Шагаа байырлалынга тураскааткан сценарий.
учебно-методический материал (младшая группа)

Шагаа байырлалынга тураскааткан сценарий.

Темазы: «Кырган – авайнын ак оргээзинге Шагаа байырлалы»

Сорулгазы: Шагаа - деп чул дээрзи - биле уругларны таныштырары; Уругларнын аас чугаазын сайзырадыр; Ыдыктыг хундуткелдиг чемивис сут дугайында, суттен кандыг чемнер кылырынын дугайында билигни уругларга дамчыдары; Тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек, сонуургак эки чанчылдарга кижизидер; Оюннарга даяннып сагынгыр – тывынгыр чоруун сайзырадыыры.

Дерилгези: Тыва огнун чартыы, огнун эт- херексели (тос карак, артыш, аяктар,

хонек, тавактарда тыва далган, саржаг, боорзак, суттен кылган ак чем).

         Топ ханада чылдын 12 эргилдезинин чуруктары астынган.
Хогжум каасталгазы: Хоомей, каргыраа, мал-маган даажы дынналып турар.
Киржикчилери: Башкарыкчы – Сарыглар Ч. А.

                                Кырган-авазы – Хомушку А.К.

                                Уруу – Кужугет Л.А.

Байырлалдын чорудуу:

Башкарыкчы: Эргим уруглар, ада - иелер база аалчылар, силерге унуп олурар хаван чылы таварыштыр ог- буленерге аас - кежикти, кадыкшылды, тайбынны, оорушкуну, чедиишкиннерни кузээр-дир мен.
Башкарыкчы: 

Шагнын чаагай эргилдези

Шагаа хуну унуп келди

Чанчыл ындыг артыш-санын

Чаагай чыдын айдызаалы!

Ак чем салып, эът-чем делгеп,

Тыва улус хундулежир.

Аалдар кезип, ойнап-хоглеп,

Данны атсы ырлажыр.

Алдыы аалдын оолдары, уруглары

Арбын ковей чыглып алгаш

Шагаа-найыр будуузунде

Устуу аалче байырлаар дээш

Аалдажып, аралажып шагаажылар келгени бо!

Ыры: « Харжыгаш»

Ак-кок дээрим бургеп,

Аккыр харын чагды.

Ам-даа чаг-ла! Чаг, чаг!

Амыраар мен оой-ээй!

Шанак хаагым белен,

Чалгаараскап чыдыр.

Хавак тейге чунгулап,

Хаагым кеткеш ойнаан.

С. Айыраа:   Шагаа дээрге тыва чоннун

                    Чаагай сузук чанчылы-дыр

                    Айнын каазын, хуннун эртезин

                    Алгап йорээр байыры-дыр.

Ариана: Уругларга шагаа хуну-

Уттундурбас байырлал-дыр

Улуг улус ону деткип,

Улам солун  болдурунар. 

Делгер: Хавак черге чунгузундан

Караннадып бадыптар-дыр

Харга чуглуп ыймактажып,

Харын ооруп турарлар-дыр. 

 Тыва аялга-хоомей сыгыт дынналып турар. Ог иштинде кырган-авай, уруглары кажыктап олурар. Ыт ээрер.
(Уруг дашкаар унгеш харагыылааш огже кирип келгеш чугааланыр)

Уруу: Ырак эвесте хой улус кел чор ышкаш кырган-авай, коргеним чугаалап тур мен.

Кырган-ава: Шагаа-Найыр будуузунде кожа аалдын ажы-толу аалдап кел чор боор. Дашкаар унуп уткуп экел уруум.

Уруу: Кирип моорланар-ла аалчылар, шагаажылар!

Башкарыкчы: Уруглар, шагаа байырлалын эртирер,чаа-чылды уткуур дээш кырган-авайнын ак огээзинде аалдап чедип келгенивис бо, аалдын ээлери биле мендилежиилинер:

Шупту: Амыр-ла Амыр ! 
Кырган-авай: Амыр-ла Амыр уруглар ! 
Башкарыкчы: Шагаа будуузунде улустар мынчаар мендилежир, чолукшуур чуве-дир корунер уруглар  (Чолукшуурун коргузер).

