Шагаа байырлалынга тураскааткан «Ак чолдуг Шагаавыс-тайбын, чаагайны эккээр болзун!» деп улуг болук уругларынга сценарий
методическая разработка (старшая группа)

Иргит Херела Андреевна

Сорулгазы: 1.Ооредилгелиг: чоннун национал байырлалы-Шагаа дугайында уругларга билиндирер, чоннун чаагай чанчылдарын, аас чогаалынын чамдык кезээн (опей ырылары, когудуглер, тывызыктар, улегер домактар, дурган чугаалар, кожамыктар) уругларга ооредир. 2.Сайзырадылгалыг: улустун аас чогаалынга даянып, уругларнын сос курлавырын байыдып, чугаа-домаан, сагынгыр-тывынгыр чоруун сайзырадыр. 3.Кижизидилгелиг: тыва чоннун хундулээчел, эвилен-ээлдек эки чанчылдарынга уругларны кижизидер.

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл shagaa_stsenariyi_h.andreevna_bazhyn-alaak.docx35.58 КБ

Предварительный просмотр:

       Шагаа байырлалынга тураскааткан
         «Ак чолдуг Шагаавыс-тайбын,
               чаагайны эккээр болзун!»
      деп улуг болук уругларынга сценарий

C:\Users\55555\Downloads\images (94).jpg

Улуг болукке Шагаа байырлалынга тураскааткан байырлал сценарийи.
            «Ак чолдуг Шагаавыс-амыр тайбын, чаагайны эккээр болзун!»

Сорулгазы:
1.Ооредилгелиг: чоннун национал байырлалы-Шагаа дугайында уругларга билиндирер, чоннун чаагай чанчылдарын, аас чогаалынын чамдык кезээн (опей ырылары, когудуглер, тывызыктар, улегер домактар, дурган чугаалар, кожамыктар) уругларга ооредир.
2.Сайзырадылгалыг: улустун аас чогаалынга даянып, уругларнын сос курлавырын байыдып, чугаа-домаан, сагынгыр-тывынгыр чоруун сайзырадыр.
3.Кижизидилгелиг: тыва чоннун хундулээчел, эвилен-ээлдек эки чанчылдарынга уругларны кижизидер.

Дерилгези: залды чылдын 12 аннары-биле дериир, тос карак, артыш, кадак, тевек, кажыктар, аяк, сут, ама-саазында бижээн улегер домактар болгаш алгыш-йорээлдер, Шагаа дугайында ырылар бижилгези.

Башкарыкчы: Шагнын чаазы келди.
                        Шагаа-биле, менди-ле бе?
                        Чап-чаа келген хаван чылым
                        Чаяалганар будер болзун!
                        Шагаа хуну байырлалывыс
                        Чаагай эки эрттер болзун- дээш, байырлалывысты эгелээр-дир бис.

Ыт чылы эрти, хаван чылы келди,
Мерген угаанын чылывыс,
Тараа-далган чуктеп келзин!
Шагнын бажы чаагай болзун!
Харлыг кыжы чылыг болзун!
Азыраан мал хур болзун!
Чайы сериин, чаъстыг болзун!
Кадар оъду суступ чыдар,
Кат-чимис элбек болзун, курай-курай!-
дээн соонда, уруглар тура халааш, ог ханаларын оттунуп туруптарлар.

Уруг: Хаялыг хун харап келгеш,
          Ханаларга херелденген.
          Алдын хуннум унуп келгеш,
          Боодей оомну оортуп чорзун!

(9 уруг четтинчип алыр- огнун ханалары болур, 2 уруг ортузунга холун кодургеш, туттурчуп алыр- огнун хаараачазы болур. Башкы ханаларга келгеш, «моон кирер бе?»- деп айтырар, уруглар «чок» деп харыылаар, ойнаар).

Башкарыкчы: моон кирер бе?

1-ги уруг: озээн малым озун азар,
                 оскус ханам бажы-дыр.

Башкарыкчы: моон кирер бе?

2-ги уруг: шокар челе азар
                 чолдуг ханам бажы-дыр.

Башкарыкчы: моон кирер бе?

3-ку уруг: эът азар, энмек ханам бажы-дыр.

4-ку уруг: дая бажындан чыгган,
                 даагы азар ханам бажы-дыр.

5-ки уруг: бурган сагыызын чалаар,
                  буянныг ханам бажы-дыр.

6-гы уруг: кавай азар, хаялыг ханам бажы-дыр.

7-ги уруг: тос хумугум азар,
                  доглай ханам бажы-дыр.

