Из опыта работы по развитию у младших школьников орфографической грамотности
статья (4 класс) по теме

Башланғыс кластар6а у7ыусылар6ы д0р09 я6ырға 0йрәтеү-

яуаплы hәм м0hим эш.                                                                                  

    Баш7орт телен у7ытыу6а балалар6ы грамоталы я6ырға 0йрәтеү – иң м0hим мәсьәлә булып тора. »гәр балалар орфограммалар6ы ү6 аллы  күрә белhә hәм   улар6ы т0рк0мләй алhа,  шул ва7ытта ғына  улар6ы д0р09 я6ыу 7ағи6әләренә эйә булған, тип әйтеп була. Был күнекмәнең м0hимлеге бер кемдә лә 7аршылы7 тыу6ырмай. Тел ғилеменең  орфография 0лкәhендәге билдәле ғалимә М. М. Разумовская  билдәләүенсә, у7ыусының я6ыу6ағы орфограммалар6ы күрә белеүе уның hү6леккә, 7ағи6әгә йәки теорияға м0рәжәғәт итеүенә этәргес к0с булып тора.

 Орфограммалар . фәнни т0ш0нсә булара7, М. В. Ушаков, Н. С. Рождественский, Н. Н. Алгазина, М. М. Разумовская кеүек методистар тарафынан 0йрәнелгән. Улар6ың фәнни –ғилми эштәрендә д0р09 я6ыу6ың ниге6е булып орфограммалар тороуы күрhәтелә. Башланғыс кластар6а у7  д0р09 я6ыу 7ағи6әләрен ү6ләштереү генә түгел, ә орфограммалар6ы классификацияларға, орфографик мәьәләләр6е сисергә  0йрәнеү у7ыусылар6а  орфографик зирәклекте  формалаштыра

 Орфограмма – ул 0н түгел, ә бер – нисә вариант араhынан  hайлап алынған д0р09 я6ыу .Шуның 0с0н орфограммалар6ың исемендә т0п элемент булып график тамғалар  (хәреф, дефис, аралы7) тора.

    Баш7орт теле дәрестәрендә балалар6ы д0р09 я6ырға аңлы  0йрәтеү6е Эльконин – Давыдов системаhына ниге6ләнеп т060лгән Ф. Ш.Сынбулатованың   дәреслектәре  буйынса у7ытыу ыңғай h060мтәләр күрhәтә.   Бала грамотаға 0йрәнеү процесында у7 0ндәр системаhын ү6ләштерә, улар6ы анализлау hәм синтезлау операцияларын баш7ара, моделләштерә, график hүрәтләнешен ү6ләштерә, уны  я6ырға 0йрәнә.

 ¹әр класс hайын  тел ғилемен 0йрәнеү6ә балалар6ың йәш ү6енсәлектәре и9әпкә алына,  белем тәрәнәйтелә.

 Башланғыс кластар6а 0йрәнелгән орфограммалар таблицаhын тә7дим итәм.

       Был таблица баш7орт теле программаhы буйынса орфография 7ағи6әләрен 0йрәнгән hайын 09тәлә бара.

   Сирек быуат эшләү дәүерендә бәләкәй балалар6ы грамоталы я6ыу күнекмәhенә 0йрәтеү буйынса ә6мә - э6лекле эш алып барам. Укытыусы hәр баланың грамматик белем hәм д0р09 я6ыу ү9ешен белеп торорға тейеш.

 Балалар яhаған hү6 хаталарының сәбәбен белеү айырыуса әhәмиәтле. Хата сәбәбе д0р09 билдәләнhә, уны б0т0р0ү сараhын табыу 6а еңел. Хаталар6ың т0п сәбәптәре: а) у7ыусы орфограмманы тойомламай;б) орфограмманы белә, ләкин, я6ғанда, шуны д0р09 7уллана белмәй; в) бер орфограмманы икенсеhе менән бутай; г)я6ған hү6енең мәғәнәhен аңламағанға хата ебәрә; д) телмәр 0ндәрен д0р09 ишетмәй, д0р09 әйтмәй; е) тел кәмселеге, диалекталь кәмселек 7амасаулай; ж) hү6 т060л0ш0н насар белә h. б.

    У7ыусылар6ың я6ма эштәр6ә ебәргән хаталарын  айырым дәфтәргә теркәп барам, 7айhы бер6әренә класта, 0й6ә эшләү 0с0н индивидуаль эштәр тә7дим итәм, hәр береhенә айырым яр6ам күрhәтәм.

       Был таблица баш7орт теле программаhы буйынса орфография 7ағи6әләрен 0йрәнгән hайын 09тәлә бара.

   Сирек быуат эшләү дәүерендә бәләкәй балалар6ы грамоталы я6ыу күнекмәhенә 0йрәтеү буйынса ә6мә - э6лекле эш алып барам. Укытыусы hәр баланың грамматик белем hәм д0р09 я6ыу ү9ешен белеп торорға тейеш.

