Классный час "Тыва чурту - мээн-не чуртум"
классный час (5 класс)

Сентябрь 1 – билиглер хунунге тураскааткан класс шагы:

«Тыва чурту мээн-не чуртум»

Сорулгалары:

1. Оскен-торээн черинин дугайында немей билиглерни оореникчилерге дамчыдар, Тыва чуртунун дугайында ырыларны, шулуктерни ооредир;
2. Оореникчилернин дыл-домаан улам сайзырадыр,  айтырыгларга долу харыыларны берип билген турар ужурлуг;
3. Торээн чуртунга эргим иезинге дег ынак болурун, кезээде анаа чоргаарланып, алгап-мактап, ыдыктап, торээн черин камгалап чоруурунга оореникчилерни кижизидер;

Класс шагынга херек чуулдер: самбырага класс шагынын темазын бижиир, тыванын ыдык демдектерин база «Кижи чуртуг, куш уялыг» деп чечен чугааны азар, классты шариктер-биле дериир.

 Класс шагынын чорудуу:

1. Организастыг кезээ
2. Тыва дугайында биче тогу
3. Тыванын кожууннары болгаш оон топ суурлары
4. Тыва Куруненин ыдык демдектери: сулде демдээ, тугу, ыдык ыры
5. Быжыглаашкын (Викторина)

1. Организастыг кезээ

           Башкы: Экии, эргим хундулуг оолдар, кыстар, 7-ги класстын оореникчилери, ада-иелер, аалчылар! Силерге база катап Билиглер хуну-биле аас-кежикти, чаа-чаа чедиишкиннерни, эки сагылга-чурумнуг оорениринерни, торээн чуртунарнын толептиг кижилери болурунарны кузедим!

           2014 чыл – Тывада болгаш Россияда тоогулуг чыл кылдыр санаттынып турар. Чуге деп бодаар силер?

Чуге дээрге:

- Тыва биле Россиянын кады демнежилгезинден бээр 100 чыл ою;

- Россияда культура чылы

- Тыва Куруненин найысылалы Кызыл хоорайнын ундезилеттинип тургустунганындан бээр 100 чыл ою;

- Тыва Куруненин чазаанын баштыны Ш.В. Кара-оолдун айтыышкыны-биле Тывада Орус дыл чылы, дээш шак мындыг улуг болуушкуннар-биле бо 2014 чыл тоогулуг чыл кылдыр санаттынып турар.

            Ынчангаш бистер бо хун клазывыс шагын оскен-торээн черивис, эргим ынак чуртувус Тывавыска тураскаадып эрттирер-дир бис.

Тыва чурту мээн-не чуртум

Тынып чорда, хостуг чуртум,

Талыгырдан харап турар        

Даглыг, сынныг чараш чуртум. (Тыва улустун ыры)

Торээн чурт чуден эгелээнил?

- Ааттынган кавайындан.

- Авазынын ырызындан.

- Артап эрткен эргининден.

- Авыралдыг кожалардан. (Е. Танова)

2. Тыва дугайында биче тоогу.

            Тыва – делегейде эн улуг диптернин бирээзи болур Азия диптин дал ортузунда чыдар. Тыванын чуртакчы чону «Тыва улус» де ат-биле XVII вектен эгелеп адаттынып эгелээн. Оон эгелээш-ле тыва улус чангыс демниг тыва чон кылдыр эде тургустунуп, сайзырап эгелээн. Ынчалза-даа дыка хой чылдарнын дургузуунда тыва чон Алтын-хааннын (16 вектин тончузунден 17 вектин эгезинге чедир), Джунгар хааннын (18 вектин ортузунга чедир) база Маньчжур кыдаттарнын (1757-1912) адаанга чуртап келгеннер.

Шулук  «Тывалар»

Тывалар деп кымнарыл ол?

Тывызыксыг, тоолчургу,

Улуг-Хемнин унун чурттаан

Уран-шевер улус чуве.

