир ʏе                        

Кɵжер

Тип тур

Баглаан

Одаан

Салып тур

 Амгы ʏе                  

Кɵжуп тур

Тиккен

Баглап тур

Одап тур

Салган

Эрткен ʏе

Кɵшкен

Тигер

Баглаар

Одаар

Салыр

Туннели: Кодан, Улу, Чылан турар черге паш, сава болгаш ʏлгʏʏрге турар.

VIII. А)Быжыглаашкын: Ном-биле ажыл. Мергежилге 328.

I-ги бɵлʏк - чуве аттары

II-ги бɵлʏк - демдек аттары

III-ку бɵлʏк – кылыг состери

Б) Сюжеттиг чурук-биле ажыл «Кыш». Самбырада чурукче кичээнгейин углаар. Бо чурукка хамаарыштыр домактан чогаадынар.

Уруглар бедик тейден чунгулап турлар. 

Домак кежигʏннеринге сайгарар.

Тʏннели: Кылыг сɵзʏ чʏве ады-биле холбажып чоруур болгаш домакта сɵглекчи бооп чоруур.

X. Тест-биле ажыл.

- Экранче кичээнгейлиг кɵргеш, шын харыыны номчуур силер.

1.Кылыг сɵзʏ дээрге-

А) чʏвелернин кылдыныын илередир чугаа кезээ

Б) чʏвелерниң демдээн кɵргʏзер чугаа кезээ

В) чʏвелерни кɵргʏзер чугаа кезээ

2. Демдек ады домакта кандыг кежигʏн бооп чоруурул?

А) ийиги чергениң кежигʏнʏ

Б)домактың чугула кежигʏнʏ

3. Чʏве ады чʏлерге ɵскерлип чоруурул?

А) падежтерге, саннарга

Б) арыннарга, падежтерге

В)  арыннарга, саннарга

4. Ат орну деп чʏл?

А) чʏвелерни чугле айтып каар, а оларнын адын адавас

Б) чʏвелернин адын адаар

XI. Кичээлдиң тʏннели.Рефлексия

- Уруглар, бо кичээлде чʏнʏ билип алдыңар?

-Салган сорулгавысты чедип алдывыс бе, уруглар?

- Чʏʏ деп теманы катаптадывыс?

- Кичээл силерге солун болду бе?

-Бо кичээлде чаа чʏнʏ билип алдыңар?

- Кичээлди сонуургаан уруглар олудундан туруп кээр.

XII. Бажыңга онаалга: Мергежилге 329 арын 129

Ɵг тыва чоннуң тɵгʏзʏ, оон чарылбас кезээ. Ɵгбелеривистиң ыдыктыг оран савазы. Ɵгнʏң долгандыр хевири, эдилелдернин салыр аайы 12 чылдын аттары-биле дʏгжʏп турар, тус-тус уткалыг. 12 чыл дээрге Кʏске, Инек, Пар, Кодан, Улу, Чылан, Аът, Хой, Мечи, Дагаа, Ыт, Хаван. Аът , Хой, Мечи турар черлерге доскаарда хойтпак, согааш, бала, эзер, чʏген чергелиг чʏвелер турар. Дагаа, Ыт, Хаван чылдар турар черге чʏък турар. Хаван, Кʏске, Инек турар черге орун турар. Кодан ,Улу, Чылан турар черге паш-сава болгаш ʏлгʏʏрге турар.

Тɵɵгу билбес- тɵɵрээр,

Тɵрел билбес- тʏрээр.