Чечен чогаал номчулгазы «Хек» деп ненец улустун тоолу.
план-конспект на тему

Чечен чогаал номчулгазы

«Хек» деп ненец улустун тоолу.

Кичээлдин тургузуу

Кижизидикчи башкы: Куулар Ч.В.

«Хек» деп ненец улустун тоолу.

Сорулгазы: тоолду номчуп турда кичээнгейлиг дыннаарынга ооредир, хундулээчел,дыннангыр болур кылдыр кижизидер,ыры,шулук,улегер домактар дузазы-биле аас чугаазын сайзырадыр.

Дерилгези:чуруктар

Аргалары: тайылбыр,коргузуг.

Кичээлдин чорудуу:

Алдын хунум,аяс дээрим.

Аалчылар амыр-менди!

-Кандыг куску байырлалдар барыл,уруглар?

-Башкылар хуну, алдын кус, авалар хуну.

Ава дугайында кандыг улегер домактар барыл,уруглар?

Ада созун ажырып болбас

Ие созун ижип болбас.

Ада тоогузу алдын

Ие тоогузу монгун.

Ада корбээнин оглу коор

Ие корбээнин кызы коор.

-Кымнын дугайында улегер домактар чугааладынар,уруглар?

-Ам ава дугайында ырыдан ырлаптаалынарам,уруглар.

Ыры «Мээн авам эртежи»

Мээн авам эртежи

Мени бо-ла мурнаптар

Ачам безин чамдыкта

Аштырыпкан болгулаар

Оой-ээй, оой-ээй

Аштырыпкан болгулаар

-Эр-хейлер! Ам силерге ненец улустун «Хек» деп тоолун номчуп бээр мен.

Шаг шаанда чуве-дир. Бир-ле черге ядыы херээжен кижи чурттап чораан. Ол дорт оолдуг чуве-дир. Олары иезинин созун черле дыннавас, аттыг-ла тенек, чалгаа толдер иргин. Билир-ле чувези оюн, сарыг хунну бадыр даштыгаа хар сузуп маннажыр, хортукке чунгулаар мындыг турганнар.

Ойнап-ойнап кежээ кээрде, тон-хевин-даа кактавас, идиктерин-даа аштавас, чадыр иштин саза базып, энмежок хар соортуп эккеп каарлар. Ону авазы аштап-ширбиир. Оларнын ол идик-хевин база-ла авазы кургадыр. Ынчаар-ла ог-буленин хамык ажылын иези кара-чааскаан кылыр. А оолдары чуну-даа кылынар дээрге чажам дижир, ынашпас кулгурлар иргин.

Бир-ле чайын ол хемге балыктап турган. Авазынын чааскаан куш четпейн чадажып турарын коргеш-даа, оолдары анаа дузалажып келбээннер. Кужур ие чеже ынчаар дырбаннаар, кадыг-берге ажылдан чилчии уступ, бир-ле хун аарааш чыдыпкан. Турар дээрге харык-шинээ шуут чок болган. Ынчап чыда оолдарын кыйгырып-тыр:

-Оолдарым, суксаар деп чувемни. Аксы-боскум кадар четти. Хемден суглап эккеп беринерем.

Авазы чеже-даа дилээрге, оолдары ынашпас болган. Анаа кым-даа суг эккеп бербээн.

Улуу тургаш:

 - Мээн тонум чок, дона бээр мен -дээн.

Оон бичиизи:

-Мээн боргум чок-дээн.

Ушкузу:

-Мээн холум хавы чок, суглавас мен-дээн.

А хеймери чуну-даа ыытавайн,чугле чажам деп бажын чайган.

Авазы катап-ла:

-Хем мыя бо, чанывыста ышкажыл. Тон, борт-даа чок халааш, суглап эккелзинерзе, канчап баар боор. Барынарам че,оолдарым-деп ээрежип чыткан.

Олары чуну-даа ыытавайн, каттыржып-иттиржип, чадырдан уне маннажып чоруй барганнар.

Алышкылар дыка-ла ур ойнаан. Аарыг авазынын дугайында шуут-ла уттуп алганнар, чангызы-даа иевис кандыг чыдар ирги дээш чадырны барып бакылап корбээн.

Соолунде оолдарнын улуу аштай бергеш, чадырынга маннап кээрге, авазы туруп келген тонун кедип турган.

Ынчан хенертен оон тону чуглер-биле шыптына берген.

Авазы оон алгы эттээр калбак ыяшты тудуп аарга, оозу куш кудуруу бооп хуула берген.

Оон даараныр демир чускуу куштун хаайы апарган.

Ийи холу ол-ла дораан чалгыннар болуп херли берген.

Авазы оон шуут-ла куш апарып, чадырдан ужуп уне берип-тир.

Алышкыларнын улуу ону коргеш, алгырып унген:

 - Дунмаларым, корунер даан! Ававыс куш болу берген ужуп бар чыдыр!

Оолдар иезин эдерип маннашпышаан:

 - Авай, бис сенээ суг узуп эккелдивис-дижип алгырышканнар.

Авазы:

- Кук-кук, кук-кук! Озалдаан-дыр силер, озалдаан-дыр силер. Доо ол хемче ужуп бар чыдыр мен. Оон суксун хандыр ижип аар мен-дээш, хая-даа корунмээн.

Оолдары хымышта суг тудуп алган иезин кыйгырып, оон соондан чугуржуп-ле органнар. Хеймер оглу:

- Авай,авай! Бисти кагба, чадырывысче чанаалы. Суг эккелдим бо, иш авай, ма - деп, алгырган.

- Кук-кук, кук-кук, кук-кук! Озалдаан-дыр сен, оглум. Ам дедир чанмас мен.

Алышкылар шак-ла ынчаар хая-даш, хову-шынаа кырлап, малгаш-тулаа сузуп авазынын соондан ур-ле маннажып келгеннер. Ынчап чорда оларнын даван-даяа чуу-даа чок ойлуп-дештип калган. Халыжып эрткен черинге-ле ханныг-ханныг истер артып каап чораан.

Хек-ие оолдарын ол-ла олчаан каапкан. Оон бээр-ле хек куш уя тутпас, оолдарын боду азыравас болу берген чуве-дир.

Алышкыларнын изинден тундранын чингизи база кызыл оннуг апарган иргин.

-Чуу дугайында тоол дыннадынар, уруглаар?

-Кандыг оолдар-дыр?

-Оолдарны кандыг кылдыр коргускен-дир?

-Авазынга дузалашпаска кандыгыл?

-Шын-дыр эр-хейлер!

Хек деп куш бодунга уя тутпас, оолдарын оске куштар азырап каар куш-тур, уруглар.

     Булут аразындан хун караа чылыг

     Чон аразындан ава караа чымчак.

- Хун чок болза кандыгыл, уруглар?

- Алдын хуннун херелдерин аваларывыстын куспаан таварыштыр боттарывысче синирип аалынар, уруглар.

Оюн «Мээн авам»

Уруглар авазынын дугайында эки состер чугаалаар.

Салаалар-биле ог-буле дугайында чугаалаптаалынар, уруглар.

Бо салаа - кырган-ачам

Бо салаа - кырган-авам

Бо салаа - ачам

Бо салаа - авам

Бо салаа - мен

Шупту найыралдыг ог-буле бис.

Ам бир талакы холувуска орустап чугаалаптаалынарам.

Этот пальчик - дедушка

Этот пальчик - бабушка

Этот пальчик - папа

Этот пальчик - мама

Этот пальчик - я

Вместе дружная семья.

-Кичээлде чуну билип алдынар, уруглар?

-Кичээливис тонген. Байырлыг, уруглар.