Тывалар деп кымнарыл ол?

Дыка эки, хундулээчел,

Оремелиг тара, быштаан

Оргуп сунар улус чуве.

           Тыва чоннун дилээ-биле 1914 чылдын апрель 18-те Россия Тываны бодунун составынче киирип алган.

            1921 чылда тыва чон боттарынын ангы демократтыг Тыва Арат Курунени (Тувинская Народная Республика) тургусканнар.

            1961 чылдын октябрь 10-да Тыва Автономнуг Совет Социалистиг Куруне кылдыр эде адаттынган.

            1991 чылдан эгелеп Россия Федерациязынын ангы сулделиг, ыдык туктуг, ырылыг - Тува Куруне – деп, субъектизи апарган, а 1993 чылдын декабрь айында – Тыва Республика кылдыр эде адаттынган.

3. Тыванын кожууннары болгаш оон топ сумулары

Бистин Куруневис 17 ангы-ангы кожууннардан тургустунган:

1. Кызыл кожуун, тову Каа-Хем суур
2. Улуг-Хем кожуун, тову Шагаан-Арыг хоорай
3. Чаа-Хол кожуун, тову Чаа-Хол суур
4. Чоон-Хемчик кожуун, тову Чадаана хоорай
5. Сут-Хол кожуун, тову Сут-Хол суур
6. Барыын-Хемчик кожуун, тову Кызыл-Мажалык суур
7. Бай-Тайга кожуун, тову Тээли суур
8. Монгун-Тайга кожуун, тову Мугур-Аксы суур
9. Эрзин кожуун, тову Эрзин суур
10. Тес-Хем кожуун, тову Самагалдай суур
11. Каа-Хем кожуун, тову Сарыг-Сеп суур
12. Тожу кожуун, тову Тоора-Хем суур
13. Бии-Хем кожуун, тову Туран хоорай
14. Танды кожуун, тову Бай-Хаак суур
15. Чеди-Хол кожуун, тову Хову-Аксы суур
16. Овур кожуун, тову Хандагайты суур
17. Тере-Хол кожуун, тову Кунгуртуг суур

          Тывавыстын товун аданарам?

          Тыванын тову, найысылалы Кызыл хоорай. Ол Каа-Хем биле Бии-Хемнин каттышкан чери кучулуг Улуг-Хемнин эриинде туттунган.

          Тывада 5 хоорайлар бар: Кызыл, Ак-Довурак, Туран, Чадаана, Шагаан-Арыг, 96 сумулар, 449 кодээ ажыл-агыйлыг кижилернин аалдары бар.

          Россия Федерациязынын республикаларынын аразында Тыва бешки черни ээлеп турар (170, 5 мун кв. м.)

4. Тыва Куруненин ыдык демдектери: сулде демдээ, тугу, ыдык ыры

Тыва Куруненин сулде демдээ

            Бо Сулденин даштыкы хевири частып келген чечек ышкаш беш талалыг. Мында беш диптернин чонунун найыралын оштаан утка бар. Сулденин чоон-сонгу талазындан эртенги хун унуп орар. Мында чырык чаагай амыдыралдын эгезин илереткен. Хунче уткуштур аъттыг кижи ужуктуруп бар чоруур. Бо дээрге малчын тыва чоннун келир уеде сайзырангай болгаш аас-кежиктиг болурунга хей-аът киирип турар уткалыг. Оон адаанда ак кадакта «Тыва» деп состу алдын-сарыг он-биле сиилбип бижээн.

Тыва Куруненин ыдык тугу

              1993 чылдын сентябрь айында бистин тугувусту ыдыктап, бадылаан. Туктун хевири мындыг: сып талазында сарыг оннуг уш-булунчук бар. Ол сарыг шажын чудулгелиг чон дээн уткалыг. Ийи азыгда ак кожа катыжып келгеш, туктун ортузун куду бадыпкан. Мында Бии-Хем биле Каа-Хем каттышкаш, Улуг-Хем апарган дээни ол. Туктун ийи талазында ак-кок онер бар. Бо дээрге Тыванын арыг дээринин, арга-ыяжынын, аржаан суглуг хемнер, холдеринин демдээ-дир. Оон ангыда аас-кежикти, чаагай амыдыралдын байлаан чаяап турар утка бар.

