Афганистан шумыштем ила
методическая разработка

Афганистан мыйын шӱмыштӧ

15-ше февраль – Воин-интернационалист-влакым шарныме кече. 31 ий ончыч Афганистан мланде гыч совет войскам лукмо. 1989 ий 15 февральыште Термез воктенсе Амударья эҥерын кӱваржым пытартыш совет салтак вончен.

Афганистан азиатский корнывожеш верланен. Кумдыкшо 647 тӱжем квадратный километр. Кокла шот дене 15 гыч 17 миллион марте еҥ уло. 85% калыкше ялыште ила. Тӱҥ калыклан пуштун-влак шотлалтыт. Пуштун-влак племеналан шелалтыт, нуно кечывал-касвел кундемыште илат. Нунын деч вара чот щот дене 19% таджик-влак, узбек племена-влак 9% улыт. Афганистанын 80% калыкше – мусульман.

Афган сарын корныжо тыгайрак:

17 июль 1973 ий. Тиде кечын Моххамед Дауд престол гыч Захир Шах корольым сӱмырал шуа, тидын дене курымаш афган монархийлан мучашым пышта.

27 апрель 1978 ий. Президент Моххамед Дауд «апрельский революций» лӱм дене палыме военный переворот годым кола. Властьым Нур Мухаммед Таракин вуйлатыме Афганистанысе народно-демократический партий шке кидышкыже налеш.

14 сентябрь 1979 ий. Афганын генеральный секретарьже Мухаммед Тараки СССР дене келшымаш нерген договорым ышта. Партийым вуйлатыше-шамыч Афганистаныште тудын дене лӱдыкшӧ лийшаш да  Афганистанын премьер-министрже Хафизулла Амин нерген шижтарат, тудым кораҥдаш кӱштат. Но Амин тидым шижын шуктен. Мухаммед Таракин Афганистаныш пӧртылмекше, Амин президентын дворецым шке отрядше дене штурмоватла. Мухаммед Тараки чот сусырга да 17 сентябрьыште илыш дене чеверласа. Тудын вержым Амин налеш. Афганистанысе калык СССР-ышке, полышым йодын, шке йодмашыжым колта. СССР-ыште шуко жап каҥашымек, войскам вес элыш колташ лийыт, Аминлан властьым вуйлаташ Бабрак Кармальлан пуаш шӱдат. Но Амин тидын дене ок кӧнӧ.

27 декабрь 1979 ий. Кабул аэропортышко совет десантник-влак волен шинчыт. «Шторм» операций тӱҥалеш. Десантник-влак радиостанцийым, Кабул олан тӱҥ зданийже-влакым, а эрлашыжым эрдене президентын дворецшым, резиденцийжым руалтен налыт. Амин гранатын осколкыжо логалме дене кола. У президентлан Бабрак Кармальым шогалтат. Афганистаныш 85 тӱжем еҥан совет воин контингент пура. Правительствын войскаже ден оппозиций отряд-влакын вашпижмашышт граждан сарыш савырна.

Афганистаныште сар 9 ий, 1 тылзе да 18 кече шуйнен. Тудын гоч 550 тӱжем совет салтак ден офицер эртеныт. СССР Вооружённый вийын генеральный штабшын данныйже почеш личный составым йомдарымаш (колышо-влак гына) тыгайрак лийын:

                                                        1979 ий – 86 еҥ

1980 ий – 1484 ий

1981 ий – 1298 ий

1982 ий – 1948 еҥ

1983 ий – 1446 еҥ

1984 ий – 2343 еҥ

1985 ий – 1868 еҥ

1986 ий – 1333 еҥ

1987 ий – 1215 еҥ

                                                        1988 ий – 759 еҥ

                                                        1989 ий – 53 еҥ.

36 тӱжем наре еҥ сусырген, 270 совет еҥ увер деч посна йомын.

Марий Эл гыч Афганистаныште служитлыше 3 тӱжем наре еҥ погына. Нунын кокла гыч 86 еҥ Совет Ушемын Талешкыже лӱмым налын. 67 салтак афган мландыште шке ужар вуйжым пыштен. Коктын: Воронцов Сергей Вадимович, Йошкар-Ола гыч 1965 ийыште шочшо, национальностьшо дене мари да Лебедев Александр Геннадьевич Йошкар-Ола гыч 1965 ийыште шочшо, национальностьшо дене руш – увер деч посна йомыныт.

Морко район гыч 250 салтак Афганистаныште служитлен, 5 рвезын илышыже кӱрылтын:

Сайфутдинов Габдульфат Ризванович, Кульбаш ял гыч, татарин (26.06.1981 ийыште колен).

