Морко районын сымыстарыше кундемже.
проект

Морко районын сымыстарыше кундемже

(Экскурсий сынан мероприятий)

Цель: йоча-влакым шочмо кундем да тудын вер-шӧржо дене палдараш, пагалаш   да кугешнаш туныкташ, йочан койыш-шоктышыжым шуараш.

Кучылтшаш материал: 1. Плакат:

Унчо веллан шушо велым

Кушто тый эше муат?

Кундемем эн йӱштӧ телым

Шошо кумылан, товат.

                                                                                Василий Миронов

                                        2. Компьютер, проектор

                                        3. Унчо вел возышо-влакын книга выставке

                                        4. Унчо карт

/Вокзал. Пассажир-влак автобусым вучат./

1. вÿдышо: /Микрофон гыч йоҥга/ «Йошкар-Ола – Шоруньжа автобусыш пассажир-влакым шинчаш пагален ӱжына!»

/Пассажир-влак автобусышто верланат, «Автобус вашка шочмо ялыш» муро шергылтеш./

Билет оза ӱдыр ужатыш,

«Чеверын!» - пелештыш таҥем.

Вокзал шинчен кодо, лыпланыш,

Ярсен сомыл деч, куанен.

                       Припев:

Автобус вашка шочмо ялыш,

Изин-кугун чон вургыжеш.

А эртыше ныжылге жапым

Ӧндал шупшалалме шуэш.

Лудшо: Сылне кажне луклажат Российын

Чылажат эн лишыл мыланем.

Но ик лук кодеш эн шерге лийын

Тиде Шоруньжа ялем.

Ужынам элемын тӱрлӧ вержым,

Кажныжат куандарен чонем.

Но эре волгалтын ушыштемже

Шочмо Шоруньжа ялем!

Кажнын уло шкенжын шочмо верже,

Лишыл кажнылан, палем.

Мыламат улат ава гай шерге,

Шочмо Шоруньжа ялем.

2 вӱдышӧ: Теве тыге мокта шке ялжым, шочмо вержым Унчо кундемын эргыже, поэт Василий Миронов. Да, Унчо пеш сӧрал верыште шинча. Ик велым – чодыра, вес велым – кумда шурно пасу, сылне Шора эҥер. А эн онайже, чоным тарватышыже – Агавайрем тӱва, Мер ото, Янык памаш, Стапан лоп, Овда корем да тулеч моло вер-влак. Лачак ме тендам таче нине верлашке миен савыртена. Ял-влакын историйышт дене палыме лийыда, калыкын илышыж дене палыме лийыда.

1 вӱдышӧ: Салам лийже, поро пошкудо-влак.

2 вӱдышӧ: Поро кече, йолташ-влак.

1 вӱдышӧ: Шочмо ял. Шочмо вер. Тиде тыйын пыжашет, ача-ава кундемет. Илышыште тудо нимо дечат шерге. Вет лач тышак тый шочынат, тышечынак тыйын илыш йолгорнет тӱҥалеш, наҥгая умбаке, варажым илыш кугорныш луктеш.

2 вӱдышӧ:  Тыште кажне еҥ ончыч яндар южым шӱлалта, волгыдо кечым ужеш, калык вӱршер пырткалмым колеш.

1 вӱдышӧ: Лач тыгаяк мыланем шочмо - кушмо Унчо кундемем. Тудо шкенжын историйже дене ойыртемалтеш, лӱмлӧ еҥже-влак дене кугешна, нунын пашашт дене чаплана.

2 вӱдышӧ: Автобусна Унчо кундемыш толын шуэш. Татар мландым эртымеке, Унчо ял шотан илемын мландыже тӱҥалеш. Теве пурла могырышто ныл ялым ужына – тиде Сапуньжа, Ямбатор, изиш тораштырак Паймыр да Муканай. Айста нине ял-влакын лийме историйышт дене палыме лийына.

Каласкалыше: (Сапуньжа, Ямбатор ял-влак)

      Тиде татар ханство годым лийын. Марий-влак татарлан йозакым тÿленыт: ур коваштым, мÿйым. Мланде пашам ыштеныт, колым кученыт, мÿкшым онченыт, сонарыш коштыныт... Чодыра покшелне корем лийын, корем мучаште пеш талын памаш йоген. Тыгай памашшинча коремыште шуко лийын. Нуно иктыш ушнен, йогын вÿдыш савырненыт. Вÿд йогымо корем ош кÿ пундашан лийын. Вÿд гоч ошкыл вончет гынат, вÿд румбыкалтын огыл. Отня могырышто (татар - шамыч велне) чодыра, пÿкшерме шуэмыныт. Сандене изак - шоляк-влак: Ямбаса ден Ямбатыр (Семыт вÿд воктене илыше-влак) - шканышт сайрак илыме верым кычал каеныт. Тыге йӱштӧ эҥер деке толын лектыныт. Тысе вер-шӧр нунылан моткоч келшенат, шканышт илемым ыштен шынденыт: Ямбатырже йÿштӧ эҥер сер деч кÿшкыла, Ямбаса - ÿлыкырак. Изак-шоляк-влак моткоч патыр лийыныт, ваш-ваш коштыныт, келшен иленыт.

