Шагаа байырлалынга тураскааткан сценарий «Ак чолдуг шагаам!»
методическая разработка (средняя группа)

Барыын-Хемчик кожуунун Кызыл-Мажалык суурнун муниципалдыг

бюджеттиг школа назы четпээн «Аленушка» уруглар сады

Шагаа байырлалынга тураскааткан сценарий
«Ак чолдуг шагаам!»

Ортумак  болуктун 
кижизидикчи башкызы:

Сарыглар Чимис
Алдын-ооловна

2022 чыл февраль ай.

Шагаа байырлалынга тураскааткан сценарий.

Темазы: «Ак чолдуг шагаам!»

Сорулгазы: тыва чыл санаашкынын уругларга билиндирер;

- тыва чаагай чанчылдарга даянып уругларны кижизидери;
- уругларнын аас дыл - домаан сайзырадыры;

- тыва улустун Шагаа байырлалын шын канчаар уткуурун. Байырлаарын билиндирер.

Дерилгези: Тыва огнун чартыы, огнун эт- херексели (тос карак, артыш, аяктар, хонек, тавактарда тыва далган, саржаг, боорзак, суттен кылган ак чем).

Топ ханада чылдын 12 эргилдезинин чуруктары астынган.
Хогжум каасталгазы: Хоомей, каргыраа, мал-маган даажы дынналып турар.
Киржикчилери: Башкарыкчы – Сарыглар Ч. А.

                                Кырган-авазы – Ооржак С.С.

Байырлалдын чорудуу:

 (Онза чараш деритинген чартык, тыва огну залдын ортузунда  тип салган.Уруглар залче тыва чараш хогжум аайы-биле кирип моорлап, огнун мурнунга чартык тогериктей туруп алырлар,кырган-ава уткуп турар)

Амыр, амыр, ада-ием!

Амыр, амыр мээн башкым!

Амыр, амыр мээн эжим!                          /Аделина/

Амыр дээрге «Экии!» дээн-дир        

Амыр дээрге кадык дээн-дир,

Амыр дээрге тыва чоннун

Арыг-чараш сеткили-дир!

Кырган-ава:
         Амыр, амыр ажы-толум,

Чанчыл ындыг сагыылынар        

Чалыы, кырган бирден бир чок

Чараш кылдыр чолукшуунар!

(Уруглар шупту кырган-ава биле тыва ёзу-биле чолукшуп-мендилешкеш, сандай – олутка кырган-ава олуруп аар)
Башкарыкчы:

Шаг шаа-биле турар эвес

Чаа чылды уткуулунар

Чанчылывыс чуделгевис

Шагаа-биле эргим чонум.

(Башкарыкчы шага байырлалынын дугайында кыска чугааны чоргузар):
- Чуу деп суурда чуртап турар силер?
- Чуу деп аттыг садта кээп турар силер?
- Чуу деп болукте ойнап, кичээлдеп турар силер?
- Бо хун мында чуу дээш чыглып келген бис? (шагаа байырлалын уткуур дээш)
- А шагаа деп чул ол? (тыва чоннун байырлалы)
Н.Женя:
Шагаа дээрге тыва чоннун

Чаагай сузук чанчылы-дыр

Айнын чаазын, хуннун эртениин

Алгап йорээн байыры-дыр.

Х.Вика:
Шагдан тура манаанывыс
Шагаа хуну унуп келди

Шагаа хуну уругларга

Шагнын чаагай байыры-дыр

С.Арина:

Шагнын соолгу эргилдези

Чыкылама кышты солуур

Чырык чаагай частын бажы

Шагаа айы унуп келди!

О.Энерел:

Тыва чонум чанчылдары

Тывызыксыг аажок чараш

Шаандан тура чанчыл болган

Шагаа деп бир байырлал бар.
- Чуну демдеглеп турар байырлалыл ол? (эрги чылда удеп, чаа чылда уткуп турар байырлал, соок кышты удеп, чылыг часты уткуп турар)
Ыры: «Шагаа»

Шагаа шагаа часты чала!

