Интеллектуалдыг оюн
план-конспект занятия (7 класс)

МБНӨАЧ «Хову-Аксының ортумак ниити өөредилге школазы»

Интеллектуалдыг оюн

«Төрээн чогаалыңны билир сен бе?»

7 класс

Тыва дыл, чогаал башкызы

Ховалыг Алла Когеловна

тургускан

Оюннуң киржикчилери: 7-ги класстарның өөреникчилери

Оюннуң сорулгазы: улустуң аас чогаалынга, төрээн чогаалынга сонуургалдыг болурунга, кижизидер; деңнээр, түңнел үндүрүп билир чаңчылдарын сайзырадыр

• төрээн чогаалга 5-7 класстарда алган билиглерин, номчаан чогаалдарын катаптап быжыглаар;
• боттарының бодалдарын бадыткап шыдаар, сагынгыр-тывынгыр чоруун, демниг ажылдап билир чаңчылдарын сайзырадыр

Дерилгези:

• мультимедиапроектор, экран;
• онаалгаларлыг карточкалар;
• саазыннар, демир-үжүктер;

.Планы:

1. Организастыг кезээ.
   2. Башкының киирилде сөзү.
   3. Оюн - викторина:
   - Мөөрей «Кичээнгейлиг көрүңер»
   - Мөөрей «Тыва улустуң ырларын билир силер бе?»
   - Мөөрей «Үлегер домактар»
   - Мөөрей «Чогаалдарның авторларын билир силер бе?»
   - Мөөрей «Маадырны танып каг»
   - Мөөрей «Шүлүктер шээжи-биле билир силер бе?»

- Мөөрей «Кайы чогаалдың маадырларыл?»

- Мөөрей «Кичээнгейлиг номчукчу».
4. Түңнелдерни үндүрери.
5. Рефлексия.
6. Башкының түңнел сөзү.

Оюннуң чорудуу:

1. Организастыг кезээ.
2. Башкының киирилде сөзү.

- Экии, уруглар база оюнувустуң аалчылары. Бис бөгүн төрээн чогаалга мөөрей эрттирер дээш мында чыглып келген бис.  Оюнувуска эки түңнелдерлиг болур дээш, силер 5-ки класстан 7-ги класска чедир өөренген чогаалдарыңарны сактып, сагынгыр-тывынгыр чорууңарны көргүзүп, демниг ажылдаар силер.

Оюнувустуң кол дүрүмнери: эвилең-ээлдек болуру, бот-боттарын дыңнап билири, хүндүлежири.

Шииткекчилер-биле таныштырар.

Класс бүрүзүнүң командазы харыыларын саазыннарга бижээш, шииткекчилерге дужаар.

 Оюнувусту эгелээлиңер.

Оюнувус дараазында мөөрейлерден тургустунган.

1. Мөөрей «Кичээнгейлиг көрүңер»

       Чуруктарны (слайдыларда) кичээнгейлиг көргеш, кайы тоолдарга болгаш тоолчургу чугааларга хамааржырын тодарадыр.

1. «Балыкчы Багай-оол».
2. «Алдын кушкаш».
3. «Ак-Сагыш, Кара-Сагыш».
4. «Балыкчы Багай-оол».
5. «Үгер сылдыс»
6. «Чеди-Хаан сылдыс»

2. Мөөрей «Тыва улустуң ырларын билир силер бе?»

Ырларның строфазын четчелеп уламчылаар.

Кадарарда  хоюм чараш,

Катап сөглээр авам эки.

…………………………..

………………………….

(Үндүрерде хоюм чараш,

Үттеп сургаар авам эки).

Хажыызындан харап көөрге,

Хана хээлиг Самагалдай.

……………………………

…………………………….

(Караа-биле көрбээн кижи

Хая-даштыг дээр-ле боор оң)

Тооруктуг долгай таңдым

Долганзымза, тодар-ла мен.

…………………………….

…………………………….

Тос-ла чүзүн малымайны

Доруктурза, байыыр-ла  мен

3. Мөөрей «Үлегер домактар».

Эп-найырал дугайында 4 үлегер домак бижиир.

4. Мөөрей «Чогаалдарның авторларын билир силер бе?»

Чогаалдарның авторларын шын тодарадыр

      Б.Хөвенмей, О.Саган-оол, С.Сарыг-оол, М.Эргеп, К.-Э.Кудажы, С.Сүрүң-оол, Ю.Кюнзегеш, С.Тока, С.Пюрбю.

5. Мөөрей «Маадырны танып каг».

Портреттер дамчыштыр чогаалдың адын, маадырын бижиир.

