Моорей "Литература - амыдырал"
материал по теме

Тыва дыл болгаш чогаал неделязынга

5-8 класстарның аразынга «Тыва аас чогаалы - амыдыралывыста»,                                         9-11 класстарга «2012 чыл- тыва чогаал чылы» деп темалыг хана-солуннар мѳѳрейи.

Сорулгазы: Өѳреникчилерниң тыва аас чогаалга болгаш тыва литературага сонуургалын оттуруп, кичээлдерге алган билиглерин амыдыралга ажыглап шыдаар чорукка чаңчыктырып, аас-даа, бижимел-даа, чугаага сѳс-домаан аянныг чараш хевирлээрин, сцена культуразын сагып билиринге, ѳске кижилерни дыңнап, хүндүлеп база кичээнгейлиг болур чорукка ѳѳредир. Чурулга, орус чогаал, тыва литература эртемнерин болгаш ѳске-даа эртемнерни аңгылап, хоорук кылдыр кѳрбезинге, олар шупту тудуш харылзаалыг дээрзин мѳѳрейни таварыштыр билиндирип, тиилекчилерни тодарадыр.

Дерилгези: мультипроекторда презентация, саазын, демир-үжүктер.

Мѳѳрей 3 кезектен тургустунар:

1. Экранга орус чогаалчы К. Чуковскийниң «Ыылааш-Сээк» деп тоолунуң кѳрүлдези
2. Үлүг аайы-биле хана-солуннарның камгалалы
3. Кѳрген тоолунга хамаарыштыр айтырыгларга харыы

Мѳѳрейниң чорудуу:

I . Мѳѳрейниң ажыдыышкыны

1. Мендилежиишкин, байыр чедириишкини, күзээшкиннер, жюри-биле таныштырылга, хана-солуннар камгалалынга үлүг (жребий) тырттырары.

- Мында чыглып келген мѳѳрейниң киржикчилери, аарыкчылар болгаш башкылар, бүгүде экии!                                                                                                

    Силер бүгүдеге чүнүң-даа мурнунда мѳорейге сонуургал-биле келгениңер дээш четтиргеним илередип, шуптуңарга изиг байырны чедирейн. Ооң-биле катай шуптуңарга мѳѳрейге чедиишкинни күзедим. Бот-боттарывыска байырдан чедиржип, база чедиишкинден күзеп, адыштан часкап каалыңарам.

Ам силерге бистиң хүндүлүг аалчыларывыс , жюри кежигүннерин таныштырарын чѳпшээреңер. Бистиң кожууннуң уран чүул школазының чурулга бащкызы___________________________, (улаштыр таныштырар).

Жюри кежигүннери-биле таныжып алдывыс, ам оларның чымыштыг, амыр эвес ажылынга база чедиишкиннерден күзеп каалыңар. (Адыш часкаашкыны). Хана-солуннарны камгалаарынга кайы класс каш дугаар камгаланып үнерин билип, жребий- үлүгден тыртыптыптаалыңарам, уруглар. Камгалалга кымнар кажан үнерин чурумчудуп, тодарадып алдывывыс. Ам мѳѳрейивисти Ш.Ч. Саттың «Тыва дылым –тѳрээн дылым» деп йѳрээл сѳзүнүң аянныг номчулгазы-биле ажыдаалыңар. Йѳрээл сѳстү 7а класстың ѳѳреникчизи, школага аянныг номчулга мѳѳрейиниң киржикчизи Салчак Альфрет аянныг чугаалаар.

 Мѳѳрейивистиң бирги кезээнче, К. Чуковскийниң «Ыылааш-Сээк» деп тоолун экранга кѳѳр мурнунда, улуг класстар аразынга очулга ажылынга тиилекчи болган Ичин-Норбу Марияны адыш часкаашкыны-биле сценаже чалап алыылыңарам. Мария силерге кайгамчыктыг чогаалчының допчу намдары-биле таныштырып, бодунуң очулдуруп алган ажылын бараалгадыр-дыр. (Ажылды бирги капсырылгада коштувус)

II. Экранга орус чогаалчы К. Чуковскийниң «Ыылааш-Сээк» деп тоолунуң кѳрүлдези

1. Экранга тоолдуң кичээнгейлиг кѳрүлдези.