8-ки уруг: дээрбектиг дески ханам бажы-дыр.

9-ку уруг: таар азар, дагыр ханам бажы-дыр.

Башкарыкчы: моон кирер бе? деп соолгу уругдан айтырарга, шупту «ие» деп харыылаар, ол «эжик» болур.

Башкарыкчы: Амыр-ла-амыр!
                        Мендилежип, экиилежир.
                         Мерген эки состер оргуур.
                         Тыва чоннун чанчылында,
                         Дыка эки чуулдер –ле хой.
                         Олурганнар арты-биле,
                         Оожум эртер чанчыл ындыг.
                         Эргин орта оруп болбас,
                         Эргин ажыр мендилешпес.

                          Ужур ындыг, чанчыл ындыг
                         Улуг, биче чолукшуксун.
                         Ак кадаан, суй белээн
                         Алчып-бержип солушсуннар.
                         Сунган холу хунду болзун,
                         Суй белээ монге болзун!

Уруглар ада-иелер, аалчылар –биле аразында чолукшуур. 

-мал, ыт-куш сол-ла бе?
-сол, сол.
-оът-сиген, тараа-быдаа чаагай-ла бе?
-чаагай-ла-дыр.
-аарыг-ажык, думаа-ханаа оршээлдиг-ле бе?
-оршээлдиг ийин…

Башкарыкчы: Ада-огбелерден дамчаан
                        Ак чемивис дээжизин,
                        Келир уени оштаан
                        Кедергей хундуткелдин бирээзи
                        Ак суттуг шайывысты бистин аалчыларывыска, сунуп тур бис-
дээш уруглар ада-иелеринче аяк шайны суннар.

                                  Ыры «Шайывыс»

1-ги уруг: Тыва чонум чанчылдары
                 Тывызыксыг аажок чараш,
                 Шаандан тура чанчыл болган
                 Шагаа деп байырлал бар.

2-ги уруг:Шагнын чаагай эргилдези
                 Шагаа хуну унуп кел чор.
                 Чанчыл ындыг: артыш, санын
                 Чааагай чыдын айдызанар!

3-ку уруг:Черимейни чыргал бургеп,
                 Чечек-биле шыва алзын!
                 Айдыс, артыш чыды тарап,
                 Арыглалды алгытсын-на.

4-ку уруг: Шагнын соолгу эргилдези
                  Чырык чаагай частын бажы
                  Чыккылама кышты солуур
                   Шагаа айы- чаа-чыл-дыр.

Башкарыкчы: Шагдан тура дойлаарывыс
                        Шагаа хуну унуп кел чор.
                        Дашкаар унуп, силгигленип,
                        Даштыг черге сандан салып,
                        Суттен чажып, отка оргуп,
                        Чудулгевис сагыылынар.

Аалывыс боор садигивиче
Аалчывыс моорлап келди.
Чажыг чажар Чажармаа угбавыс биле Ак-Сал ирей
Чаа чылда чажыын чажып, айдызазын.

-Ынчангаш, ак баштыг огбевис Ак-Сал ирей-биле Чажармаа угбавысты чалап, одээвисти айдызадып, ал-бодувусту, аарыг-ажыктан, багай чуулдерден арыгладып алыылынар.

                     Ак-Сал ирей-биле Чажармаа угбай кирип келир.

Башкарыкчы: Корбээн чувези чок, кодурбээн хонээ чок
                        Ак баштыг ирей силерге
                        Айнын чаазында найыр-биле, амыр-ла амыр!
(чолукшуур).

Ак-Сал ирей: Ада-огбе бурун шагдан
                       Айнын чаазын уткуп аарда,
                       Оран-тандаа чалбаргылап.
                       Одун салып, чемин оргуур,
                       Санын салып, чажыын чажар
                     Чаагай чанын кылыылынар.
(Ирей орээл иштин артыжап, санын салыр)

                        Айым чаазы, хунум эртени
                       Уткуп турар чаа чылым
                       Ууттунмас кежиктиг
                       Ууттунмас буянныг болзун!...

                       … Чаа келген чылым сенээ оршээ
                       Чажыым чажып чалбарыыйн!
                       Оршээ, хайыракан! Курай! Курай! Курай! –
дээш артыжаар.

Чажармаа угбай: Чажыым чажып, чалбарыыйн
                             Чаа унген Хаван чылым,
                              Ажы-толге, арат чонга
                              Амыр-менди моорлап кээп,
                              Эки чуулду элбекшит,
                              Бар чуулду байлакшыт,
                              Бак чуулду базып кор-
дээш чажыын чажар.