      Ик кеҥеж пайрем кечын Ямбасан ватыже Ямбатырмыт деке уналыкеш кая. Онча: Ямбатыр вате йогын вÿдеш аза йолымбалым мушкеш. Тыгайым ужын тудо пеш сыра. «Тыйын аза йолымбал дене амыртыме вÿдет дене ме кинде-шинчалым ыштен кочкына»,- манын вурса.

      Мӧҥгыжӧ мийымеке, марийжылан каласа. Ямбаса шольыжым «вес вере илаш кай» манын поктен колта. Ямбатыр ешыж дене вес памаш воктеке илемжым ышта да тукымжым шара. Илемжылан «Иле мучаш» (вÿдан коремыш толын шичмыжлан) лÿмым пуа. А варарак, Ямбатырын поро пашажым аклен, тудын лÿмжым яллан пуат. Ямбасан илыме вержым Шап Унчо манаш тÿҥалыт, но татар-шамыч тудым кызытат Ямбасан лÿмжӧ дене ойлат.

        Тачысе кечылан Ямбаторыштат, Шап-Унчыштат кевыт - влак, ялысе тӱвыра пӧрт-влак пашам ыштат. Шап Унчышто 44 пöртыштö 131 ен, а Ямбаторышто 34 пöртыштö 122 ен ила.

Каласкалыше:(Паймыр)

        Паймыр - тиде айдеме лÿм, тудо Ямбаса ден Ямбаторын шольыжо лийын манын ойленыт. Тудат пистеран мотор верым кычалын толын. Вÿд йогымо турашке, памаш воктеке шке пӧртшым нӧлтен, пӧрт ончыкыжо пистым шынден. Шоҥгырак-влак тиде пистым Паймыр писте маныт. Памашым кугемденыт. Тиде памаш кызытат уло, ял калыкым тамле вÿдшӧ дене сийла. Ялыште 14 пöртыштö 36 еҥ ила.

Каласкалыше: (Муканай ял)

 Марий-влак индыралт илыме орлык деч утлаш манын, шукынжо чодыраш шылын куржыныт. Муканай кугыза денат тыгак лийын. Озаже тудым пеш чот орландарен ашнен, сандене шоҥгыеҥ куэран кугу чодыраш толын лектын. Лоп верыште яндар памаш йоген лектын. Муканайлан тиде вер моткоч келшен. Кӱкшакарак верышке пӧртым ыштен шынден. Чодырам куклен, курал-ÿдаш тÿҥалын. Мланде пеш чапле лийын, садлан пасушто шурно чаплын шочын. Сонарыш коштшо еҥ - шамыч Муканай деке чÿчкыдынак коштыныт, нуныланат вер пеш келшен. Нуно ешышт дене тышке илаш кусненыт. Илемым чоҥеныт, чодырам кукленыт, мландым курал-ÿденыт. Тыге изирак ял шочын. Яллан Муканай лÿмым пуэныт.

 Кызыт ялыште 40 пöртыштö 144 еҥ ила.

1 вӱдышӧ. Теве шола могырышто тӱва коеш, тушто ик мотор пушеҥге кушкеш.     Корно деч тораште огыл чапкӱ шога. Мо нерген нине ойлат, пален налына.

Каласкалыше: (Агавайрем тӱва  да Онарлан чапкӱ)

Кÿкшака курык-влак пеш шукерте шочыныт. Нунын лиймышт нерген тÿрлӧ семын ойлат. Кугезына-влак аралтышым ыштен шогышо пиал аҥалан кава дек лишке шогышо кÿкшӧ курык але ойыртемалтше савыртышан эҥер серым, кугу теҥыз тÿрым, посна пушеҥгым, отым, памашшинчам, тÿрлӧ кÿкшакам ойырен налыныт. Тыгай верлаште кугу вий уло, маныныт. Сандене кумалтышыжымат тыгай верыштак эртараш тыршеныт.

Марий кумалтыш гын тÿҥ шотышто курал-ÿдымо пасу покшелне, мÿндырчынак койын шогышо кÿкшакаште эртаралтын. Унчо ялыште ик тыгай кÿкшакалан Агавайрем тÿва шотлалтеш. Тудо Унчо ялыш пурымаште, шола вел пасушто верланен. Ожныракше пушеҥге шукырак лийын, кызыт ик куэ гына шога. Шоҥгыен-влакын ойлымышт почеш, тиде кÿкшакан лийме историйже тыгайрак.

Кугу патыр, Онар, сонарыш каен, Унчо кундем воктеч эртен. Кайымыж  годым мландыш тошкалын да йыдалышкыже рок пурен. Йолчиемжым кудашын да почкалтен. Тошкалме верыштыже лаке лийын кодын, а почкалтыме тураште кÿкшака курык нӧлталалтын.

Илен-толын, Унчо вел калык кугу патырым шарныме лÿмеш тиде тÿвашке кумалаш лекташ тÿҥалын. Тыгай кумалтышыжым шошым, шошо ага пытарымеке эртареныт. Калык, шошо агам пытарымек, юмылан да кугу патыр Онарлан таушташ лектын. Ӱдымо шурно сай шочшо, умен лийже манын кумалыныт.

Агавайрем тÿва воктене кызыт Кугу Онар патырым шрныктыше кÿ уло. Тудым 2009 ийыште Унчо кундемысе Ямбатор ялын эргыже Ефремов Евгений Александровичын полшымыж дене шогалтыме. Кажне ийын вÿдшор тылзын 26 кечыштыже, Талешке кечын, Унчо кундемын талешкыжлан пеледышым пыштена да вуйнам савена.