Чаштар, чаштар самнап хоглээр.

Кожумаа: Шагаа Шагаа
                  Шайланнар моорланар
                  Шагаа, Шагаа
                  Сеткилдерни орткээн

                   Самнап ойнап хоглээр.

Шагаа хунну чайыналды

Уруг-дарыг уткуп алды.

Кожумаа: Шагаа Шагаа
                  Шайланнар моорланар
                  Шагаа, Шагаа
                  Сеткилдерни орткээн

                   Самнап ойнап хоглээр.

Чаа-чыл унген шагаа-найыр

Оолдар кыстар ойналынар!

Кожумаа: Шагаа Шагаа
                  Шайланнар моорланар
                  Шагаа, Шагаа
                  Сеткилдерни орткээн

                   Самнап ойнап хоглээр.

Башкарыкчы: Шагаа душкен уеден эгелеп.  Ие Чер частып, бодунун чулуун (аа судун) оран-делегейге, дириг амытаннарга, кижилерге харам чокка эккеп берип эгелээни ол. Ынчангаш Шагаа айы «ак» (эки) - деп билиишкин-биле холбалыг бооп, кижилерни Дээр Ада-биле Ие чернин ачызында, чаа шагнын душкени-биле бот-боттарынга, бойдуска, куш-ажылга, даштыкы хурээлелдин херекселдеринге, культурага болгаш ниитилелдерге ак-сеткилдиг хамаарылгалыг болурун алгап йорээген сузуктуг уе болур. Чаа уенин дужуп кээрин чаш толдун чаларап бодарааны-биле домей кылдыр коргузуп турары дыка унелиг чуул боор.

Кырган-ава: (аптара кырында аякты, тос каракты ап алгаш, артыш-биле холаан суттуг шайны дорт чукче чажар).

Хуун судум тос карактап

 Кудай дээрже оргуп тур мен

Эки чуве эглип келзин

Эрбенниг чуул ынай турзун!

Оран тандым оршээ,

Одум козум оршээ,

Арга чонум менди чаагай,

Аш-чут корбейн.

Амыр менди бодаразын, оршээ.

(Артыш-биле холаан судун дорт чукче чажар).

К.Алдын:

Авыралдыг унуш

Айдыс чыттыг артыш                

Аарыг – ажык  хирден

Айдызаптар  куштуг

         Кырган-ава: Амыр-амыр! Оран тандым оршээ!

                                 Эрткен чылды сураар эвес.

                                 Аьш-чем элбек болзун,

                                 Ажы- толу менди чорзун,

                                 Агаар бойдус арыг турзун

                                 Аны-мени менди болзун!

Башкарыкчы: Шагнын чаагай эргилдези,

                           Шагаа хунну унуп келди!

                           Шагаавысты уткуулунар

                           Сандан салып, чажыг чажып.

- Шагаа хуннунде чанчылывыс ындыг, артыжаныр, айдызанныр, чалбарыыр. Ынчангаш бо хун кырган- ававыстын аалынга шагаалап келгенивис эки дир уруглар.

Башкарыкчы: Хундуткелдиг кырган - авай, дорже эртип, моорланар! А бис силерге аяк- шайывыс кудуп, аян ырывыс ырлап, самдан теп бээр-дир.

А.Арияна:
Чаламага агын баглаар

Чажыг чажып ак сут оргуур

Чалбарыглар йорээлдерге

Чаагай кежик курайлап аар

О.Сендимаа:
Кадак сунар ак чем оргуур

Хамык улус белен тур бис

Чаа-чыл дурген чедип келем

Чалап тур бис манап тур бис

К.Опан:
Амыр менди солушкаш

Алчымны хундулеп

Аяк шайым баштаты

Аъжы – чемим салыр мен

С.Адель:
Аалдарга чеде бээр сен

Аяк шайны соннеп кудар

Аяк шайым сарыг шайым
Амданыг-ла тыва чемим.
Ыры: «Шайым»
           1.Хуннун ишкеш покпес-даа