Артыжап, чажыын чашкан соонда, Ак-Сал ирей-биле Чажармаа угбай байырлажып унер.

Башкарыкчы: Чалбарыынар, йорээлинер
                        Чажам дивейн, хулээп тур бис.
                        Кузээнинер будуп турзун,
                        Бодалынар бодаразын! Четтирдивис, силерге.

 Шагаа найыр хоглуг болзун
Чараш ырдан ырлажыылы.

                                       Ыры «Шагаа келди»

Башкарыкчы: Шагаа даны адып кээрге
                        Санын салып уткуп аар бис.
                        Чаламавыс шишкип баглааш,
                         Чажыын чажып чалбарар бис.
-Уруглар,
чалама деп чул? Чуге ону ак, ак-кок, сарыг постер-биле баглар, азар бис?
-Чаламаны баглаары база ужурлуг. Чагыжыгаштарда, ыяштарда шойуп каан ак чунге ак, ак-кок, сарыг постерни баглап каан турар болгай. Ол чуул дээрге чаа чылда кижилернин бугу-ле ажыл-херээ аайлажып, ак чолдуг болзун, кижилернин сагыш-сеткили ак-кок дээр дег арыг, аяс болзун дээш, эрги чылда бутпээн кузелдери будер болзун деп сузуглээри болур. А сарыг он база-ла оттун, хунун ош демдээ. Ол он сарыг шажынын номналынын чырыын сузуглээн он болур дижир.Ынчангаш, бистер база ол езулалды сагып, шупту чуве эки болзун, кузелдеривис будуп чорзун дээш, чаламаларны азып каалынарам.

                                  Уруглар ыяш муляжка постерни азар.

Башкарыкчы: -Шаандан тура бистин ада-огбелеривис чаа-чылды уткуп, байырлап чораан болгай. Шагаага  эрги чылды удээр, чаа чылды уткуур, ынчангаш Шагаанын будуу хунунде улус шупту удувас, хондур ойнап-хоглеп, тывызыктажып, улегер-домактажып, дурген-чугаалажып, тоолдар ыдып, кажыктап дээш хой-ле оюннарны ойнап хонар турган.

Уруг: Чанчыл ындыг, ужур ындыг
          Чалыы салгал ойнап-хогле.
          Ай-дедир аалдар кезип.
          Адаанажып, моорейлежиил.

Башкарыкчы: Шагаа хуну моорейлиг
                        Адыш-чарыш маргылдаалыг.
                        Шуру шудуп, кажык адып
                        Тывызыктан тываалынар!

Уруг:Тоолум дошта, тывызыым дытта.
          Тывынгырлар кайда силер?
          Белен эвес тывызык-даа
          Бетинерде барды-ла!

Кажаа чоогу чагыда                                          Дыннаарын дыннадым
Кара кадай карганып ор. (каарган)                 Тыварын тыппадым. (чангы)

Ак, кара чузуннуг                                              Чырык коргенде                
Алдан дорт хонаштыг,                                      Чуну-даа адаанче чаштына бээр. (холеге)
Алыр, бээр аргалыг.
Алды ангы (янзы) шолалыг (шыдыраа).

Башкарыкчы: Моорейлиг, маргылдаалыг бо хунде, оолдарывыс оюнну «Аът» деп самын коруптээлинер.

                                     Оолдар самы «Чылгычы оолдар»

Башкарыкчы: Тывызыкка шыдаар-дыр силер.
                        А ынчаар болза дурген чугаалажып каар бис бе?

                         Дурген дурген дурген чугаа,
                        Дурум таптыг дурген чугаа.
                        Шынап, шынап, шынап чугаа,
                        Шынчы состуг дурген чугаа.

Билдим, билдим биче хая,                    Кордум, кордум кошке хая,
Хаялаза коккур дээрим.                        Хаялаза коккур дээрим.
Чувелезе чижик буга,                            Дээрлезе, дээлдиген куш,
Бугалаза мугур мыйыс.                         Куштаза куду шынаа.

Кордум-кордум                            Шаарлаза
Ковей сылдыс.                              Сая-туме,
Сылдыстаза                                   Тумелезе-
Шынап шары.                                Дуп чок ырак.

Башкарыкчы: Кожамыка кончуг-ла бис..
                        Кожа тыртып салыр-ла бис.
                        Кожавыста уругларнын
                        Кожаннарын дыннаар бис бе.

