2 – 3 йәшлек балаларҙың телмәр үҫеше үҙенсәлектәре
консультация (младшая группа) на тему

2 – 3 йәшлек балаларҙың телмәр үҫеше үҙенсәлектәре

Ураҙбаева Айгөл Фәтих ҡыҙы, Сибай ҡалаһының бала үҫтереү үҙәге - “Аҡбуҙат” балалар баҡсаһының уҡытыусы-логопеды

Телмәр үҫешенән баланың дөйөм психологик үҫеше һәм танып-белеү процестарының (иғтибар, хәтер, фекерләү, күҙаллау) үҫеше тора. Баланың телмәрендә тотҡарлыҡтар – ул дүрт йәшкә тиклемге телмәр үҫешенең нормаларынан артта ҡалыу.

Телмәр тотҡарланыуҙың сәбәптәре:

• бала менән аралашыуҙың етерлек кимәлдә булмауы;
• уңайлы шарттарҙың булмауы(ыңғай эмоциональ атмосфераның булмауы; нерв-психик һаулыҡ проблемалары; ғаилә ағзаларының индивидуаль үҙенсәлектәре: борсолоусанлыҡ, артыҡ иркәләү, эмоциональ һалҡынлыҡ; баланы ҡабул итмәү; тәрбиә ысулдарының төрлө булыуы);
• артыҡ тауыш;
• психик травмалар: ҡурҡыу, ата-әсәнән айырылыуҙы ауыр кисереү һ.б.;
• травмалар, инфекциялар, интоксикациялар;
• әсәнең йөклө ваҡыттағы ауырыуҙары(инфекциялы ауырыуҙар, токсикоз, алкоголизм, наркомания, тәмәке тартыу);
• бала тыуған ваҡытта йәрәхәттәр (етлекмәй тыуыу, асфикция һ.б.);
• баш мейеһе травмалары;
• нәҫел факторҙары;
• әсәнең һәм баланың иммунал тап килмәүсәнлеге.

2 – 3 йәшлек балаларҙың телмәр үҫеше үҙенсәлектәре ниндәй?

   Өсөнсө йәштәге баланың фекерләүе ныҡлап үҫешә: ул бер предметты икенсеһе менән сағыштыра, улар араһындағы бәйләнеште асыҡлай, иғтибары тотороҡлана. Телмәре үҫешеү менән бергә уның төшөнөү һәм хәтерләүе камиллаша. Бала ҙур булмаған хикәйә, әкиәттәрҙе ҡабул итә һәм йөкмәткеһен дөрөҫ аңлай башлай. Предмет һәм ваҡиғалар менән ҡыҙыҡһыныуы үҫеү уны өлкәндәр менән даими аралашыуға этәрә. Был эш телмәр аша ғына мөмкин. Шуға ла бала телмәрҙе тиҙерәк төшөнөргә тырыша.

    Баланың пассив һәм актив һүҙлеге тулылана. Исем һәм ҡылымдарҙан тыш ул сифат, рәүеш, ялғау, зат алмаштары кеүек һүҙ төркөмдәрен йышыраҡ ҡуллана. Бала бер нисә һүҙҙе һәм тулы һөйләмдәрҙе еңел бәйләй, уларҙы һанда, килештә дөрөҫ ҡуя. Үҙенә нимә кәрәген аңлата, күргәне хаҡында һөйләй ала.

Өсөнсө йәштәге бала һуҙынҡы өндәрҙән  (а, о, у, и)  һәм иртә барлыҡҡа килеүсе өндәрҙән тыш (тартынҡылар м, п (б), т (д), н', к, г, х, с, -йот), байтаҡ яңы өндәрҙе үҙләштерә, йомшаҡ һыҙғырыусы өндәрҙе (сь, зь, ц) “ль” өнөн әйтә. Әммә күп өндәрҙе әлегә тейешенсә әйтә алмай, сөнки уның тел мускулдары, ирендәр хәрәкәте үҫешеп етмәгән. Шуға күрә төп этаптарҙың береһе булып артикуляция аппаратын әҙерләү тора. Ауыҙ-тел мускулдарын үҫтереү өсөн артикуляция күнегеүҙәрен эшләргә кәрәк. Артикуляция күнегеүҙәре менән шөғөлләнеү балаларға ла, өлкәндәргә лә таҙа, асыҡ һәм дөрөҫ һөйләшергә ярҙам итә. Кескәй балаларға артикуляция күнегеүҙәренең универсаль комплекстарын ҡулланыу мөһим. Күнегеүҙәрҙе уйын формаһында ойошторорға кәрәк (“Бесәй һөт ялай”, “Бесәй асыулана”, “Шар өрәбеҙ”, “Сәғәт йөрөй: тик- так”, “Ат саба” һ.б.)