2 вӱдышӧ: Умбакыже кудалына. Теве Унчо ялыш пурена. Унчо ялын лийме историйжат оҥай.

Каласкалыше: (Унчо ял)

Лÿп-лÿп пич чодыра. Йырым-ваш лÿкö куп. Патыр да одарланыше пушеҥге-влакын укшлашт кавашке нӧлталтыт, чодыра аланышке волгыдым огыт пурто. Сандене кечывалымат тыште пычкемыш. Еҥ-влаклан шкет-шкет кошташ лÿдыкшӧ.Тыгайыште ир янлык-влаклан гына ракат. Туге гынат, татар Мурза пала: тиде лÿкӧ куп шеҥгелне, лопка да келге вÿд воктене, Томи лÿман чермышын илемже уло. Ты чолга сонарзын чевер кечыште тулла йылгыжше луй коваштыже Мурзан чонжым йÿлалта, тусо чодыра таман тутло мÿйжӧ ласкан илаш эрыкым ок пу. Томилан моткоч кӧрана. Но кеҥежым тиде поянлыкым поген налаш итат шоно, пеш кугу мешанчык уло: куп. Тушко логалат да пижат гын, илыше от код. Шора эҥер ден куп Томин илемжым ынде ятыр ий арален шогат.

Мурза шке еҥже-влак дене Томин илемышкыже теле кылме дене толын лектеш. Ожно татар-влак марий-влак деч йозакым поген коштыныт. 

 Айблат ден йолташыже ял воктене модыныт. Айблат татар-влакым йӧратен огыл, садлан татарым мыскылен да куржын. Татар пеш сырен, кажне кечын марий ялыш толын да  Айблатым кычалын. Айблат шижынат ок шукто, татар кидыш логалеш. Сырыше татар Айблатым пытартыш шÿлыш лекмешкыже кыра да купыш кудалта. Лÿддымӧ марий рвезым куплан пуымо лÿмжő гына шарныкта.

      Кодшо марий-влак чодыра велыш шылын каеныт. Илен лекташ вÿд лийже манын, тыгай верым кычалаш тÿҥалыныт. Ик тыгай верыш толын лектыныт: эҥерат йога, памаш вÿдат уло. Ик марий весыжлан кычкыра: «Ончо, ончо, ял чоҥаш пеш сылне вер, изи эҥерат йога». Вес марийже умбалнырак лийынат, «Унчо, Унчо» манмым колын. Моло-шамычат толын лектыныт, нунат «Унчо» манын колыныт. Пӧртым, оралтым чоҥеныт. Яллан Унчо лÿмым пуэныт.

Кызыт Унчо ялыште 296 пöрт, 1052 еҥ ила

1 вӱдышӧ: Асфальт корнына Шлань ялыш кудалеш. Тиде ялын историйже  оҥай да поян. Айста тудымат колышт налына.

Каласкалыше: (Шлань ял)

Шукерте ожно тиде ял олмышто кугу чодыра гÿжлен. Чодыра кокла гыч йогышо изи эҥер яндар вÿдшӧ дене тÿрлӧ янлыкым, кайык-влакым сийлен. Эҥер воктене тÿрлӧ емыж-саска шочын, изи олыклаште сылне деч сылне пеледыш пеледын. Пеледыш вуйышко кӧргашан пушеҥгыш верланыше ир мÿкш-влак толын ызгеныт, шере вÿдым подылыныт, илемышкышт наҥгаен, тамле мÿйым ыштеныт. Моткоч сылне вер лийын, Изеҥер мучко сер воктечын яндар памаш-влак йоген лектыныт, вийым пуэныт. Тыгай верышке татар тӧра-влакын ишыктымыштлан кӧра, тӧра-влак деч утлаш манын, марий-влак толын лектыныт, шкаланышт илемым ыштеныт. Тунам але ялын лÿмжӧ лийын огыл. Юсуп кугыза ден Элмеке кугыза ик жап годым изи эҥер мучко ошкылшыштла илем деч мÿндырнак огыл уала йымалне, йоген лекше виян памашыште, памаш йыр шылым оптен, кÿ дене пызырыктен пыштыме орам ужыныт. Марий-влакым ÿжын толын каҥашен налыныт. Тиде шылым налаш але уке ойым пидыныт. Ӧрзи кугыза, ош пондашыжым ниялтен, моло марий-влаклан ойым пуэн: «Тиде шылым налын, юмылан пелештена да, тиде шыл лÿм дене илемнам лÿмдена». «Сай канаш,-келшеныт марий-влак.- Тек илемна Шлан лиеш». «Ну, юмо перкем пуыжо, Шлан илемна шыл деч ынже эсне. Тазалык дене налына тиде шылым да тÿвашке нангаен кумалына»,- пелештеныт моло-влакат.

Ончычшо тиде шыл памашыш кузе логалмыжлан ӧрыныт. Ик кечын руш салтак вургеман колен кийыше еҥым ужыныт. Салтак пеш шоҥго лийын. Илаш шонен, шылше салтак шканже шылым ямдылен. Но шкет орланен илыше салтакым мланде шке помышышкыжо налын. Марий-влак тудым корем вес могырыш, кожеран, куэран тÿва вереш тоеныт. Варажым тиде вер часамла лийын. Шора вÿдыш йоген пурышо аҥым Шлан тÿҥ малдалыт.