 - Тоолду кижи бүрүзү кичээнгейлиг, шимээн чок кѳѳрүн дилээр-дир мен. Чүге дизе тоолду кѳрген соонда шуптуңарга айтырыгларлыг саазын үлеп бээр мен. Ону камгалал үезинде бижимел харыылаар силер.

2. Кѳрген тоолунга, дыңнаан дыңнадыынга хамаарыштыр викторина айтырыгларын үлеп бээри.

III. Хана-солуннарның камгалалы.

- Ам бажыңга тускай темалыг белеткээн хана-солуннарыңарның камгалалынче кириптээлиңерем, уруглар.

IY. Мѳѳрейниң 3-кү кезээ.К.Чуковскийнин допчу-намдарынга болгаш кѳрген тоолунга хамаарыштыр айтырыглар:

1.Корней Чуковский кажан, каяа, кандыг ѳг-бүлеге тѳрүттүнгенил?

2. Корней Чуковскийниң кандыг эки аажы-чаңын эскерип, ону бодуңарга ѳттүнүп ѳѳренип алыксадыңар? (кызымаккайы, бергелерге дүжуп бербези )

3.Чогаалчының бичии чаштаргабижиир салымы кажан ажыттынганыл?

4«Ыылааш-Сээк»деп тоолду орус дылче очулдурарга чүү деп чогаалыл?

1. Тоолду тыва дылче кым очулдурганыл?

5.Хѳй сектер орнунга турза чогуур сѳстерни сактып бижиңер

«Ажык шѳлге тояп чорааш, … тып ап-тыр эвеспе оң»,

«Дашкаларга куткан …, тараканнар чооглавыткан»,

«Алдыннап каан шидиишкинниг, анаа эвес….болган»

«Ындыг болбас аргазы чок, Ыылааш-Сээктиң  ….-дыр»

«Ыылааш-Сээкти ээдередир, …сѳѳртү берген»

«Ынчап турда, бир-ле черден …ужуп келген»

«Тиилекчиге- … Алдар болгаш байыр! - дишкен»

6.Тоолдуң чурукчулары кымнарыл?

7.. Идеяның автору кымыл?

8. Тоолду кым номчуп ытканыл?

9. Тоолдуң үн каасталгазын болгаш компьютерлиг чазалгазын кым кылганыл?

10. Тоолдуң тема, идеязын тодарадып бижиңер.

V. Мѳѳрейниң түңңели.

1. Башкының түңнел сѳзү. Мактал сѳстер, күзээшкиннер, байыр чедириишкиннери.

2. Салчак Молдурганың «Тыва дылы» деп шүлүк-биле мѳѳрейни хаап, чагыг сѳстерни бээр.

Капсырылг 1.

Корней Иванович Чуковский.

                      Корней Чуковский 1882 чылда Петербург хоорайга ядыы ѳг-бүлеге тѳрүттүнген. Ол чашкы уезин Одессага болгаш Николаевке эрттирген.Чуковский Одесса гимназиязынга ѳѳренип тургаш, Борис Житков деп оол-биле найыралдажып, эдержип турган. Сѳѳлүнде барып, ол эжи база ат-сураглыг уруглар чогаалчызы апаар.Гимназияга ѳѳренип турган келир үениң бичии чогаалчызын ѳг-бүлезиниң шыдал-денгели кошкак болганындан ѳѳредилге черинден үндүрүптер.Ооң авазы хеп чуур черге ажылдап турган, а ачазы шагда-ла чок. Иезиниң шалыңы кѳңгүс эвээш болганындан, ѳг-бүлезиниң материалдыг байдалы берге болган. Ындыг-даа болза,амыдыралының ындыг болганынга бичии оол дүжүп бербейн,боду кызымаккай бот ѳѳренип тургаш,шылгалдаларны эки дужаап, бышкан билигниң аттестадын холунга алыр аргалыг болган.