 Балалар яhаған hү6 хаталарының сәбәбен белеү айырыуса әhәмиәтле. Хата сәбәбе д0р09 билдәләнhә, уны б0т0р0ү сараhын табыу 6а еңел. Хаталар6ың т0п сәбәптәре: а) у7ыусы орфограмманы тойомламай;б) орфограмманы белә, ләкин, я6ғанда, шуны д0р09 7уллана белмәй; в) бер орфограмманы икенсеhе менән бутай; г)я6ған hү6енең мәғәнәhен аңламағанға хата ебәрә; д) телмәр 0ндәрен д0р09 ишетмәй, д0р09 әйтмәй; е) тел кәмселеге, диалекталь кәмселек 7амасаулай; ж) hү6 т060л0ш0н насар белә h. б.

    У7ыусылар6ың я6ма эштәр6ә ебәргән хаталарын  айырым дәфтәргә теркәп барам, 7айhы бер6әренә класта, 0й6ә эшләү 0с0н индивидуаль эштәр тә7дим итәм, hәр береhенә айырым яр6ам күрhәтәм.

     У7ыусы ү6е лә я6ма эштәр6әге хаталар6ы б0т0р0ү 09т0ндә үз аллы эшләй. Бала, у7ытыусы етәкселегендә hү66әр я6а белергә 0йрәнеү6ән тыш, hү6лек менән 7уллана, кәрәкле яр6амды иптәштәренән hорай, я6ыуында хата ебәргән hү66әр6е т06әтеп күсереп я6а, шул hү66әр менән h0йләмдәр т060й. Ошондай т0р орфограммаларға ми9алдар табып я6а, айырым hү66әр6е hү6лек дәфтәренә теркәп 7уя. Бындай у7ыусылар6ы йыш 7ына та7та алдына сығырып я66ырыу 6а отошло, улар6а ү6 - ү66әренә ышаныс тәрбиәләнә, у7ыуға дәрттәрен арттыра, күнелдәрен ү9терә.

  Урта hәм 0лкән класс укыусыларының я6ыу6арына 7арағанда, улар  я6ма эштәр6ә күберәген ки9әксәләр я6ылышында хаталана, шулай у7 0ндәр6е ( у – ү, 7 – к, 6 – 9 h.б.)  бутай6ар.Ошондай хаталар6ы булдырмау 0с0н тел дәрестәрендә бындай орфограммаларға айырыуса иғтибар бүләм.Мә9әлән: ки9әксәләр 7улланылған текст осраhа, улар6ы  h0йләмдән алып 7арайбы6. ¹0йләмдең мәғәнәhе ү6гәрмәhә, айырым я6абы6. Ялғау булып торhа, h0йләмдең мәғәнәhе ү6гәрә. Ба9ым  7уйып 7арайбы6.Ки9әксәгә ба9ым т0шмәй,  урын - ва7ыт ялғауына - т0шә. Ки9әксәләр күп ва7ыт тиң ки9әктәр менән 7улланыла. Улар6ың к0сәйтеү мәғәнәhенә лә эйә булыуын асы7лайбы6.

     Балалар6ы д0р09 h0йләргә hәм я6ырға 0йрәтеү6ә у7ытыусы алдында у7ыусылар6ың телмәрендәге диалект хаталар6ы алдан күрә белеү, и9кәртеү hәм улар6ы б0т0р0ү бурысы тора. »лбиттә, бының 0с0н мәктәп программаhында махсус сәғәттәр бүленмәгән.Шулай 6а у7ыусылар6ың т0рл0 диалект хаталарын булдырмау йүнәлешендә hәр дәрестә, hәр теманы үткәндә системалы эшләргә тырышам. Бе66ең ауыл h0йләшендә ошондай хаталар осрай, мә9әлән: күлтә бар, ағаслар, утыннар, башланты, әпир, ап7айт, күлмәк, 7айтмаға, кимәгә, hәтер, hә6ер  h.б.

     У7ыусылар6ың телмәр культураhын күтәреү, грамоталы я6ыу 0с0н түбәндәге  эш т0р6әре баш7арам: ү6  телмәремдең  орфоэпик я7тан камил булыуын кү6әтәм; hү6лек hәм хәтер диктанты, телдән хикәйәләү, теге йәки был 0н – хәрефте индереп hү66әр уйлатыу, я66ырыу h. б.

  Тимәк, орфографик д0р09 я6ыу 0с0н hү66әр6е д0р09 ишетерғә лә, д0р09 әйтергә лә кәрәк. ¹ү66әр6ең  әйтелеше hәм я6ылышы араhындағы айырманы  балаларға  күрhәтергә hәм киләсәктә, хата я6маhын 0с0н,  системалы  эш алып барырға кәрәк.

 Тағы ла шуны оноторға ярамай: күп у7ыған,  кү6әтеүсән, аңлы фекер й0р0ткән бала, ысынлап та, д0р090рәк я6а.

   ?улланылған ә6әбиәт:

  1. С.Г. Вәғизов «Башланғыс мәктәптә татар теле                                  методикаhы»  ?азан, 1975

  2. Ф. Ш. Сынбулатова « 2 синыф 0с0н «»сә теле»                                  Дәреслегенә методик күрhәтмәләр.Өф0 – 2005

  3. »лифба. »сә теле.1 – 4. У7ыу программалары.     Өф0 – 2007

  4. Л. В. Савельева «Орфограмма как объект изучения в начальной школе». «Начальная школа».  2008, № 1