   Хундут келдиг чемивис

   Кузел хандыр аартап аар

   Куш-ле киирер шайывыс

Кожумаа:
Ааштаанда тотурар

Ааранда сегидер

Шагзыраанда сергедир

Шайывыс, шайывыс

2.Унген кирген улуска

   Ургулчу-ле соннеп бээр

  Чугаа соотту ооскудер

 Шынап чаагай шайывыс

Кожумаа:
Ааштаанда тотурар

Ааранда сегидер

Шагзыраанда сергедир

Шайывыс, шайывыс

Тыва - сам: «Аяк- шайым»

 Кырган-ава: Кончуг- ла чараш танцы болду, эр-хейлер.

Кырган-ава: Дыка ла чараш шулуктээр уруглар дыр силер, эр-хейлер!
Башкарыкчы: Ам «Арбай-Хоор» деп  ырывысты кырган- авага  ырлап бээлинер.
Ыры: «Арбай-хоор»

Ажыл-ишке дадыккан
Адыжывыс каям, эш.

Анай чашты чаптап,

Арбай хоорлап ойнаал.

Арбай-хоор, арбай – хоор,

Арбай-хоор, арбай-хоор!

Чеди чылын торувээн

Черге хонар ошкузун

Улуг-эргек догергеш,

Ужа-тожун салган.

Арбай-хоор, арбай – хоор,

Арбай-хоор, арбай-хоор!

Башкы уваа салаалар

Пашты долдур дулгеннер

Бичии уваа салаалар

Бичии буурек манааннар

Арбай-хоор, арбай – хоор,

Арбай-хоор, арбай-хоор!

Чупу-чупу чудуруум,

Чудук ышкаш билээм.

Кып-кыры, чап-чарын, оп-ожун,

Кижиргенчир колдуктар.

Арбай-хоор, арбай – хоор,

Арбай-хоор, арбай – хоор,

Кырган-ава: Шагаа - дээрге Чаа Чылды уткуурун байырлалы - дыр уруглар. Ол тыва улустун бурун шагдан чанчылы. Шагаада эрги чылды удээр, чаа чылды уткуур сан-салырын ындыг тускай ёзулалын кылыр. Ол дуне оюн-тоглаа, тоолдажыыр янзы- буру оюн ойнаар  тывызыктажыр, улегер домактажыыр турган. Силерге мен  ам тыва чемни таныштырайн: (Боорзак: Саржаг: Суттуг шай: Тыва далган:).

Кырган-ава: Ам мээн-биле оюндан ойнаар силер бе?

Башкарыкчы: Чуу деп оюн чувел кырган- авай?

Кырган-ава: «Ортеннежиир» деп оюн диин уруум.

Башкарыкчы: Долгандыр орупкаш ойнаптаалынар кырган-авай биле.

 Оюн: «Ортеннежиир»
Башкарыкчы:               

Шагаа хуну моорейлиг,
Адыг-чарыш маргылдаалыг,

Чадан адаал, багдан кагаал,

Адааннажып тевек тевээл.

Ыры: «Кадар оъттуг»

Кадар оъттуг ийни,

   Казып-казып оъттаар.

   Хоюм аккыр дуктуг,

   Хоюм чараш оой-ээй.

Кожагарда ачам
Хоюн дозуп хунзээр.
Чалымнарга ыры
Чангыланыр, оой-ээй

                       Авам аалга арткаш,

                       Анаа черле орбас.

                       Хураганнар аажап,

                       Хуузу утпас, оой-ээй.

 Алызында баргаш,

 Авам, ачам салгап.

 Кажаа сынмас хойну,

 Кадарар мен оой-ээй!

Кырган-ава: Кандыг азырал амытаннар билир силер,уруглар
С.Аделина:
          Инек чылы Ии дадай!

           Шынгыы чыл-дыр.

Эскериичел, каразыычал-

Элээн берге амытан-дыр

Ынчалза-даа бодун боду

Тутунарын ыяк билир,

Ындыг-мындыг база эвес.