Шагаа-байырлалын силернин ак оргээнерге моорейлежип ойнап–хоглээр дээш аалдап келгенивис бо, кырган-авай.

Кырган-авай: Шын кылган-дыр силер уругларым, аалга шагаа-байырлаарга кончуг солун болур чуве, дорже эртип сааданар уругларым! (уруглар, оолдар 2 ангы чарлып олуруп саадаптарлар)

Уруу: Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар. Арга кирген кижи саат дайнаар дээр болгай, шайдан кудуп согнеп корейин (аяк-шайны уругларга кудар). 
Башкарыкчы: Суттуг шай, сут дээрге эн-не хундуткелдиг чемнернин бирээзи, оон дугайында уругларга солун чугаадан чугаалап беринерем кырган-авай.

(Сутту шил стаканга куткаш уругларга корзуспушаан)

Кырган-ава: Сут кандыг огнуг-дур уруглар?

Уруглар: Ак. 
Кырган-ава: Сут дээрге Тыва улустун хундуткелдиг чемнеринин бирээзи-дир уруглар. Сутту бис азырал дириг амыттанарывыстан саап ижип турар бис: инектен, хойдан, ошкуден. Олар оолдарын база суду биле эмзирип остуруп турар. (Уруглардан айтырып болур).

Сут-биле янзы-буру чемнерни кылып чип турар бис. Чижээ: суттун бодун ижип турар бис, ааржы,ореме, саржаг, быштак, курут дээш оон-даа оске чемнерни суттен кылып чип турар бис. Ынчангаш сутту топ болбас, сут ак чемге хамааржыр кежээ бажындан сут ундуруп болбас дижир болгай уруглар

(Чемнерни коргузуп тургаш тайылбырны кылыр).

Яндай:  Арбын малы кышты хур

Ашканынын демдээ ол-дур

Аккыр суттен кылган чемнин

 Арбын апаар эгези-дир.   

Башкарыкчы: Уруглар, кырган-авайнын сут дугайында чугаазын сактып алынар? Кайыын ап турар- дыр бис сутту ? Кандыг чемнер кылып чип турар- дыр бис? Сактып сагып чоруур бис уруглар. Уруглар Тыва улустун тос чузун малын мактап ырлашсывыса чер-ле артык эвес боор хойларывыс - деп ырывысты бадырып берээлинерем чеве уруглар! 
Ыры: «Хойлар»

Кадактар-биле танцы «Йорээл»

- Уруглар, ам силерге тывызык салыйн тывыӊарам.

   Долганып, долганып ток диди (ыт)

-- Ыт

-- Ыт база азырал амытан

-- Ыт кандыг ажыктыгыл?

-- Ыт кижиниӊ өӊнүү, мал – маган, бажыӊны, машинаны кадарып турар.

-- Ыттыӊ оглун чүү дээрил уруглар?

--Эник дээр

-- Ыт канчаар эдерил?

--Хог – хог – хог дээр.

-- Ам «Семдер хава» деп оюннувусту ойнап көрээлиӊерем.

Оюн «Семдер хава»
Доо чыдар хаваны кор
Дурлуп алган чыдарын кор.

Чудек оожум чеде бергеш,

Чуу боорун корээлем че.
- Бистер бөгүн азырал амытаннар дугайында чугаа чорудар бис база оларныӊ биске кандыг ажыктыын билип алыр бис.

- Оларны чүге азырал дээр бис?

- Чуге дизе бис оларны бажыӊда азырап турар бис.

Башарыкчы: Ынчаарга шагаа деп чогум чуну байырлаар байырлал чувел уруглар? 
(Шагаа дугайында шулуктер: Х.Амелия, Амили, Сулдем, Лея, Яндай).

Х.Амелия: Хырбачанар дооранар,
Ужа, тоштен чоогланар,
Кырган, чалы, улуг-биче,
Ужур ындыг, чолукшунар.