   Иҫән- һау, аҡыл яғынан теүәл бөтә балаларҙа телмәр үҫтереү эше үҙ ваҡытында башҡарыла. Был уны уратып алыусы өлкәндәрҙең бала менән тәүге айҙарҙан уҡ аралашыуы аша тормошҡа аша. Ә нисә йәштә баланың теле асыла һуң? Был һорауға табиптар ҙа, логопедтар ҙа теүәл генә яуап бирә алмай. Һәр бала индивидуаль, үҙ темпы менән үҫешә. Ҡайһы бер бала беренсе һүҙҙе 1,5 йәштә әйтһә, икенсеһе саҡ 2 йәштә әйтә, 3- 4 йәштә һөйләшә башлаған балалар ҙа бар. Өсөнсө йәшкә китеп, бөтөнләй һөйләшмәгән йәки аҙ һөйләгән бала өлкәдәрҙә хәүеф тыуҙырырға тейеш. Был осраҡта телмәр үҫешенең артта ҡалыу сәбәптәрен һис шикһеҙ асыҡларға кәрәк.

   Баланың телмәре үҫеүе уның күҙаллауы киңәйеүе, уратып алған предметтар, хәл- ваҡиғалар артыуға бәйле. Баланы һәр нимә ҡыҙыҡһындыра, иге- сиге булмаған һорауҙар сылбыры тап ошо осорҙа башлана: “Нимә ул?Ни өсөн?” Ата-әсә баланың һорауын яуапһыҙ ҡалдырырға тейеш түгел. Өлкәндәр һорауға дөрөҫ аңлатма биргәндә генә уның белергә тырышыуы, ҡыҙыҡһыныуы, төшөнөү теләге тағы ла арта.

   Өсөнсө йәштәге бала күп предметттарҙы белә. Улар- уйынсыҡтар,кейем- һалым, һауыт- һаба, аҙыҡ- түлек, мебель. Өлкән кеше был предметтар хаҡында күҙҙаллауҙы киңңәйтеү өсөн атай, ни өсөн ҡулланылыуын әйтә һәм ҡайһы бер үҙенсәлектәре менән таныштыра: “Был шәкәр һауыты. Уға шәкәр һалынған. Был көрәк. Уның менән ер ҡаҙалар.”

   Был йәштәге баланың сифаттар аҙ була. Шуға күрә предметтың төҫөнә, ҙурлығына иғтибар йүнәлтеү зарур. Бала менән төҫлө иллюстрациялрҙы ҡарағанда уға һорауҙар бирегеҙ: “Картинала нимә төшөрөлгән? Предмет ниндәй төҫтә?”

  Таныш булмаған предметтарҙы баланың тотоп ҡараһы килә. Был осраҡта “ярамай, тотма, теймә” кеүек һүҙҙәрҙән һаҡланығыҙ. Предметты атап уның үҙенсәлектәрен, сифаттарын әйтегеҙ. Эшмәкәрлектә кескәйҙәр төрлө төҫтәге һәм формалағы предметтар менән эш итергә төшөнә. Мәҫәлән, предметтарҙы ҡушыу, айырыу, бер – береһенә кейҙереп, кире сығарыу, ҡатлап теҙеү һәм башҡалар.

   Балалар төрлө ҙурлыҡтағы уртаһында тишеге булған геометрик пирамидаларҙы (шар, куб) йыйырға, «ҙур», «бәләкәйерәк», «бәләкәй» төшөнсәләрен аңлы рәүештә ҡулланып эш итергә, өлгө буйынса кубиктарҙы күсәргә теҙергә өйрәнәләр.