Чогаалды чогаалчы биче чажындан тура-ла сонуургап, бичии хемчээлдиг шүлүкчүгештерни бижип чораан. 1901 чылда бир дугаар бижээн статьязы «Одессаның медээлери» деп солунга парлаттынган. Ооң статьяларының темалары аңгы-аңгы – философчу темадан эгелээш фельетоннарга чедир бижип турган.Оон  аңгыда келир үениң бичии  чогаалчызы, бүгү чуртталгазының иштинде чарылбас эки эжи-биле дѳмей, бодунуң хүн бүрүнүң демдеглелдерин долдуруп чораан.

1903 чылда Корней Чуковский Петербургче бодунуң чогаалчы болур күзелин чедип алыр сорулганы кадыы-биле салгаш чоруптар. Аңаа баргаш аңгы-аңгы солун-сеткүүл редакцияларынга бодунуң чогаатканы чогаалдарын кѳргүзерге, кайы-даа редактор хүлээвес болган. Чогаалчы бодунуң амыдыралынга таваржып турган бергелерге дүжүп бербейн, «Одессаның медээлери» деп солунга корреспондентилеп ажылдай бээр. Ажылының аайы-биле Чуковский хѳй-хѳй хоорайларже командировкалап чоруп, чогаадыкчы ажылынга дуржулгазы улгадып, билдингир чогаалчылар-биле база таныш-кѳрүш апаар. Ол янзы-бүрү солун-сеткүүлдерге корреспондентилеп ажылдап чорааш, 1917 чылда Максим Горькийниң сүмелээни-биле «Парус» деп ном үндүрер черниң удуртукчузу бооп ажылдай бээр. Ол ажылга Чуковский бичии чаштарга бижиир салымын тыпкан. Чогаалчы Корней Чуковский кижи санап четпес хѳй сан-түңнүг чогаалдарны бижээн. 1952 чылда «Мастерство Некрасова» деп кончуг улуг литературжу куш-ажылды чырыкче ундургеш, Ленинчи шаңнналга тѳлептиг болган.1962 чылда,ядыы ѳг-бүлеге тѳрүттунген,чогаалчывыс Оксфорд университединиң литературазының хүндүлүг доктору апаар.

Корней Иванович Чуковский 1969 чылда чырык черден чарлып, улуг уйгузун удаан.

(Материалды Ичин-Норбу Мария орус дылга интернеттен алгаш очулганы кылган)

Капсырылга2

Класс башкыларының болгаш ада-иелерниң кичээнгейинге!

Январь 31-де 5-8 класстарның аразынга «Тыва аас чогаалы - амыдыралывыста» болгаш 9-11 класстарга «2012 чыл – тыва чогаал чылы» деп темалыг хана-солуннар мѳѳрейиниң негелделери.

Мѳѳрей үш кезектен тургустунар:

1. Экранга кыска тоол кѳрүлдези.
2. Үлүг аайы-биле хана-солуннарның камгалалы
3. Кѳрген тоолунга хамаарыштыр айтырыгларга харыы

Негелделер:

1. 5-8 класстарга шилип ап болур темалар: «Тыва аас чогаалында күш-ажыл темазы», «Тыва аас чогаалында аъш-чем темазы», «Тыва аас чогаалында эп-найырал темазы», «Тыва аас чогаалында ынакшыл темазы», «Тыва аас чогаалында ёзу-чаңчыл темазы», «Тыва аас чогаалында эдилелдер темазы»
2. Шилип алган темазын аас чогаалының бүгү хевирлеринге кѳргүзерин кызыдар.
3. Чурук каасталгазы темазынга дүүштүр тоолдардан киирер.
4. Хана-солунга ажыглаан литература даңзызын киирип, таныштырар
5. Чурук каасталгазы болгаш бижилге дерилгезин кылган эш-ѳѳрүн чечен-мерген таныштырар
6. Сцена культуразын сагыыры.

9-11 класстарга негелделер:

1. Тыва чогаалга хамаарыштыр бот-тывынгыры
2. Чурук каасталгазы
3. Хана-солунга ажыглаан литература даңзызын киирип, таныштырар.
4. Чурук каасталгазы болгаш бижилге дерилгезин кылган эш-ѳѳрүн чечен-мерген таныштырар
5. Сцена культуразын сагыыры

Класстың удуртукчу башкыларын болгаш ада-иелерни  клазы дээш аарып, сонуургап, деткип келирин диледим.

Мѳѳрейни эрттирер башкы Алгыяк У.У.