Башҡорт балалар баҡсаһында мәтәпкәсә йәштәге балаларҙың телмәрен үҫтереү
учебно-методическое пособие по логопедии (средняя, старшая, подготовительная группа)

Башҡорт балалар баҡсаһында мәтәпкәсә йәштәге балаларҙың телмәрен үҫтереү

Башҡорт телен дәүләт теле булараҡ өйрәтеү балалар баҡсаһынан башлана һәм ул беҙҙең бурыс булып тора.  Бала һәр ваҡыт ихлас һөйләшә. Нимә ишетә, нимә күрә, нимә күҙәтә - барыһы ла уның телмәрендә.

 Дөрөҫ телмәр төҙөй белеү – мәктәпкәсә йәштәге балаларҙың төрлө яҡлы үҫеше өсөн мөһим шарт. Заманса  талаптар артҡандан- арта бара.    Мәктәп тупһаһын асҡан бала өндәрҙе дөрөҫ әйтә, һүҙҙәрҙә өндәрҙең урынын таба(  фонематик ишетеү һәләте ) белергә тейеш.  Ш у лай уҡ һүҙлек запасы тулы, бәйләнешле телмәре йөкмәткеле, ваҡиғаларҙың эҙмә- эҙлелеген билдәләй белеүе, логик фекерләй белеүе бик мөһим.   Т ик һуңғы йылдарҙа телмәр кәмселектәре кисергән балалар йыш осорай. Б алаларҙың ҡайһы берҙәре  өндәрҙең күбеһен  дөрөҫ әйтә алмай, бигерәк тә ышҡыулы йәки фрикатив ( ш, ж,щ ), шаулы ( с,з) , ҡалтыраусы ( сонор л, р) тартынҡылары, шулай уҡ башҡорт теленеү спецефик өндәренә лә ҡағыла.Ҡайһы бер бала өндәрҙе һүҙҙәрҙә төшөрөп ҡалдыра, йә уларҙың урындарын алмаштыра- был беренсенән, икенсенән   башҡорт балалары  рус телендә  һүҙбайлылығының ярлы булыуы һәм грамматик яҡтан һөйләмдәр төҙөгәндә хаталар ебәреүе күҙәтелә.Шулай уҡ балалар баксаһында сәләмәтлеге сикләнгән балаларҙың һаны арта башланы. Баланы иң тәүҙә өндәр менән таныштырабыҙ, кескәйҙәр башҡорт специфика өндәрен әйтә белергә, уларҙы айыра белергә тейештәр.Шуға күрә беҙ берлектә тәрбиәселәр менән был мөһим эште бергәләп алып барабыҙ. Урыҫ телле балаларҙы башкорт телендә һөйләшергә өйрәткәндә  әҙерлек этапын, өндәрҙе ҡуйыу, йәғни өндәрҙе дөрөҫ әйтергә өйрәтеү осорон логопед алып барһа, - өндәрҙе нығытыу, автоматлаштырыу этапын тәрбиәсе башҡара.

      Балалар баҡсаһында дәрестәр (телмәр  үҫтереү эше) уйын формаһында, баланы тирә-йүн менән таныштырыу телмәр үҫтереү менән бергә алып барыла.  

Өндәр мәҙәниәте тәрбиәләү эшендә Ф.Г.Аҙнабаева һәм З.Ғ.Нафикованың «Тылсымлы өндәр», исемле методик ҡулланмаһын ҡулланыу отошло, ул тәрбиәселәр өсөн бик ҙур ярҙам. Унда иң мөһиме – башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәрен (ә, ө, ү, һ, ҫ, ғ, ҡ, ң, ҙ) дөрөҫ ишетеүгә һәм айырырға төрлө күнекмәләр, тиҙәйткестәр һәм тел төҙәткестәр, йомаҡтар һәм мәҡәлдәр бирелә.  

Логопедия өлкәһендә  өндәр өҫтөндә эш бер – нисә этап буйынса алып барыла-

 -әҙерлек этапы,

- өндәрҙе ҡуйыу, йәғни өндәрҙе дөрөҫ әйтергә өйрәтеү,

- өндәрҙе нығытыу, автоматлаштырыу,

- оҡшаш өндәрҙе айырыу  ( дифференциациалау).

Телмәр аппаратының ( тел, теш, танау, тын алыу) хәрәкәтлеген, һығылмалығын үҫтереүҙә артикуляцион күнегеүҙәр ярҙам итә;    «Ҡойма», « Торба», « Йылмайыу», « Көрәк»,

« Бәшмәк», « Аттар», « Энә», « Ҡалаҡ» һ.б.    күнегеүҙәр  эшләү.  Үткәреү ваҡыты 5 минут. Балалар   өсөн  күнекмәләр аңлайышлы, еңел үтәлешле булырға тейеш.