Тыва Куруненин ыдык ыры

             2011 чылдын август 13-тен эгелеп Тыва Куруненин ыдык ырызы кылдыр «Мен – тыва мен» деп ыры апарган. Оон созун Окей Шанагай, а аялгазын Кантомур Сарыглар бижээннер. Оларга болза «Тыва Куруненин алдарлыг ажылдакчызы» деп бедик аттарны тывыскан.

«Мен – тыва мен» ырынын состери:

                 I

Арт-арттың оваазынга

Дажын салып чалбарган

Таңды, Саян ыдыынга

Агын өргээн тыва мен.

Кожумаа:

Мен – тыва мен

Мөңге харлыг дагның оглу мен.

Мен – тыва мен,

Мөңгүн суглуг чурттуң уруу мен.

                 II

Өгбелерим чуртунда

Өлчей тарып иженген,

Өткүт хөөмей ырынга

Өөрүп талан тыва мен. 

Кожумаа.

Аймак чоннарбүлези

Акы-дуңма найыралдыг,

Депшилгеже чүткүлдүг

Демниг чурттуг тыва мен.

5. Быжыглаашкын (Викторина)

1. Тыва биле Россиянын кады демнежилгезинин каш чыл оюн демдеглээр бис? (100 чыл ою)
2. Тыва Куруненин найысылалы чуу деп хоорайыл? (Кызыл)
3. Тыванын тову Кызыл хоорайнын эге баштайгы адын аданар.

(Хем-Белдири)

4. Тывада каш ангы кожууннар барыл? (17)
5. Бистин чурттап турар кожуунувусту болгаш оон чагыргазынын даргазынын адын аданар. (Овур, Сергей Даш-оолович Куулар)
6. Тывада каш хоорайлар барыл база оларнын аттарын аданар.  (5 хоорай: Кызыл, Ак-Довурак, Туран, Чадаана, Шагаан-Арыг)
7. Тыванын тугун каш чылда ыдыктап, бадылааныл? (1993 чылда)
8. Тыванын ыдык ырызы «Тооруктуг долгай Тандым» кажан, чуу деп ыры-биле солуттунганыл? (август 13, 2011 чыл, «Мен – тыва мен»)
9. «Мен – тыва мен» деп ырынын созун болгаш аялгазын кым бижээнил? (созун Окей Шанагаш, аялгазын Кантомур Сарыглар)
10.  Россия Федерациязынын республикаларынын аразында территория талазы-биле Тыва каш дугаар черни ээлеп турарыл? (Беш)

Ыры «Бистин Тыва» (будун класс)

Ховен ышкаш хоюг,

Чымчак дуктуг ден-ден.

Холдер ышкаш чалгып,

Чаттып чыдар ден-ден.

Саар малы аалга

Сынмас болган ден-ден

Сагган суду сава

Ажып долган ден-ден.

Чычыы торгу хевин

Солуп кеткен ден-ден.

Хоглуг омак, байлак

Бистин Тыва ден-ден.

        Бажынга онаалга: бодунун ог-булезинин сулдезин болгаш тугун чогаадып чуруур, оларнын уткаларын тайылбырлаар.

ДУС-ДАГ ОРТУМАК НИИТИ БИЛИГ ШКОЛАЗЫ

Класс шагы:

«ТЫВА ЧУРТУ МЭЭН-НЕ ЧУРТУМ»

5 класс

                                                Тургускан: 5-ки класстын класс

                                                башкызы Иргит К – Х. А.

2018-2019 ооредилге чылы