1. «Белек-Байыр малчынның хеймер оглу … дөрткү классты эки дооскан, демдектери колдуунда бештер. Ол болза хүнге додуккан хүреңзимээр арынныг, тырың мага-боттуг, хоюг карактарының оду дөскелчок хып турар, ынчалза-даа пөрүксүмээр оол чүве-дир.»
2. «Ооӊ хары чаа-ла 12 четкен, ол хирезинде байнын хамык ажылын ийи чыл иштинде кылып келген: ыяжын чыыр, тараазын соктаар, хоюн кадарар, ооӊ ужун чүнү-даа албаан, харын сөстүӊ багы-биле сөгледип, ыттан дора кончудуп, дорамчыладып чораан. Аӊаа болчур ада-иези чок – өскүс оол-дур.»
3. «… сыны чолдак, ооргазы арай бүшкүк. Ооӊ кеткен хевин кижи хеп-даа дээр аргажок. Кыжын-даа, чайын-даа кедип алган чоруур тон дээр чүвези, кажан шагда мүн тон-на турган ыйнаан ол…»
4. «Өгнүң ээзи доскаар дег чоон, ам боду семис, мойнунуң эъдикаътташкылай бергилээн, семизинге бодун угдунмас тарбаган ышкаш, дүрген кылаштай албас, ырбаалап, даңгаар-ла уелаагн, ышкаан чоруур ашак болган.»
5. «Ооң алдыннап даарап каан рясазы кылаңайнып чор. Ооң сегел салының ужу салгынга, эрги ширбиилдиң хаактары ышкаш, эктин ажа берген болду. Хөрээнде кылаңнааш крест халаңайнып чор».

6. Мөөрей «Шүлүктер шээжи-биле билир силер бе?»

Шүлүктүң строфазын четчелеп уламчылааш, ооң адын, авторун тодарадыр.

1. Чазыйларга саттыныпкан

Чалча болган феодалдарга

………………………………

………………………………..

(Чагыртпас дээш, тура халып,

Чалданыш чок тулчуп чорду).

2. Хылыш тутса – начын маадыр,

Хымыш тутса – холу чемзиг,

…………………………..

………………………….

(Ине тутса – уран-шевер,

 Игил тутса – уян ырлыг).

3. Эдектери орлуп калган шинель кеткен,

Эдик-хеви кызыл-маңгы - балыгланган,

…………………………………………..

………………………………………….

(Эрги хынныг ланчыы чүктээн орус кижи

Енисейге кезек өгге  халдып келген).

7. Мөөрей «Кайы чогаалдың маадырларыл?»

Чогаалдың адын, авторун бижиир.

1. Наталья Прокопьевна, Иван Щенов, Веденей Сидоров, Данилка Рощин.
2. Чарык-Хам, Маадыр-оол, Болат-оол.
3. Чолдак-Кадай, Көк-Кадай.

8.  Мөөрей «Кичээнгейлиг номчукчу».

Бердинген сөзүглелдер дамчыштыр чогаалдың авторун, адын тодарадыр.

А) «Иеңерниң холунуң, карааның чылыы, чымчаа артып калган чаңгыс-ла үнелиг өнчүңер бо тон ол-дур. Ам канчаар, болдунмаан чүвени. Аваңарның кеткен тонунуң чылыы силерниң шуптуңарга, ооң буянныг сеткили дег, четчир. Олчуп-солчуп кедип чоруңар…»

Б) « - Мурнувуста улус үрезинни каяа тарып турган боор? Бо ийини үргүлчү мынчаар хаван ышкаш часпарлаар болза, чүү артар? Ам ийи-үш чыл болгаш, моон сыын-оъду тыппас бис. Бойдуста төнчү чок чүве чок. Төрээн черивистиң байлаан камнаар, хумагалаар, өстүрер ужурлуг бис. Келир үеде ажы-төлдер база бойдузунуң каазынга таалазыннар, амыразыннар».

В) «Сонуургап турарың шын-дыр, Өнер. Кижи азыраан малда иви дег шиник-чараш мал кайда боор – деп, мен ивилерни кайгап-ла ханмас боорумга, Самбуевич чугаалай-дыр. – Бо узун чайны өттүр магазын хандыр көрүп, билип-ле алыр кижи-дир сен ийин».

Аарыкчыларга айтырыглар.

1. Чогаалчының адын, адазының адын адаарга, фамилиязын чугаалаар.

Салчак Калбакхөрекович                  Тока

Сергей Бакизович                              Пюрбю

Степан Агбаанович                           Сарыг-оол

Олег Карламович                              Саган-оол

Байкара Дамчаевич                          Хөвенмей

Леонид Борандаевич                         Чадамба

Олег Өдербеевич                              Сувакпит

Кызыл-Эник Кыргысович                  Кудажы

Юрий Шойдакович                           Кюнзегеш

Салим Сазыгович                             Сүрүң-оол

2. Тывызыктар.

Дилги кежи бөргүм

Чүък ажыр октаптым.

(Хүн)

Кыдат кижи кылган ышкаш,

Хыл-биле чүгүрткен ышкаш,

Уран кижи кылган ышкаш,

Удазын-биле чүгүрткен ышкаш.

(Ээремчик дузаа)

Шылып чиир эъди-даа чок,

Чылгам чедер ханы-даа чок.

(Ховаган)

Муң кара хоюм

Демир-биле сүрдүм.

(Баш чүлүүрү)

3. Дараазында тодарадылганы уламчылаар.

Деңнелге дээрге…

3. Түңнелдерин шииткекчилер үндүрер.

4. Рефлексия.

- Кандыг онаалга силерге берге болду? Чүге?

- Кайы онаалганы күүседири силерге солун болду? Чүге?

- Бот-боттарыңарга чүнү күзээр силер?

5. Башкының түңнел сөзү.

- Оюнувуска идепкейлиг киришкениңер дээш улуу-биле четтирдим. Моон-даа соңгаар төрээн чогаалыңарга сонуургалдыг болуруңарны күзедим.