Кызыт ялыште кок кевыт, тÿвыра пöрт пашам ыштат, ончычсо школ зданийыште «Акреттÿр» студий верланен, 142 пöртыштö 444 еҥ ила.

2 вӱдышӧ: Шлань ял деч тораште огыл Шӱргӧ ял верланен. Тудынат историйже оҥай. Тушко асфаль корно уке гынат, корно дене кудалына да ялын лиймыже нерген пален налына.

Каласкалыше: (Шÿргö ял)

      Унчо деч кечывалвелкыла Шÿргӧ ял верланен. Ойлат, ты кундемыште эн сылне вер Шÿргӧ ял воктене лийын. Ял воктене тумер, пистер гÿжлен шоген. Тораште огыл пÿкшерме шуко кушкын. Тудыжо кызытат аралалт кодын.

Шÿргӧ ялыште ятыр еш мÿкшым кучен. Тунам тыге ойленыт: «Тыште мÿкш он ила». Но еҥ-влак пÿрым йÿаш тÿҥалыныт, кредалыныт, икте-весылан осалым ыштеныт. Тунам мÿкш он, чеверласыме мурым муренат, тиде верым коден каен. Тылеч вара мÿкш еш-влак пыташ тÿҥалыныт.

Коремлаште лач памаш-влак гына кодыныт. Сандене Шÿргӧ ял воктенысе корем-влакын лÿмыштат тыгай улыт: Йÿштӧ памаш корем, Кокла корем, Келге кÿвар корем да тулеч молат. Шурген йогышо эҥер лÿмеш ялым Шÿргӧ манын лÿмденыт. Кызытат Шÿргӧ ял воктене тÿрлӧ лÿман шор-влак улыт: Маска шор, Элыксандр шор. Кажныжын шке историйже, легендыже уло.

Кевыт пашам ышта, ондакысе ургымо цех олмышко тÿвыра пöртым почмо. Ялыште 36 пöрт, 137 ен ила.

1 вӱдышӧ: Шӱргӧ ял родо-влак дене порын чеверласена да автобуснам Унчо школ могырыш савырена.

Йӱк: Мый кочам деч колынам, пуйто Марий кундемысе первый школ мемнан ялыште почылтын. Тиде чын мо?

2 вӱдышӧ: Первый школжак огыл, но икымше марий школ-влак кокла гыч иктыже. Унчо школын историйже мемнан дене кылдалтын.

Каласкалыше: (Школ нерген)

Эн первый Унчо школым кугу ушан еҥ Николай Иванович  Ильминский почын. Школым почаш шонымыж годым эн лук, эн пусак, эн пычкемыш верым кычалын. Тугай пычкемыш верым Унчым муын. Могай гына  книга марла кӱлеш лиеш, тудым чыла Унчо школеш лудын-лудын, тӧрлен-тӧрлен, рушла гыч марлашке кусараш кӱлын.

1871 ий 19 февральыште Унчо кундемыш Гаврил Яковлевич Яковлев толеш, тудым тышке туныктышылан колтеныт.  20 февральыште кресаньык Петр Максимовын пӧртешыже школым почеш. 15 тунемше лийын. 1894 ийыште кокымшо класс почылтеш, кокымшо классыштыже туныктышым ямдылыме класс лийын. Тиде классым тунем пытарымек, Озанысе учительский семинарийыште экзаменым кученыт, вараже туныктышо, священник, дьякон лийыныт.

Школын кушмо корныжо Марий Элысе ятыр  еҥын  лӱмжӧ дене кылдалтын: Тихон Ефремович Ефремов, Гаврил Яковлевич Яковлев, Петр Григорьевич Григорьев, Николай Федорович Бутенин, Тыныш Осып, Владимир Алексеевич Мухин туныктышо лийыныт, Сергей Григорьевич Чавайн, Николай Семенович Мухин, Алексей Романович Романов, Иван Петрович Петров, Андрей Карпович Эшкинин  тиде школым тунем лектыныт.

1933 ий марте тӱҥалтыш класс гына лийын, 1934 ийыште 6-шо класс  марте почылтеш, 1935 ийыште  школ шымияш  лиеш, 1960 ийыште кандашияш школ почылтеш, 1973 ий гыч Унчышто кыдалаш школ пашам ышташ тӱҥалеш. 2007 ий гыч у полатыш куснымо.  Тачысе кечылан 205 йоча тунемеш, 8 ял гыч тунемаш толыт. Школнам Григорьев Андрей Сергеевич вуйлата.

1 вӱдышӧ: Унчо кундемеш шочын - кушшо да шке шочмо кундемнам, мотор пӱртӱснам моткоч йӧратен, моктен возышо-влакна ятыр улыт. Теве нуно да нунын мурсаскашт.