А.Найыр:
          Кижилерде ытка чедер

Кижизиг чан хирелиг-ле

Ынчангаштын кижи эвес,

Ыттын чылда киргени ол.

А.Арияна:

Эртежи-ле бодум бо дээш,

Эртеннин-не кыйгы  салыр

Уйгужуга туразы чок

Улуг ишчи Дагаа бо-дур.

Чулчурукчу, мактаныкчы-

Чугаа –созу хой-даа болза,

Аажы-чаны ажык-чаагай

           Аажок онза амытан бо

О.Лера:
          Хой дег чаагай сеткилдиг мал

Ховар дээрзин боданарам

Хонну биче, чаны кортук

Хоокуйну кээргенерем

Зкииргек-даа, дузааргак-даа,

Эки-ле мал хой-дур ийин.

Будужунден тыртылчак бол

Будурери хой-дур ийин

О.Эренчин:
          Пар чыл дээрге ушку чыл-дыр

База-ла бир онза чыл-дыр.

Бараанындан коргунчуг бол,

Бары эриг амытан-дыр.

Кырган-ава: Дыка ла чараш шулуктээр уруглар дыр силер, эр-хейлер!
О.Эренчин:
Хаялыг хун харап келгеш,

Ханаларга херелденген.
Алдын хуннум унуп келгеш,

Боодей оомну оортуп чорзун!

О.Женя:
Кажык, даалы, тевек, шанак-

Хамык оюн оларда-дыр

Харга чуглуп, ыймактажып,

Харын ооруп турарлар-дыр. 

О.Дарина:
Хавак черге чунгузундан

Караннадып бадыптар-дыр

Харга чуглуп ыймактажып,

Харын ооруп турарлар-дыр.

Башкарыкчы: Шагаа-найыр будуузунде
Чазык хоглуг болуулунар
Чода хунаажыр деп оюннувусту ойнаптар бис бе, оолдар? Че- ле бе?

Оюн: «Чода хунаажыр»
Башкарыкчы: Эр-хейлер, шыдаар оолдар-дыр.

Башкарыкчы:   Улегер состе нугул чок

                  Уер суунда балык чок.

Улегер домактардан чугаалап корээлинерем  уруглар.

С.Саша:

- Улуг  улус мурнундан  эртпес

- Улуг улус чугаазы узе кирбес

- Улуг улус ады  адавас

С.Арина:
Эки кылган ажыл,элеп читпес алдар

К.Андрей:
Чадаг чорба аъттыг чору
Чалгаа чорба, кежээ чору.

А.Найыр:
Олчаны биче дивес
Кежикти улуг дивес.
К.Алдын:
Ужук билбес Кижи
Уну чоктан дора.
А.Арияна:
Оттунчек- оорениичел.
О.Лера:
Дурген, дурген дурген чугаа

Дурум состуг дурген чугаа

Н.Женя:
Ойназа

Ойназын,

Оолдар шупту

Ойназын

Оолдар шупту

Ойнааштын

Ойнаарагын

Ойнатсын

О.Энерел:
Каттырза

Катырзын.

Хамык чону

Каттыртсын

Хамык чону

Катырткаштын

Кара баарын

Катырсын

С.Аделина:
Кордум-кордум                            

Ковей сылдыс.                              

Сылдыстаза                                  

Шынап шары.                                

Шаарлаза
Сая-туме,
Тумелезе-
Дуп чок ырак.

Танцы сам: «Челер-Ой»

Кырган-ава: Шынап-ла ырлаар, танцылаар дыка-ла чараш уруглар-дыр силер.   Ынчангаш силерге чигирзиг боорзаамны хаптап берейин, улаштыр болуунерге баргаш шагаалаар силер, уругларым.

              Башкарыкчы: Чолукшуп даа, ойнап- хоглеп хоорештивис. Кырган- ававыстын Шагаа байыр- найырынга сеткил- сергек, омак- хоглуг келдивис. База катап «Шагаа- биле!»2022 чыл Чаа чер олуттуг, сарыг пар чылы.
Кырган-ава: Байырлыг, менди чаагай!
Уруглар: Байырлыг!