«Аршаанта сэлгеэ нютагни, амар мэндэ!»
план-конспект на тему

«Аршаанта сэлгеэ нютагни, амар мэндэ!»

(Дондок Аюшеевич Улзытуевай зохеохы замда зорюулагдаһан үдэшэ)

Сэдэб: Д. Улзытуевай зохеохы зам.

Зорилго: - Поэдэй шүлэгүүдэй уран найруулгын онсо маяг элирүүлгэ.

- Шүлэгүүдыень уран гоеор уншажа һургалга.

Гүйсэдхэл.

1.Оролто үгэ. Хоер хүтэлбэрилэгшэд (хүбүүн басаган хоер) гарана.

-Амар сайн, хүндэтэ нүхэд.

- Бэлиг ехэтэ поэдэй, Д.А.Улзытуевай нэрын мүнхэдэ энэ творческо үдэшэеэ эхилхэмнай. Түрэл һайхан буряад ороноо домоглон дуулагша поэт Бэшүүрэй аймагай Шэбэртэ нютаг-та 1936 ондо түрэһэн юм.Уран гое шүлэгүүдээрээ тариһан сэсэг мэтэ буряад поэзиин алтан жасада баглаа болон хэтэ мүнхэ сагта ороо һэн.

Д.Улзытуевай портредынь харуулагдана.

-Танай анхаралда наймадахи классай һурагшад. (Хоер хүн гарана).

1. Υершье, түймэршье, үймөөншье хадаа,

Υхэлшье, зоболоншье, жаргалшье хадаа,

Υргэн замбиин үргэһэн болоод лэ,

Υедөө нэгэтэ үнгэрдэг юм даа.

2. Намаршье ,нажаршье,нараншье хадаа,

Нааншье,зоболоншье,жаргалшье хадаа,

Намжаа үдэшын үргэһэн болоод лэ,

Наяран дуулаһаар үнгэрдэг юм даа.

1. Υнэншье, худалшье, нүгэлшье хадаа

Υдэршье, һүнишье, үбэлшье хадаа,

Υбгэн замбиин үльгэр болоод лэ,

Υгын долгеор үнгэрдэг юм даа.

2. Υнгэрһэн юумэн үнгэрөө гээд лэ,

Υнэнһөө энээндэнь бү этигэ,

Υнгэрөөд һөөргөө бусадаг юм даа,

Υедөө нэгэтэ эрьедэг юм даа.

Хүбүүн эжы хоер гарана.

- Оо! Эжы, харыт! Ямар олон сэсэгүүд бэ! Хэн энэ бамба сэсэгүүдые эндэ таряа гээшэб?!

-Эдэ сэсэгүүд өөрөө ургажа гараа. Байгаали энээниие тариба гээшэ, хүбүүмни.

Энэ үедэ тулуураа тулаһан нэгэ үбгэн хажуудань ерэнэ.

- Сай байна , Шойсорон баабай.

- Сайн даа, сайн. Юун гэжэ хэлэнэб хүбүүншни энэ сэсэгүүд тухай? Хэн энэ бамба сэсэгүүдые таряаб гэнэ гү?

Дондогто дүтэлөөд, толгойень эльбэн байжа хэлэнэ:

- Энэ хүбүүншни хүнһөө ондоо. Υльгэршэ болохо гү, али ухаа муутай болохо гү?

- Заатагүй үльгэршэн болохол, Шойсорон баабай.

Υбгэн арилна.

- Эжы, би танда баглаа сэсэгүүдые барихам. (барина)

Шойсорон баабайн хэлэhэн угэнууд унэн дээрээ болобо. Бишыхан Дондок тэрэ угэнуудыень ухаандаа хадуужа абаhан юм. Тэдэнь ерээдуй уран захеолнуудайнь эхин болоhон байна.

Шүлэгшэ: И когда я бродил босиком

По крутым берегам Шибертуя,

И за радугой бегал бегом,

И свистел подражая синицам,

Молчаливый старик Шойсорон

Повстречал мою мать и промолвил:

- Либо станет сказителем он,

Либо просто чудным человеком.