Фонетик күнегеүҙәр ҡулланыу. Телмәрҙе фонетик яҡтан дөрөҫләргә ярҙам итә, шулай уҡ мотлаҡ рәүештә телмәр һулышына, тауыш көсөнә, телмәр темпына ҡағылышлы күнегеүҙәрҙе үҙ эсенә  ала. Балалар эште көсөргәнешһеҙ һәм иркен башҡаралар.

Практикал “өндәр карточкалары” ҡулланырға мөмкин.

Һуҙынҡы өндәр.

«А» өнө. «Ҡыҙ илай»,«О» өнө. «Теш ауырта, Айыу үкерә «Ү» өнө. «Паровоз геүләй», Ҡурайҙа уйнайбыҙ,

«С» өнө. «Самауыр һыҙғыра»  

 «Ҫ» өнө.  «Йылан, ҡаҙ ыҫылдай» һ. б.

Шулай ук тел төҙәткестәр ҡулланам.

Бәйләнешле телмәр үҫтереү алымдары.

Балаларға ниндәйҙер уңа билдәле булмаған биш һүҙ өйрәтер өсөн бик оҙак һәм заяға интегәсәкбеҙ, әгәр егерме биш шундай һүҙне рәсәм менән бәйләп өйрәтһәк-бул күпкә еңелерәк , тиҙерәк һәм отошлыраҡ булыр...”

                    К.Д.Ушинский

        Үҙемдең эшемдә мин йыш ҡына «мнемодорожка» («мнемоюл»)ға мөрәжәғәт итәм. (Аҙнабаева Ф.Ғ., Әминева Р.И., Йылҡыбаева Г.Р., Нарынбаева А.З., Харисова М.Р. Гөлбостан. Методик ҡулланма).

«Мнемоюлдар» - ул бер информация һалынған схема, йәғни конкрек булмаған шартлы билдәләрҙән образдарға күсеү. Мнемоюл тәбиғәт күренештәре менән танышҡанда, хайуандарҙы һүрәтләгәндә бик ҡулайлы. Баланың фекерләүен үҫтерә, иғтибарын туплай, бәйләнешле телмәрҙе үҫтереүгә булышлыҡ итә.Эшемдә шулай уҡ мнемосхемалар ҡулланам. Модель – схемалар, өндәрҙең символдары өн анализы үткәргән саҡта ярҙам итә. Балалар   һуҙынҡы һәм тартынҡы өндәрҙе аңлатҡан символдарҙы ҡулларында тотоп, күҙҙәре менән күреп, ҡолаҡтары менән  ишетеп иҫтәрендә ҡалдыралар.

Был мөһим эштә яҡшы һөҙөмтәләргә ирешеү өсөн күп эҙләнергә, дөрестәрҙе ҡыҙыҡлы үткәрергә кәрәк.

Төрлө  дидактик пособиялар ҡулланып «Луллия түңәрәктәре»,« Алмағас»  өндәр һәм ижектәр өҫтөндә эш алып барыла.Бәйләнешле телмәр үҫтереү,грамматик яҡтан дөрөҫ һөйләмдәр төҙөү, һүҙлек запасын арттырыу маҡсаты өҫтөндә эш йөкмәткеле һүрәттәргә ҡулланып, таблицалы – бүлемдәр, мнемосхемаларға  таянып эш ителә. Мнемотаблицалар айырыуса шиғыр ятлағанда эффектлы алым булып тора. Һәр һүҙгә бер символ – билдә ҡулланыла. Шулай бөтә шиғыр юлдары ла схематик рәүеш ала, балаға шиғыр юлдарын иҫтә ҡалдырыуы лап еңелләшә.

 Эшемдә, заман талаптарына яраҡлаштырылған, яңы технологияларға таянып  эш төрҙәре алып барам.    Беренсенән, компьютерлаштырылған « БОС » программаһы- (тын алыу юлына күнегеүҙәр), «Кескәй хәрефтәр»-грамотаға өйрәткән осорҙа ҡулланыла.

Ата- әсәләр менән бергә эш итәбеҙ, уларға кәңәштәр бирәбеҙ . Бала ғаиләлә ата- әсәһенән дөрөҫ һөйләшкән телмәр ишетергә тейеш, бер телдә, телде бутамай һөйләшеү мотлаҡ. Шуны ла онотмаҫҡа кәрәк бала әҙәби дөрөҫ әйтеү ҡағиҙәләрен практик рәүештә өлкәндәр һөйләүенә оҡшатып отоп ала.

Шулай уҡ тәрбиәселәр менән тығыҙ бәйләнештә эшләргә кәрәк.. Фәһемле кәңәштәрҙе педагогтар үҙҙәренең дәрестәрендә әүҙем ҡулланырға тырышалар.

Шундай һүҙҙәр менән бөтөрөп ҡуям сығышымды;

Бөгөн беҙҙә башҡорт теле, яратам һине телем,

Рәхмәт һиңә, телем аша алам мин яҡшы белем.