Каласкалыше:(Верысе поэт, пистель-влак)

Икымше марий гимнын авторжо, уста музыкант, писатель-этнограф, просветитель Тихон Ефремович Ефремов -Уньжинский, уста связист, «Парым», «Мландӱмбалне улам ыле кайык» книга-влакын авторжо Валерий Апакаев,  «Илыш муро», «Шӱм толкын» - Еремей Герасимов, семвозышо да «Марий памаш» фольклор ансамбльлан тӱҥалтышым пыштыше Виктор Данилов, шке жапыштыже Морко район радион уста вӱдышыжо, «Унчо памаш», «Канде йолгорно» сборникыш пуртымо почеламут-влакын авторжо Василий Миронов – Унчо, «По утренней россе», «Надежда», «От мира сего», «Радуга» Роза Арсланова - Салах,  Унчо школышто ятыр ий библиотек паша дене илышыжым кылдыше, «Илыш йыжыҥ», «Шӱргӧ ялем» книган авторжо Галина Алексеевна Иванова, «Омешем кончет ялем» - Анатолий Егоров- Эчан, «Чӱчка изи турий» - Алевтина Григорьева, Чоныштем йӧратымаш» - Алевтина Васильева, семвозышо Юрий Владимирович Иванов да шуко молат Унчо школын тунемшышт лийыныт.

Лудшо:

               Ик тымык ото уло мемнан элыште,

Шога тудо ото кугу ер серыште.

Тушто ладыра деч ладыра пушеҥге кушкеш.

Тушто мотор деч мотор саска шочеш.

Тушто, ужар лышташ лоҥгаште, шӱшпык мура,

Тудо ото гыч ерышке яндар памаш йога.

Тушто шудыжат ужаргырак,

Тушто пеледышыжат сылнырак.

Тудо отым мый йӧратем,

Тушто пушеҥге руышым мый вурсем.

2 вӱдышӧ. Тыге ойла марий классик Сергей Чавайн «Ото» почелмутыштыжо. Чынак, тыште чылажат чоным сымыстарыше, кӧргӧ чоным ласкаҥдыше. Теве тыгай ото уло мемнан Унчо кундемыштынат.

Каласкалыше:(Мер ото)

Пеш шукерте ожно марий-шамыч, татар хан деч шылын, чодыра коклашке толыныт. Пӧртым, моло оралтым чоҥаш пушеҥгым руаш тÿҥалыныт. Пырня дене пӧртым чоҥеныт, пундыш-шамычым куклен, пасум ыштеныт. Но пушеҥге-влакым рат дене руэн огытыл. Илыме вер деч тора огыл писте, куэ, чапле кож ден пÿнчő логалыныт гын, изи чодырам, отым ыштен коденыт.

       Марий-влак чимарий йÿлам кученыт, пÿртÿс юмылан кумалыныт. Пÿртÿс юмылан кумалаш отыш лектыныт, тыгайжылан мотор вереш верланыше отым ойырен налыныт.  

Унчо кундемыштат ик ото уло. Тудо Муканай ден Унчо ял коклаште верланен. Ото деч тораште огыл памаш яндар вÿдшым луктеш, кеҥежым коремысе ужар шудо да тамле пушан пеледыш гыч мÿкш-влак мÿйым погат, ото йырваш кумда олык шарлен возын,  Унчо кундемын моло ял-влакшымат ушен шога. Тудым Мер ото маныт. Мер – тошто марий мут. Тудо сандалык, тыныслык, кумалтыш манмым ончыкта. Тиде ото мемнан кундемыште эн кугулан шотлалтеш.  

Отыш кугарня кечын  лектыныт, тунам юмылан кумалме годым кÿслем шоктеныт, пучым пуалтеныт.

Кызыт мемнан дене ий еда сÿрем кумалтышым эртарат, тудо сÿрем тылзын 7-14 кечылаштыже лиеда. Тиде кечын чыла вер гычат толыт. Кажне кумалтышын шкенжын пистыже уло, тудым Онапу манын лÿмдат.

Отышто яндар леве юж, тамле мÿй пуш, весела кайык йÿк, шÿлашат пеш куштылго. Тыште чылажат чонлан лишыл. Ласка пÿртÿс шке моторлыкшо дене шÿмым куандра, чоным шымта, вÿчка. Чоным лыпландарыше ото ваш-ваш келшен, нимогай экшык деч посна ÿмырым шуен илаш, лым лийде пашам ышташ, шочмо кундемым тÿзатен шогаш тарата.  

1 вÿдышö. Ото воктенысе коремынат историйже уло.

Каласкалыше:(Овда корем)

Унчо ден Муканай ял коклаште ик мотор ото верланен, тудын воктене кугу келге корем шуйнен возын. Ала-кунам ожно тиде коремлан Овдан лÿмжым пуэныт. Кугырак-влакын ойлымышт почеш, тиде корем серыште ик кож йымалне кугу рож лийын. Тиде рожышто Овда илен. Тудын тыште илымыж нерген тыге пален налыныт.

Ожно марий калык эре пашам ыштен илен. Кеҥежым шурным, пареҥгым ончен куштен, а телым чодырам руэн да шупшыктен. Чыла тиде пашам шуктен шогаш кажне суртышто имньым кученыт. Кеҥежым паша деч вара марий-влак имньыштым йÿд кÿтÿш колтеныт. Ик марийын имньыже кажне кечын кÿтÿ гыч ноен, пÿжалт пытыше толын. Марий нимом ышташ ӧрын.