Хүтэлбэрилэгшэ: Поэтическое творчество Д.Улзытуева началось в 1957 году, он впервые выпустил сборник стихов, посвященный детям. Он назывался « Гуурһанай гурбан нюуса». Произведения Д.Улзытуева удивительно богаты, многогранны по своему душев-ному выражению, искренности чувств и драматизму, сердечной взволнованности и живописности образов. Его стихи виртуозно и легко передают человеческие чувства, возвращают к степенному слову Гэсэра. В его произведениях слышится интонация несуетливости степняка и восторг вступающего в мир юноши.

Вспомним, как Пушкина упрекали в его разговорности и простоте, не понимая ,что это простота величайшей пробы. Также стихотворения Д.Улзытуева дышат простотой, глубиной и поэтому близки и понятны каждому человеку.

Никого не забывает воспевать в утренней песне поэт, воспевая каждую былинку, цветы, ручьи, рощи, пастуха, стрелка, борца, тополь, улусы, земляков, Саяны.

Всем колосьям живущим в зерне,

Всем живущим на этой земле,

Всем пасущим эти стада,

Всем, всем…

Всю жизнь глядящим туда

Где грядущие зреют года,

Говорю в этот день «Мэндэ».

Воспевал он и время, так как только времени доверял он свою судьбу:

Время скажет да или нет,

Проверит твою строку.

Шүлэгшэ: Тооложо саашань гарашагүй,

Тодожо гартаа баришагүй,

Энэ гэхэ эхигүй, эхин гэхэ эзэгүй

Али бүгэдын засаг – Агууехэ Саг!

Хүтэлбэрилэгшэ: Время, время… Было время. Сын степей никогда не был его пленником, как и его душа от стихов поэта веяло встречным ветром, степным простором и свободой взгляда. Он любил дышать горным ветром странствий. Мечтал «обойти планету». Любил степь, лес, речку – каждый уголок родной земли. Природа заряжала его бесконечной энергией.

Дууша гарана. «Дуран тухай дуун» Д. Улзытуев. Энэ үедэ Дондог ( хүбүүн) нүхэдөөрөө гарана.

Дүлим һэрюухэн һүниин тэн

Дууран маряаһаар ерээ,

Уужам нугаараа хүхын дуун

Дуудан хэниишьеб эрьеэ.

Дуудан хэниишьеб эрьеэгүй

Зүүдэн һэмээхэн һэргээ,

Айдар шамайем һанаа гү?

Найдал досоомни һэргээ. ( эсэс хүрэтэр)

Булта ошоод модоной хажууда һууна. Нэгэ басаган: Дондогнай ямар гоеор шүлэг бэшэнэ гээшэб. Уншажа үгэл даа, Дондог.

Шүлэгшэ: Эжэл нүхэдөөрөө гэнтэ золголдоходош эндэ

Эжэлэнгуй сэдьхэл аяглажа,

Энеэдэ зугаа дэлгэржэ,

Эдеэ хоолшье дэлгэржэ,

Υнөөхиеэ аягалжа эхилхэш даа.

Эжэл нүхэдөөрөө тиигэжэ һайса эльгэлхэш.

Эдир наһаяа һанан һанан шүлэглэхэш.

Υнөөхил буряад дуунуудаа

Үрдилдэжэ байгаад дуулахаш.

«Υргэн Ононойнгоо эрье дээхэнүүр»

Υеынгөө гансатай хүтэрэлдэн,

Арзын хатуу охиндо

Артельдээ байһандал болохош даа.

Хорзын халуун дүлэндэ

Хотондоо һууһандал һанахаш даа.

Тииһээршье үүр сайха,

Тэлэрхэ гэжэ байха.

Дондог нэгэ басагатай хажуу тээшэ ошоно. Ургы гартань барюулна.

Шинии мүшэн минии мүшэнтэй тохеогоо,

Шэбшэжэл ябанаб ходол шамайгаа досоогоо,

Шинии мүшэн минии мүшэнтэй тохеогоо,

Шэдитэ дуранай ошо бадаран носоогоо.

Шинии мүшэн минии мүшэнтэй тохеогоо,

Шэбэнэн дуулгажа, шэхэндэмни дохео үгөө,

Шинии мүшэн минии мүшэнтэй тохеогоо,

Шэнэлэн жаргаха наһыемни зохеогоо. (Басаган харюугүй арилна).

Дондог:

Теэд мүнөө холын холо городтош.