Кириллов Руслан Логинович, Адымаш ял гыч, мари (09.04.1986 ийыште колен);

Захаров Эдуард Николаевич, Кугу-Шале ял гыч, мари (06.02.1988 ийыште колен);

Григорьев Валентин Викторович, Мари-Кужер гыч, мари (10.05.1988 ийыште колен);

Григорьев Геннадий Александрович, Руш-Родо ял гыч, мари (25.09.1988 ийыште колен);

Колымаш кажне еҥын чоныштыжо кышам кода. Кеч-могай сарыштат айдеме эн ончыч шкеж дене кучедалеш. Сарыште келшымаш, чап, яндар чон, ужалымаш, лӱдмаш але йӧратымаш пӱсемыт. Тушто чыла шижмаш чын. Вет тыглай илышыште южгунамже кӧ йолташ, а кӧ тушман улмым умылаш неле. А сарыште чыла раш да вигак коеш. Афганистанысе сар шӱмыштӧ кугу сусырым коден.

Унчо кундем гыч Афган мландыште 18 еҥ шке интернациональный долгшым шуктен:

Унчо села гыч: Алексеев Андрей Арсентьевич, Бушков Валерий Леонидович, Бушков Эдуард Леонидович, Васильев Аркадий Алексеевич, Ильин Эрик Вениаминович, Макаров Геннадий Петрович.

Шлань ял гыч: Ефремов Герман Петрович, Оразаев Владимир Вассаевич, Петров Алексей Николаевич, Петров Александр Петрович, Семёнов Владимир Арсентьевич.

Муканай ял гыч: Романов Валентин Емельянович.

Ямбатор ял гыч Гаврилов Эдуард Арсентьевич, Максимов Эрик Демьянович.

Сапуньжа ял гыч: Атабаев Алексей Кимович, Иванов Анатолий Капитонович, Павлов Виталий Семёнович.

Паймыр ял гыч: Осипов Евгений Николаевич.

Ямбатор ял гыч душман-влак ваштареш кредалмаште «Красная Звезда» орден дене палемдалтше Максимов Эрик Демьянович афган сар нерген тыгерак каласкала:

«1979 ий, декабрь тылзе. Тиде йӱдым Афганистаныште ик власть вес власть кидыш куснен, сандене лӱйкалымаш да пудештмаш йӱк эр марте ыш чарне. Мемнам у президентым, Бабрак Кармальым, ола тӱрысӧ резиденцийышкыже оролаш шогалтышт. А У ий деч вара мемнан батальон личный оролжо семын Кабул ола покшелне верланыше крепостьшым оролен. Кандагарыште ик жап аэродромым оролышна. Вара боевой выход тӱҥале.

1980 ий. Ноябрь тылзыште Кандагар ола тӱр дене ужар зона коклашке оцепленийыш шогалтышт. Олашке пеш кугу банда толшаш. Кок кече шогымек, кумшо кечын,  йырваш ончен, ваштарешышт кайышна. Первый душман-влак кояш тӱҥальыч. Лӱйкалымаш талышныш.

Ужар зона – тиде виноградник да сад пакчасаска  кушмо пеш кумда вер. Йырваш шун гыч ыштыме метр утла кӱкшытан савар да келге вӱд лаке-влак. Тыгай верыште зачисткым ышташ пеш йӧсӧ, шуко жап кая. Душман-влаклан шылашышт пеш сай вер. Теве гына авырен налат манын шонет, но нуно виноградник коклаште йомытат. Эркын-эркын ме нуным зоно тӱрыш авырен лукна. Тушто кугу кредалмаш тӱҥале. Авырен лукмо душманна-влак ваштарешна пеш чот лӱйкалат, чара верыш ынешт лек. Тугак шылын кодшо душман-влак шеҥгеч лӱйкалат. Группылан шелалтна. Ик группышто кум еҥ. Группо коклаште шӱдӧ метр лийшаш, ваш-ваш ужаш, кӱлеш годым полышым пуаш йӧнан лийже манын тыге ышталтын. Мемнан группо гыч Максудов Гашимым сусыртышт, вуйышкыжо осколко логале. Мый пулемётчик да эше внештадный санинструктор улам. Гашим дене савар воктек шогална, тудлан перевязкым ышташ тӱҥальым. Кокымшо йолташем шкетын лӱйкалаш кодо. Тидым шижын, кандаше наре душман мемнан ваштареш лӱйкален толаш тӱҥале. Шкетын гына кодын манын шоненыт дыр. Ме писын перевязкым ыштен пытарышна да угыч лӱйкалаш тӱҥална, вара вес группо полшаш толын шуо. Мемнан могырым лӱйкалымаш талышнымым шижын, илыше кодшо душман-влак мӧҥгеш чакнен куржаш тӱҥальыч. Ме поктен куржна да виноградник коклаш авырышна.