Ик кастене тудо имне тупышко тегытым шÿрен колтен. Эрдене имне дене пырля Овда пижын толын. Тудо чара капан, кужу ÿпан, лавыран лийын. Марий-влак  овдам чот кыреныт. Овда пыкше гына утлен да ото велышке каен. Еҥ-влак тудын почеш келге коремыш шумеш миеныт. Овда кугу рожыш пурен йомын. Тылеч вара тиде коремым Овда корем манаш тÿҥалыныт.

Тиде Овда корем нерген кочам деч йодыштым. Тудо мылам тыге каласкалыш:

 «Ожно кумалме отышто (ик жап мÿкш отар лие, но кызыт пытен), кечывал кече велыштыла Овда ила ыле. Тудо илыме вержым тура серыште ойырен налын. Сер кӧргышкӧ келге рожым кÿнчен, илаш верым ыштен. Овда мемнан декат пура ыле. Овда ÿпшым шала колтен, пеле чара могыран коштын. Кудо суртышто пӧръеҥ лийын огыл, нунын дек пурен. Тудлан кочкашыже киндым, пареҥгым пуэн колтенна.

Ӱдырамаш Овда уке лиймеке, икана коремышке модаш мийышна, рожышко пурен ончышна. Тушто керосин лампе шинчен, а пурымо вишыжым омса олмеш мешак дене петырыме лийын».

/Мутшо Валерий Апакаевын, семже Татьяна Ямбердован. «Унчо велне веле» муро йоҥга. /

Унчо велне кече

Эр эрден лектеш.

Янык памаш деке

Вÿдвара толеш.

Вÿдвара мучаште

Пар ведра коеш,

Пар ведра коклаште

Ӱдыр ошкылеш.

               Припев: Лачак Унчо велне

                              Ший памаш лектеш,

                              Унчо велне веле

                              Таҥ кучаш лиеш.

Уке, вÿдым огыл

Ӱдыр темалеш,

Унчын ÿжаражым

Тудо кошталеш.

Ну, молан ведраже

Пеш вашке темеш,

Кутыраш амалже,

Ой, кунам лиеш.

               Припев: Лачак Унчо велне

                              Ший памаш лектеш,

                              Унчо велне веле

                              Таҥ кучаш лиеш.

Янык памаш деке

Мый адак волем,

Унчо ÿдыр дене

Палыме лийнем.

Айда ший ведратым

Мый нумал каем –

Ала пиалетым

Пеле гыч пайлем!

               Припев: Лачак Унчо велне

                              Ший памаш лектеш,

                              Унчо велне веле

                              Таҥ кучаш лиеш.

2 вÿдышö.  Кÿ лоҥга гыч чымалт йогышо, кышкалалт лекше яндар памаш кажне еҥын чонжым куандара. Тудынат лÿм лекме историйже уло.

Каласкалыше:(Янык памаш)

  Ожно Унчо ял олмышто пич чодыра гÿжлен шоген. Икана Янык лÿман кугыза сонарыш каен. Пич чодыраште коштын, шуко янлыкым лÿен. Вÿд йÿмыжӧ чот шуын. Янык кугыза корем дене  ошкылын-ошкылын да кенета йолжо кÿэш тÿкнен. Кÿм нöлтал онча, а тушеч изи вÿд лектеш. Янык кугыза тояж дене шураш тÿҥалеш. Вÿд ший онгыр гай йоген лекташ тÿҥалеш. Янык кугыза кая да йолташыжлан чыла каласкален пуа. Йолташыже тидлан пеш куана. Нуно памаш деч умбакырак, тайыл верыш, пӧртым чоҥаш ойым пидыт. Янык кугыза тышке ешыж дене илаш толеш. Вара йолташыжат тышкак пӧртым нӧлта, моло-влакат тиде кундемыш илаш куснат. Памашымым Яныкын лÿмжӧ дене лÿмдат, книгашкат тыгак возен шындат.

       Тиде памаш кызытат уло, яндар вÿдшӧ дене куандара. Ӱдырамаш-влак тувырым шÿялтат, яндар вÿдым чай шолташ наҥгаят.

1 вÿдышö. Памаш деч тораште огыл кугу курык. Тудын нергенат каласен коден кертына.

Каласкалыше: (Магазин курык)

Ик марий илен. Курык йымаке илемым ыштен, амбарышкыже киндым оптен.

Икана марий олашке каен, ик уремыште магазин манме мутым ужын. Мöҥгö пöртылмекше, курык ÿмбаке магазин манын возен шынден. Вара курыкым Магазин курык манаш тÿҥалыныт.

2 вÿдышö. Теве 2015 ий 26 майыште почмо тоштер. Марий калыкын ожнысо сурт-оралтыже.

Каласкалыше:(Тоштер)

Тиде тоштер Унчо кундемын эн кугу поянлыкше. Тоштер марий калыкын ожнысо сурт-печыже, арверже, вургемже дене палдара.

Тыгай сынан оралте Венгрийысе Залаэгерсек олаште кава йымалсе тоштерыште шога. Тудым 2001 ийыште почыныт. Тудо тоштер-оралтым мемнан кундемысе мастар-влак чоненыт. Пашам ворандарен колташ «Передовик» озанлыкын тунамсе вуйлатышыже, Марий Элысе кугыжаныш погынын депутатше Григорьев Геннадий Савельевич чот тыршен. А вара Венгрийыште тыгай тоштер уло гын, мемнан денат лийшаш манын, у пашалан пижыныт. Тоштер кужу жап чоналтын гынат, тачысе кечылан тудо пашам ышта.