Театрай заал соо энеэбхилэн нэгэнтэй.

Зэмэлнэгүйб тэрэ басагые огтош

Зэргэлэнгүй ябахал даа намтай. (Υбгэн хажуудань ерэнэ).

-Наашаа һуу, хүбүүн.

Амидарал - сансара.

Альбан хара урасхал.

Альбан хара урасхал

Абаад шамай талиихал.

Хербоо замбиин амисхал

Хоер ехэ урасхал.

Хоер ехэ урасхал

Ходо мүнхэ тэмсэхэл.

Альбан хара урасхал

Абаад шамай арилхал…

Абаад шамай арилхал…

Хүтэлбэрилэгшэ: Говорят поэты чувствуют свою смерть. Чем же тогда объяснить, что 36- летний А.Пушкин написал « Я памятник воздвиг себе нерукотворный», а 35-летний Д.Улзытуев « Итог».

3-4 уншагшад:

Υнэн бодото байдалые

Υгөөр хэлэн тобшолжо,

Υе наһан соогоо

Υрдингүйгөөр үнгэрхэб,

Υхибүүн балшар наһанһаа

Υбгэртэрөө дуулаашье һаа,

Υргэн зонойнгоо урда

Υритэйл зандаа үлэхэб.

Ну а если уже не приду

Попрощаться с летающим снегом,

Я какой – нибудь выход найду

Стану горным раскатистым эхом.

Ну а если не будет дано

Попрощаться с пронзительным ветром

Я уйду синим камнем на дно

Этой речки холодной и светлой.

Превращусь я в осенний туман

Опущусь над хребтами Саян

И дождем упаду в луговину.

Булаша болохо Саяанһаа

Бусажа хүрэхэ золгүй һаа,

Манхан ехэ хормойдонь

Манан болоод тунуужам.

Шүүдэр буглуу тайгадань

Шүүдэр болоод унуужам,

Баатар агуу сээжэдэнь

Аадар болоод оруужам.

Хүтэлбэрилэгшэ: Взгляд уходящий в одну бесконечность – Солнце, возвращается к зем-ному, открывая еще одну бесконечность. Уже не пространственную, а временную. Стихо-творение «Итог» носит в себе так же как и Пушкинский «Я памятник воздвиг себе неруко-творный» гуманистический пафос утверждения жизни вопреки забвению смерти.

Эжаа,эжы!

Ерэ наһа эдлэбэш.

Ехэ далай гаталбаш.

Танда орходоо битнай горхо оймоһон хүбүүн мэтэ бэзэб даа.

Теэд энээхэн хэды жэлнүүд соо

Яһалахан юумэ үзөөлби.

Эжаа,эжы!

Зөөри зөөшэ суглуулха-

Жаргал бэшэл байнал даа.

Алта мүнгэ хадагалха –

Абарал бэшэл байнал даа.

һанаад мүнөө үзыт даа.

Ƴе на һаараа суглуулһан

Ƴхэг торхо абдарнууд

Ƴмхи хара эдлэлнүүд

Ƴни сагта хосоржо,

Ƴгы болон мартагдаа.

Алта мүнгэ шаруулһан

Абарагша бурханууд

Амар, Хелго, Сэлэнгын

Урасхалдаа хаягдаа.

Эжаа, эжы!

Сагай сагаан һалхинда

Хиидэн ошохо дурамгүй,

Ƴдэрэй һэбхи һалхинда

Ƴлеэлгэн арилха хүсэлгүйб.

Хүнэй һайхан сэдьхэл

Минии гал гуламта.

Хүхэ манхан тэнгэри

Гэрэйм номин хушалта.

Түбиин түмэн үзэсхэлэн

өөрым сагаан эдлэл.

Иимэ айхан үргөөтэйб,

иимэ баян эдлэлтэйб,

иимэ мүнхэ галтайб.

Эжаа, эжы!

Өөрэ юумэн хэрэггүй.

Хүтэлбэрилэгшэ: Поэдэй дууша хоолой дан эртэ таһалдаа бэлэй. Бэлигэйнгээ эршэ дээрэ хорото үбшэндэ дайрагдажа, наһанһаа нүгшэбэ. Энэ ехэ хохидол 1972 оной ноябриин 8- да болоо һэн.

Дуун зэдэлнэ.

тестнүүд