   Һүҙлек запасын киңәйтеү, һүҙҙәрҙең мәғәнәһен аныҡлауға өлкәндәрҙең балалар менән бергә уйнауы ныҡ ярҙам итә. Уйнағанда өлкән кеше үҙенең ни эшләгәнен һөйләй, балаға һорауҙар мөрөжөғәт итә. Балалар әкиәт, хикәйәләрҙе бик илас тыңлай. Бер үк әҫәрҙе бер нисә тапҡыр һөйләргә мөмкин. Баланың ҡыҙыҡһыныуы һис кәмемәйәсәк. Китапты уҡып сыҡҡандан һуң ундағы персонаждар, уларҙың характеры хаҡында һөйләү мотлаҡ. Бала үҙенә таныш шиғырҙы уҡығанда һүҙҙәрҙе, юлдарҙы тултырып, дауам итеп әйтеп ҡуйырға әүәҫ. Баланың китаптары ул ала алырлыҡ ерҙә ятырға тейеш. Кәрәк саҡта бала китаптың һүрәттәрен ҡарай, йөкмәткеһен ҡурсағына, яратҡан уйынсағына күрһәтеп, һөйләй алһын. Китапта төшөрөлгән предметтарҙы ҡарау, атау, ҙур булмаған шиғырҙарҙы яттан һөйләү балағыҙҙың һүҙлекзапасын арттырырға, бәйләнешле, тасуири телмәр үҫтерегә, интонация менән һөйләргә һәм өндәрҙе дөрөҫ әйтеп, нығытырға ярҙам итер. Бының өсөн бала менән даими шөғөлләнергә: өндәрҙе әйтергә, һүҙлек запасын арттырырға, фразаларҙы дөрөҫ төҙөргә, асыҡ һәм аңлайышлы һөйләргә өйрәтергә кәрәк.

Әсә телендә тәрбиәләнгән баланың ғына теле тиҙерәк асыласаҡ, таҙа, асыҡ, матур һөйләшәсәк. Шуға күрә үҙ туған телендә һөйләшегеҙ, аралашығыҙ. Сит телдәрҙе баланың теле асылғас ҡына өйрәтегеҙ.

2-3 йәшлек балаларҙың телмәрен үҫтереүҙә башҡорт халыҡ ижады әҫәрҙәренең әһәмиәте ҙур. Улар араһында фольклор бармаҡ уйындары айырым урын алып торалар(“Ғаилә”, “Сәпәкәй”, “Бутҡа бешергән”). Бармаҡ уйындары баланың телмәр үҫешенә ҙур йоғонто яһай.

Бәләкәстәр менән ошондай бармаҡ уйындарын ҡулланырға тәҡдим итәм:

 Баш бармаҡ башҡа сыҡҡан,

Имән бармаҡ ир булған,

Сығанаҡ бармаҡ сығып ҡасҡан,

Һуҡ бармаҡ өҙә һуҡҡан,

Сәтәкәй бармаҡ сәпәкәй иткән.

Бутыр – бутыр бутҡа бешкән,

Эсенә ҡалаҡ төшкән.

Ҡалаҡты алайым тигәнсе

Биш бармағы бешкән.

(Бармаҡтар бешмәһен өсөн, һәр бармаҡҡа өрөп сығабыҙ).

Халыҡ ижады әҫәрҙәренән балаларға иң яҡыны һәм яратҡаны – әкиәттәр. Халыҡ әкиәттәре – һөйләү телен үҫтереүҙә бай материал булып иҫәпләнә. Хәрәкәттәрҙең, герой һүҙҙәренең билдәле бер тәртиптә ҡабатланып килеүе балаларҙы әҫәрҙәр менән танышыу процессын йәнле һәм ҡыҙыҡлы итеп алып барырға ярҙам итә. Мәҫәлән, «Тарталар, тарталар тартып сығара алмайҙар», «Баралар, баралар, ниһәйәт, барып етәләр» һәм башҡа ҡабатлауҙар балаларҙың телен шымарта, әкиәттең өҙөктәрен һөйләргә теләү теләге уята.

Шулай уҡ телмәр үҫтереүҙә тел төҙәткестәр, тиҙәйткестәр ятлауҙың роле ҙур.

Ҫа – ҫа – ҫа – ҡайһылай матур баҫа,

Са – са – са – тыпырлап күңел аса,

Са – са – са – дәртләндерәм: «их, ас – са!»

Са – са – са – бейей шулай башҡортса.

    Өндәрҙе дөрөҫ әйтеү, автоматлаштырыуҙа балаларға шиғыр ятлатыу эше айырым урын алып тора.