 Тиде улан кресаньыкын 19-20 курымысо илыме порт да йырваш оралтан озанлыкше. Тушто ончылан клат (амбар), изи леваш (навес), кудо (летняя кухня), пу леваш (дровяник), вÿта да леваш (хлев с сараем), мастерской, шем монча (черная баня), ÿмбала-йымала клат (двухяросная клеть), пöртöнчыл (сени), ложаш клат (клеть для муки), илыме пöрт (изба). Чыла оралтышкыжат и крат дене ÿзгарым погымо, тыгак кÿляш да панга вынер гыч ыштыме вургем, мыжер, шем шовыр, тÿрлö шовыч, пота улыт. Марий тувыржо чылажат акрет годсо: темыман да керыштыш тÿран. Тоштерым ончаш толшо калык эреак уло, тыгак турист-влакат толыт.

1 вÿдышö. Лудмо пöрт воктене икымше марий гимнын авторжылан шогалтыме стелле.

Каласкалыше: (Т.Е.Ефремов)

Тихон Ефремович Ефремов 1868 ий 12 майыште кызытсе Морко районысо Унчо ялеш шочын. Пӱсӧ ушан лийын, вич ияшак школыш кошташ тӱҥалын. Ялысе школ деч вара Озаҥ оласе семинарийыште тунемын. Туныктышо лӱмым налмек,  Морко кундемысе да вара Озаҥысе школлаште пашам ыштен, а 1890 ийыште Унчо рӱдӧ школым вуйлаташ тӱҥалын. Марий калыкым туныктышаш верч уло вийын тыршен.

1918 ийыште Озаҥ олаште «Ӱжара» газетеш  «Марий калыкым волгыдыш ӱжмӧ мурым» савыкта. Варажым марий калыкын гимнжылан шотленыт, «Кынелза, шогалза!» манаш тӱҥалыныт, семым И. С. Палантай келыштарен.

Унчо селаште рӱдӧ урем Т. Е. Ефремовын лӱмжым нумалеш, тудын лӱмеш стеллым шогалтыме.

2 вÿдышö. Теве тÿвыра пöрт коеш. Мо дене кылдалтын тудын историйже.  Автобуснам ик жаплан тиде кундемыш шогалтена.

Каласкалыше: (Черке да тÿвыра пöрт)

1840-1890 ийлаште черке-влакым чоҥаш да марий-влакым тынеш пурташ, руш вераш кусараш тÿналыныт. Унчыштат черкым 1895 ийыште почыныт. Яллан кутышеш шинчен, кок этажан лийын, илыме пӧлем-влак лийыныт. Тушто Тикын поп, Данилов Митрофан, дъякон Михайлов Федор лийыныт (Тихон Ефремовын шочмо шольыжо).

Черкыште мужыраҥыныт, тынеш пуреныт. Вара черке мурым рвезе ден ÿдыр-влак хор дене муреныт. Йочам креститленыт (аза годымак). Колышо еҥлан отпеванийым ыштеныт. Колоткам черкыште кок сутка шинчыктеныт, посна омса лийын.

1930 ийлаште черке-влакым петыраш тÿҥалыныт. Унчыштат 1931 ийыште дъякон-шамычым луктыныт, черкым петыреныт. Черке петырыме деч вара чаҥ шагатым шижтарен: 6 шагатлан куд гана, 12 шагатлан латкок гана перыме йÿк шоктен. Кызыт тиде черке олмышто тÿвыра пöрт верланен.

1 вÿдышö. Унчо кундемыште марий калыкын йÿлажым, пайремжым жаплыше да тудым саклыше моткоч марий шÿман калык ила. Санденак кажне пайрем марий шÿлышан, марий койышан да марий вургеман.

Каласкалыше: (Марий пайрем)

Кажне пайрем йӱлаште шке шотан ойыртем уло, но тӱҥ шонымашыже иктак- тиде еш илышым, озанлыкым саемден колташ, мланде пашаште у сеҥымашке шуаш тыршымаш.

Курымла мучко илыш вашталт толмо дене марий пайрем-влак эркын весемыныт, южыжо мондалтыныт, туге гынат, Унчо кундемысе калык тачысе илышлан кӱлешанжым арален коден.

      Шорыкйол пайрем кечын, эр эрденак лектын, лум каваным ыштена. Мелнам кӱэштына, пӱкшым ыштена, коҥга пареҥгым ямдылена. Шорыкйол пайрем гутлаште Васли кува-кугыза-влак пӧрт гыч пӧртыш коштыт, ыштыме паша нерген йодыштыт, кастене мужедыт.

Ӱярня пайрем годым тӱрлӧ модыш дене модына, таҥасена, ӱярня вара дене мунчалтена.

Кугече пайрем годым тутло деч тутло когыльым кӱэштына, лӱҥгалтыш дене лӱҥгалтына.

Агавайрем Юмо деч, пӱртӱс вий деч шурно пасум аралаш, сай игечым колташ, осал мардеж, йӱр тӱтан деч, тӱрлӧ шукш-копшаҥге деч аралаш, кумал шогышо калыклан шӱлык деч аралтышым пуаш йодына.

Семык пайрем годым колышо-влакым шӱгарлаште порын шарнен пелештена.