-Ынчаар болза кожаннарга кандыг силер, че-ве кожаннажып каар бис бе?

Кожамыкка кончуг-ла бис.
Кожа тыртып салыр-ла бис.
Кожавыста уругларны
Кожамыктап кааптаар бис.
(уругларнын кузели-биле кожаннажыр).

           Уруглар                                                            Оолдар

Хунчугештин уруглары                               Тевер оюм баглаажымда
Чыглып, ойнап келди-ле бе?                       Бажын саван туру-ла бе?
Чылдын келир байырывыс                         Тенек, чараш уругларым
Шагаавысты уткуулунар!                            Шагаа уткуп туру-ла бе?

Угбаларым ковей-ковей                               Даайларым ковей-ковей
Урук-бажы шыргай-шыргай                      Талдар бажы шыргай-шыргай                
Урук-бажы шыргай-даа бол                        Талдар бажы шыргай-даа бол
Угбаларга кайын чедер.                                Даайларга кайыын чеддер.

Барыксанчыг, келиксенчиг                         Аажак чараш садигивисте
Магалыг-ла садигим,                                    Амыр шолээн чурттап тур бис.
Эштиг- оорлуг уругларнын                         Шагаа хуну келгени дээш
Эргим ынак садиги.                                       Шуптунарга изиг байыр.

Башкарыкчы: Тыва черим онзагай
                        Тывызыксыг, тоолзуг чараш,
                         «Хунчугештин» уругларынын
                         Танцылаарын корээлинер.

                                         Уруглар самы «Аяк шайым»

Башкарыкчы: Тыва чоннун аас-чогаалы
                        Салгал дамчып чедип клген
                        Оттур соглээн улегер домаа
                        Озуп орар салгалдарны кижизидер.

-«Улегер домакта нугул чок» дижир болгай.  Улегер домактардан чугаалаптаалынарам.

Ужук билбес кижи…(уну чоктан дора).

Кижи озер…(кидис шойлур).

Чадаг чорба, аъттыг чор…(чааскаан чорба, эштиг чор).

Эки кижээ эш хой…(эки аътка ээ хой).

Башкарыкчы: Аастыга алыспас,
                        Аас-чогаалга шыырак
                        Чечен мерген уруглар
                        Чугле бистин уруглар-дыр.

Оол: Хоомейлеп салып берээл
        Ковей чуве бодай бээр силер.
        Ковей чуве бодангаштын
        Хоннун-биле баарын холуш-ле дээр.

Оол: Кыргыраалап салып берээл
         Хамык чуве бадай бээр силер
         Хамык чуве бодангаштын
         Караан чажы булдеш-ле дээр.

                      Оолдарнын хоомей-сыгыды.

Башкарыкчы: Тыва чонум чараш чаны
                         Торел салгап дамчып келген.
                        Чонувустун ажыл-ижи,
                        Хундулээчел аажы-чаны.
                        Сагып келген чанчылдары
                         Аастын-дылдын мергежилин
                         Аас чогаалда артырып каан

Уруглар чугаалаар:
*Улуг улус адын адавас,
Кырган-авай, кырган-ачай дээр.

*Суугу долгандыр халывас
Суг –биле ойнавас.

*Ширтекке чем токпес,
Ширбииш-биле ойнавас.

*Орун кырлавас,
От-биле ойнавас.

*Огге, бажынга улус кирип кээрге,
Тенектенип халывас.

*Улуг улус чугаазын дыннаар,
Айбызынга баар.

*Улуг улустун мурнундан эртпес.

Башкарыкчы: Кайы-даа уруглар тывынгыр,
                        Кайгамчыктыг чечен-мерген, сагынгыр-дыр.
                        Аравыста адаанашпайн, моорейлешпейн,
                        Амыр-тайбын чуртаалынар!

 Уруг: Ыры, шулук, хоомей, сыгыт
           Ындыналдыр бадыраалы.
           Оюн ойнаар моге-шыырак
           Омак-хоглуг оолдар кайыл?

Уруг: Куштуглернин оюнну
          Хуреш девии эгеледи.
          Мочек-мочек шынганнарлыг
          Могелер-даа девип-самнап унупту.

                                 Оолдар самы «Эзир девии»

Башкарыкчы: Шагаа дээрге тыва чоннун,
                        Чаагай сузук чанчылы-дыр.
                        Чаа чылдын чараш ырын
                        Чаштарбиске ырлап берзин

                      Ыры «Арбай-Хоор»

Башкарыкчы: Шагаа найыр хунун каастаар
                        Шаанда шагда тыва оюн
                        Дагыыр, чиннээр, холечиктээр
                        Тевек- денди солун оюн.
                         Мун-даа чедир санап тевер
                         Мунаранчыг солун оюн.
                         Шыдамык-ла эрлер тиилээр
                         Шынап чараш солун оюн.