     Хәрәкәт менән шиғыр ятлағанда бала арымай, һаулығы өсөн дә әһәмиәтле, ул бөтөн кәүҙәһе менән хәрәкәтләнә. Баланың ваҡ һәм дөйөм моторикаһы үҫә. Шиғри ритм менән эшләү балаға шиғырҙы тиҙ иҫтә ҡалдырырға булышлыҡ итә.

Мин килдем, килдем, килдем,

Һәм ҡыҙыл еләк таптым,

Их, тәмле еләк тиеп

Ауыҙға алып ҡаптым.

   Ике-өс йәшлектәргә һүҙлек запасын байытыу  һәм  бәйләнешле телмәр үҫтереү бик мөһим. Һеҙҙең белеүегеҙсә, етешһеҙлекте төҙәтеүгә ҡарағанда уны киҫәтеү еңелерәк. Балалар менән алда әйтеп үтелгән уйындарҙы, күнегеүҙәрҙе эшләтеү, ваҡытында ярҙам күрһәтеү ҙур профилактик әһәмиәткә эйә һәм телмәрендә кәмселектәр булған баларҙың һанының кәмеүенә килтерә.

Хөрмәтле ата-әсәләр, һеҙгә мин түбәндәгеләрҙе тәҡдим итәм:

• Бала менән һөйләшкәндә үҙегеҙҙең телмәрегеҙгә иғтибар итегеҙ, асыҡ, таҙа, грамоталы, ябай һәм тасуири һөйләшегеҙ.
• Баланың телмәрендә булған хаталарҙы төҙәтегеҙ.
• Балаңыҙға әкиәттәр уҡығыҙ, китаптарҙың һүрәттәрен ҡарағыҙ.
• Һүрәттәр ҡарағанда балаға “Был кем?”, “Был нимә?”, “Ҡайҙа?”, “Нимә эшләй?”кеүек һорауҙар бирегеҙ.
• Тирә-йүндәге тауыш сығарыусы әйберҙәргә, күренештәргә баланың иғтибарын йүнәлдерегеҙ.
• Баланы уйынға ғына түгел, ә бөтә ғаилә ағзалары менән бәйләнешкә индерегеҙ.
• Балаға файҙалы йомоштар ҡушығыҙ, һуңынан ярҙамы өсөн хуплағыҙ.
• Балала уға әйтелгән һүҙҙәрҙең мәғәнәһенә төшөнөү һәләтен камиллаштырығыҙ. Саф һаула йөрөгндән һуң нимәләр күреүе хаҡында әңгәмәләшегеҙ.
• Балала өлкәндәр һәм башҡа балалар менән аралаыу ихтыяжын, үҙене кисерештәрен, теләктәрен еткереү, һорауҙарға яуап биреү йәки һорауҙар биреү ихтыяжын үҫтерегеҙ.
• Баланың хәрәкәт әүҙемлегенә иғтибар итегеҙ.Өс йәшкә тиклемге балаларҙың ҡулдарының һәм бармаҡтарының ҡатмарлы хәрәкәттәре телмәр функцияһы менән тығыҙ бәйләнгәнен онотмағыҙ.
• Төрлө интонациялар ҡулланыуын хуплағыҙ.
• Һөйләшкәндә ҡулланған ым-ишарларға иғтибар итегеҙ. Әгәр ҙә һүҙҙәрҙе алмаштырыу өсөн ул шәхси, эмоциональ ым-ишараларҙы күп ҡуллана икән, тимәк борсолорға урын бар.
• Баланың телмәр һәләттәрен баһалағанда балағыҙ ҡулланған һүҙҙәрҙең һанын түгел, икенсе балаларҙың һүҙлек запасы менән сағышытырыу түгел, ә ул кисә, бөгөн әйткән һүҙҙәр менән сағыштырығыҙ.
• Эштәрҙе яйлап ҡатмарлаштыра барығыҙ.
• Баланы маҡтағыҙ, был уны яңы асыштарға этәрер.

Ошо ябай ғына кәңәштәргә ҡолаҡ һалһағыҙ, һеҙгә бәлки логопед һәм дефектолог ярҙамына мөрәжәғәт итергә лә кәрәк булмаҫ. Һеҙгә ҙур уңыштар теләйем!

 .