Амели: Энелерим, огбелерим
Эдек тутчуп, чунгуланар.
Ажы-толдун омаан коруп,
Амыр-дыш ап, чалыытканар.

Сулдем: Шагаа хуну уругларга

Шагнын чаагай байыры-дыр

Оюн-тоглаа, каткы, чугаа

Ол хун черле узулбес-тир.

Лея: Авыралдыг унуш

Айдыс чыттыг артыш

Аарыг-аржык,хирден

Арыглаптар куштуг.

Кырган-авай: 
-Оо, кончуг-даа шын чугаалап тур силер уругларым. 

Башкарыкчы:

Тевек база тываларнын

Тергиин солун оюну-дур

Чеже салгал  дамчып келген

Чер-ле санап шыдавас мен.

Тевер, дагыыр, чиннээр болгаш

Дедир-удур ундуржурун

Кызыл чиннеп, «човадырын»

Кызымактар тиилеп уннер

Танцы: «Тевек»

Оюн «Кадарчы болгаш хойлар»

Башкарыкчы: Чечен менде        

                            Чечек черде

Начын: Мерген менде

               Мезил хемде.

Чадаг чорба аъттыг чору

Чалгаа чорба, кежээ чору.

Ыры «Арбай-Хоор»

1.Адыжынар  коргузунер

  Арбай - хоорлап ойнаалынар

 2.Улуг-эргек уруктазын

   Башкы-салаа балыктазын

   3.Орта-салаа одун салзын

   Кемчок сала кедээр орзун

   Арбай-хоор (4к)

4.Хеймер-салаа кежээ болзун

   Олут орлан болзун

Башкарыкчы:
Шагаа-найыр будуузунде
Чазык хоглуг болуулунар
Борбак ог деп оюннувусту ойнаптар бис бе, уруглар? Че- ле бе?
Башкарыкчы: Кажан шагда огбелернин

                            Кажыктажыр оюну бар!

                            Канчаар ойнаарын билир бис бе?

                            Кажык бо-дур!

                            Топтап кор даан!
Ог, ог, огжугеш

Ондур чаагай чаглаавыс

Дожек,эт-сеп кайы хой

Дорже эртип сааданар.

Суттуг шайдан аартап

Сумележип ойнаалы

Ог, ог огжугеш

Огбелернин оргээзи. 

Оюн: «Дорт чузун оглер»

Башкарыкчы: Эр- хейлер, бисти ам кырган- ава Шагаа  уткуштур артыжап арыглап бээр.(Кырган- ава уругларны артыжаар).

Ыры: «Дагааларым»

Чинчилер дег борбаннаан

Чинге-тараам чажып бээйн

Дагааларым шуптунар

Далажынар шымданар

Кожумаа: Чыып чинер чипейлер

                  Чыып чинер чараштар

                  Тоттур тоттур чемненгеш

                  Доругунар дагааларым

Хоокуйну хокпешти

Коге-буга оннуктуг

Чемелевейн, ойлатпайын

Чеминерден беринер

Кожумаа: 

Далаш чокка улежип

Тараанарны дойланар

Аранарга мен база

Аян тудуп хоглежиийн.

Кожумаа: 

  Кырган-ава: Шынап-ла ырлаар, танцылаар дыка-ла чараш уруглар-дыр силер.   Ынчангаш силерге чигирзиг боорзаамны хаптап берейин, улаштыр болуунерге баргаш шагаалаар силер, уругларым.

Башкарыкчы: Хаван

Эргилделиг чылдарывыс

Эн-не соолу-Хаван чылы

Кеми-даа чок, багы-даа чок-

Кээргенчиг амытан-дыр

Шынчызы-даа, чытчызы-даа

Шынап, куштуг амытан-дыр.

Буян-кежик тарып чоруур-

«Буруузу» ол амытан боор

- Чолукшуп даа, ойнап- хоглеп хоорештивис. Кырган- ававыстын Шагаа байыр- найырынга сеткил- сергек, омак- хоглуг келдивис. База катап «Шагаа- биле!»

Кырган-ава: Байырлыг, менди чаагай!
Уруглар: Байырлыг!