Уруг: Алдан ажыр тепкеш,
          Ам-даа туруп могавас.
          Тевек теп турувуста
          Дендии демниг толдер бис.

                                      Оолдар самы «Тевек»

Башкарыкчы: Оолдар, уругларнын аразында
                        Оюн-тоглаа коруп олурумда
                        Адар дан-даа агарды-ла,
                        Аъдым аскын дынзыдып аайн.

Уруг: Чаартынган Тыва черде
          Шагаа хуну моорлап кел чор.
          Шагаа, шагаа-Тыва чоннун
          Дыка чараш чанчылы-дыр.

Уруг: Чарлып болбас ыдыктыг

            Чанчылывыс кагбаал,

            Сагыызын дег камнаал,

            Салгалдарга дамчыдаал!

Башкарыкчы: Хырбачаны согажаны
                       Хырый кезип, ууже бузуп,
                       Улуг паштар чык долдур
                       Улай-улай улдуртуулу,
                       Далган, тараа, саржаг,чокпек
                       Тавак долдур сыгажыылы.

                                          Ыры «Хырбача»

Башкарыкчы: -Ынчангаштын «Ыт» чылын удеп, «Хаван» чылын уткан, «Хаван чылы- тайбынны эккээр болзун!» деп йорээл салган шагаа байырлалынын хоглээшкинин дараазында одуруглар-биле доозар-дыр бис.

                                           Амыр менди айтырбышаан, чолукпушаан
                                          Арат-чонга аас-кежик, чедиишкинни,
                                          Узун-назын, кадыкшылды,
                                          Бедик-сулде, хей-аътты,
                                          Буян кежикти кузедивис.
                                          Шагнын чаазында, ажыг сугну ажыглавайн,
                                          Оре-шире чок, оскелерни оршээп,
                                          Арыг-силиг, аъш-чемниг, найыралдыг,
                                          Оорушкулуг уткуулунар.
                                          Чырыткылыг
Далай-Лама башкывыстын
                                          Айдызалы, арыглалы, камгалалы
                                           
Тыва чонга, Тыва чуртка, торел чонга монге артсын!

Соолунде Шагаанын аяк-шайын белектеп турда,  ада-иелерни уруглары-биле кажыктап ойнаарынче чалаар.

Башкарыкчы: Кажык деп чул билир сен бе?
                        Кайы-хире ойнаар сен че?
                        Тываларнын тыппазы чок, билбези чок.
                        Бурун шагдан тура алзы
                        Бужар кажык ойнаар чон-дур.

                                                     Оюн «Кажык»                        


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

"Педагогическая находка" Садикте улуг болук уругларынга Шагаа байырлалынын сценарийи "Алдын Шагаа моорлап келди"

Тыва улустун ай календары - биле чаа чылды канчаар уткуурун садик уругларынга таныштырары....

Шагаа байырлалынга тураскааткан чижек сценарий "Сагылгалыг ак-сут чемим"

Тыва улус сутту хундулээр, унелээр болгаш оон кылган янзы-буру чемнерни ак чем дижир. Сут дээрге кайгамчык чаагай амданныг, чем шынарлыг продукт.1. Ада - өгбелернин шаандан тура ижип чип келгени ак че...

Шагаа байырлалынга тураскааткан сценарий.

Темазы: «Кырган – авайнын ак оргээзинге Шагаа байырлалы»Сорулгазы: Шагаа - деп чул дээрзи - биле уругларны таныштырары; Уругларнын аас чугаазын сайзырадыр; Ыдыктыг хундуткелдиг чемив...

Шагаа байырлалынга тураскааткан сценарий «Сагылгалыг ак сут чемим»

Сорулгазы:  Ыдыктыг  хундуткелдиг    чемивис сут  дугайында, суттен  кандыг    чемнер  кылырынын  дугайында  билигни  уругларга...

Шагаа байырлалынга тураскааткан сценарий «Ак чолдуг шагаам!»

Темазы: «Ак чолдуг шагаам!»Сорулгазы: тыва чыл санаашкынын уругларга билиндирер;- тыва чаагай чанчылдарга даянып уругларны кижизидери;- уругларнын аас дыл - домаан сайзырадыры;- тыва улуст...