Ик жап гыч чыла шып лие. Колышо душман-влакын оружийыштым погаш виноградник коклаш пурышна. Мый колен кийыше кум душман тураш миен лектым. Когыньыштын оружийыштым нальым, кумшо дек мийышым. Пуля-влак логалме вер гыч йошкар вӱржӧ ошалге чиемыштыже эркын шарла, шкеже йыҥысен кия. Мый ваштарешыже мием. Кум метр наре кодмек, йол йымалсе воштыр катлен кайыш. Тиде йӱкым колын, душман шинчажым почо. Мый лач винтовко ствол ваштарешыже шогем. Эше шоналтышым: лӱя гын, лач шинчашкем логалеш. Изиш гына вуем нӧлтал шуктышым, душман лӱен колтыш. Шарнем: вуем кувалде дене перыме гай чучо. Киносо гай чыла кӱчык ӱмырем шинча ончылнем эртыш, изи йоча жап гыч тӱҥалын сусыргымо марте. Вара ушым йомдарышым. Уш пурымеке, нимом умылен ом керт. Шӱлен ом керт, вуй чаҥ гай мура. Йырваш лӱйкалымаш. Кумык возын, умша гыч малыше вӱрым шӱвал кудалтышым да шӱлалтышым. Шола шинча ок уж. Шӱргем кучен ончышым, ластык гай кушкедлен кеча. Вашке гына обезваливающий уколым луктын, йолышкем шындышым. Мыйын кок могырыштат пеш тале лӱйкалымаш кая. Лӱйкалымаш чарнымек, Гашим йолташем куржын тольо да перевязкым ыштыш. Шун савар вес могырыш лекташ кӱлеш, а мый ошкыл ом керт. Вӱр шуко йоген, вий пытен. Савар марте йолташем мыйым шӱдырен кондыш. Саварым пудештарен, рожым ыштыш, тушеч шӱдырен лукто.

Кандагарысе госпитальыште пел ий эмлалтынам.

Вӱр йоген кийыше душман кызытат южгунам омешем конча».

А теве «Гвардия» нагрудный (оҥпале) знак дене палемдалтше Александр Петрович Петров Афган мландысе службыжо нерген тыгерак каласкала:

«1985 ий август тылзыште Афган мландышке службыш колташ манын, шке кумылын рапортым возышым. Сентябрь тылзыште Афганыш логальым, пасушто верланыше госпитальым оролаш шогалтышт. Афганыште тунам инфекций шарлыш, сандене пел ий наре санитар пашам шуктышым. Вараже, алмашталтын, ик тылзе Джелалабад – Кабул корным, вес тылзын  медсанчастьым ороленна.

 Икана донор семын вӱрым пуымо годым госпитальыште эмлалтше ик рвезе дене палыме лийым. Киров кундем гыч Валера лӱман салтак. Мемнан республик деч тора огыл, сандене ме шкеннам земляклан шотленна. Тӧрланен шумекше, тудым отряд дене ик заданийыш колтышыт. А тушто душман-влак дене лӱйкалымашке логалыныт. Медсанчастьыш сусыргышо салтак-влакым кондышт, нунын коклаште Валерат ыле. Палаш пеш неле: оҥылаш кеча, но шинча тул гай йӱла. Мый тудым вигак пален нальым, кидышкем нальым. Тудо ала-мом ойлынеже, но умшам тарватен ок керт. Уш кайыше гай коктын ваш-ваш ончена.

Ик мутым ойлыде, мыйын кидышкемак колыш. Тудын йӱлышӧ шинчаже кызытат шинча ончылнем коеш».

Афганистан, Афганистан –

Торасе эл, ойган,

Салтакын шӱм-чонеш тый кодыч

Кочо да тулан.

Афганистан, Афганистан –

Лият тый эрыкан.

Да мландыштет тетла огеш лий

Кочо да тулан.

Ӱшаныш уло еш

Ты жап садак толеш

Шке шочмо мӧҥгыш

Пӧртыльӧ салтак.

Но сар садак тудлан

Ок пу малаш ласкан.

Конча омеш тугак

Афганистан.

Афган гыч рвезе-влак

Икверыш погынат.

Медаль я орденан,

Але просто чал.

Гитара сем почеш

Эртат поче-поче

Тора йолташ-влак,

Шинчашкак ончат.

Афганистаныште лийше салтак-влак ончылно таче ме вуйнам савена. Тиде сар нерген кызыт тӱрлымат ойлат, возат. Тушто лийше – влак тудо пагатын кӱлешлыкшым раш шижыныт. А эн тӱҥжӧ шке порысыштым (долгыштым) шуктеныт.