Шошо агам пытарымеке, Пеледыш пайремым пайремлена.

Сӱрем пайрем годым, отышко лектын, Ош Кугу Юмо деч чыла сайым йодын кумалына.

Шыжым, 14 октябрь гыч 19 декабрь марте Изарня касым эртарена, тоштыеҥ-влаклан кас кочкышым пукшена, тидыже Покро пайрем гыч тӱҥалын, Теле Миколо марте келшен толеш.

2 вӱдышӧ. Унчо калык тыматле, поро кумылан. Икте-весылан ваш-ваш полшен, эҥертен, шке йӱлам жаплен ила.

1 вÿдышö. Мемнан кундем пашаче калыкше дене чплана. Арам огыл «Передовик» ял озанлык артельна нигунам шеҥгеч ок шÿдырнö, а сай паша лектышыж дене Марий Элнам куандара.

Лудшо: Пашалан кожмак,

              Айдемыжат иктат

              Уке ала-мо пунчык?

              Шыма, ласка шомак

              Шарнаш кодеш шÿмеш,

              Толмеке Унчыш.                               В.Осипов – Ярча

Лудшо: Умбалнырак – Элнет,

              Шора ден Унчо йогын

              Вашкатыс тушко, модын.

              Ужат да келанет:

              Марийын, рушын да суасын

              Кугезе келшымашым

              Нимо ок сеҥе тодыл!                          В.Осипов – Ярча

Лудшо: Сылне кажне луклажат Российын

              Чылажат эн лишыл мыланем.

              Но ик лук кодеш эн шерге лийын

              Тиде Шоруньжа ялем.

              Тый дечет кумда Российым

              Мый ом пыште ушышкем.

              Ўмыреш кодам мый эргыч лийын,

              Шочмо Шоруньжа ялем.                       Василий Миронов

2 вÿдышö. Таче ме Унчо кундемым савырнышна, тудын вер-шöржö да калыкше, историйже дене палыме лийна.

1 вÿдышö. А ынде каналташ Унчо кундемын ик сылне верышкыже кудалына.    Унчо ял дене, калык дене порын чеверласена да кол кучымо верыш чымена. Но тудынат историйже уло. Эн ондак колышт налына.

Каласкалыше: (Стапан лоп)

Унчо кундемысе Ямбатор ял шеҥгелне, чодыра могырышто, изи ер уло. Тиде ерым Стапан лоп маныт. Тудын кушеч лиймыже нерген шоҥгыен-влак теве тыгерак ойлат.

Ожно Стапан лоп олмышто кугу чодыра шоген. Вара тиде чодырам руэныт. Тиде чодыра вереш вÿд погынен. Вÿд йымалне торф улмым пален нлмек, вÿдым корен колтеныт. Торфым имне дене пасушко шупшыктеныт. Торфым налмым чарнымек, тыште шудо шочаш тÿҥалын да олыкым ыштеныт.

Икана Стапан кугыза тиде верыш волен да вÿд лекмым ужын. Тыште памаш лийын улмаш. Стапан кугыза памашым кÿнчаш тÿҥалын. Тыге адакат вÿд погынен. Стапан кугыза кажне ийын тиде лопышто йÿштылын. Но ик кечын тудын тиде вÿдыш пурен кайымыже нерген увер шарлен. Варажым тудым шарныме лÿмеш тиде лопым Стапан лоп манаш тÿҥалыныт.

Шошым кажне  ийын пасу гыч вÿд мландым мушкын волтен да  тиде лоп куакшемын. 1992 ийыште тиде верым экскаватор дене келгемденыт.  Тушко колым колтеныт, йырвашыже пушеҥгым шынденыт. Тиде вер моткоч сылнын койын шога. Стапан лопышто кызытат колым кучат да йоча-влк чон канен йÿштылаш коштыт.

2 вӱдышӧ: Таче те Унчо кундемыште уна лийда, тудын историйже, сӧрал верже-влак дене, пашаче калыкше дене  палыме лийда. Чынжымак, кундемна мотор, калыкшат уста да поро. Кузе от куане, кузе от кугешне шочмо кундемет да калыкет дене! Чон почын муралтен колтымет вел шуэш!

1 вÿдышö: Корныда пиалан лийже!

2 вÿдышö: Корныда пиалан лийже!

/«Унчо» муро йоҥга. Семже Дмитрий Афанасьевын, мутшо Василий Мироновын/

Кудыр толкынын оржажым

Кечылан вашеш рÿзен

Йорталта памаш вÿднаже,

Идымвечынам тÿзен.

                 Припев: Унчо веллан шушо велым

 Кушто тый эше муат?

 Кундемем эн йÿштö телым

 Шошо кумылан, товат.

Йылдыр-йылдыр йывырталын,

Толкын семын мутланен,

Ялыштемже тÿрлö калык

Ик еш гай ила келшен.

                 Припев:

Шелын кок кугу уремым,

Энер вÿд йога лупшалт.

Пашма огыл, ты кок серым

Келшымаш кÿвар уша.

                  Припев:

1 вÿдышӧ:      Ну, каласе, кече

                        Марий Эл ÿмбак

                        Кынелеш кушечын?

2 вÿдышӧ:     Унчо гыч, таҥ-влак!

                                              Юрий Галютин

«Шочмо-кушмо верем» видео. Автор Роберт Семенов.