АБАЙ-ГЭСЭР БААТАР АРЮУН-ГООХОН ДАНГИНА
методическая разработка по теме

АБАЙ-ГЭСЭР БААТАР

АРЮУН-ГООХОН ДАНГИНА

Наадан – мүрысөөн үнгэргэхэ методическа заабари.

Классһаа гадуур хүдэлмэриин тон шухала удха шанар.

Буряад угсаатанай тγγхэ домог тγшэглэн, арадайнгаа еһо заншалнуудтай, һургаал заабаринуудтай танилсуулха, саашадаа тэдэниие сахин хэрэглэжэ ябаха эрмэлзэл тγрγγлхэ, буряад тγрэһэн хэлэндээ, арадайнгаа аман зохеолдо   дуратайгаар ябаха,һурагшадай һонирхол, мэдэсэ γргэдхэхэ, урма зоригыень хγмγγжγγлхэ зорилго буряад хэлэнэй багшанарай урда табигдана. Эдэ зоригонуудые буряад зон  эгээл хэсүү, бэрхэ, шадалтай хүбүүдээ  Абай-Гэсэр баатартай жэшээлдэг байһан юм. Гэсэрэй нэрэтэй холбоотой хэдэн ондо ондоо домог туужанууд нютаг нютагуудта үргэнөөр дайралдадаг.

«Абай-Гэсэр» үльгэр хадаа анха урда сагта арадай дунда мүндэлөөд, үеҺөө үедэ хадагалагдан гамнагдажа, манай үе саг хүрэтэр дамжан ерэҺэн энэ үльгэр буряад арадай соел болон ухаан бодолой хүгжэлтые тон элеэр гэршэлнэ.

Гэсэр гээшэ хэн бэ? Энэ нэрэ анхан хаанаҺаа ерээб? Юу тэмдэглэнэб?

Байгаалиин хүсэнүүдтэ дайрагдажа, хоротон дайсадта дайлуулжа, ядаржа, зобожо байһан эртэ урда сагай зоной дунда һайн һанаатай, хүсэ ехэтэ баатар бии болоһой, тулижа ябаһан зондо туһа хүргэһэй  гэжэ хүсэдэг байгаа.

Абай-Гэсэр хүбүүн хүн зоной тала хараһан, зобоһон, ядаһан хүнүүдтэ туһалдаг, һайн һанаатай, һайхан сэдьхэлтэй, зоригтой, сэсэн ухаатай, хүсэтэй хадаа арадай урдаа хараха үнэн сэхэ баатар мүн болоно. Энэ ушарһаа тэрэ арадай тон һайн һайхан шэнжэ шанар бэедээ абаһан байна. Абай-Гэсэр хүбүүн арад зон шэнги ухаатай сэсэн, һайн һанаатай, налгай абари зантай, асари ехэ хүсэтэй, арга шадалтай, зориг ехэ баатар. Тэрэнэй хэрэг ябадал, тэмсэл хадаа арад зоной ажабайдалтай, һанал бодолтой, хүсэл зорилготой тон нягта холбоотой.

Хүн зоной хүсэл, найдал бэелүүлхэ баатарай наһанайнь ябадал, тэмсэл, арадай хараа бодолой еһоор зураглагдана. Тиигэжэ тэрэ улад зониие хамгаалха, аршалха баатар байһан хадаа арадай дунда түрэһэн, багаҺаань үлдэхэ, ядархые ойлгохо болоһон, доромжолуулһан, харшалуулһан, ажал хүдэлмэри хэжэ дүршэhэн, тэрэ урда сагай юрын хүнүүд шэнги ажабайдалай хатуу шэрүүниие, элдэб бэрхэшээлнүүдые дабажа гараха аргатай байна.

Арадай энэ хараа бодолой еhоор Абай – Гэсэр хүбүүн хара багаhаан агнуури хэжэ, мал адуулжа дүршэнэ, олон янзын бэрхэшээлнүүдые дабана.

Иигэhээр Абай – Гэсэр хүбүүн арадай байдал болон һайн мэдэхэ, ухаатай сэсэн, шадалтай, хүсэ ехэтэй болон, бэеэ хүсэжэ, баатарай шэнжэтэй болоно.

Урдаhаань харан байхада,

Уула хадын барагтай,

Урал амынь харахада,

Арай хүнэй түһөөтэй.

Хүрин улаан шарайтай,

Хүрзын шэнээн шүдэтэй,

Хүжүүн хара нюр  гатай

Алаг эреэн нюдэтэй,

Алда хара гэзэгэтэй,

Хүбүүн бэшэ эрдэни!

Арадай баатар Абай-Гэсэр хүбүүнэй гэрэлтэмэ һайхан дүрэ, тэрэнэй арадай түлөө хэһэн хэрэг, тэмсэл үеын үедэ хүн бүхэнэй сэдьхэлдэ эрхимэй эрхим жэшээ болгон мүнхэрһэн байна. Энээн дээрэһээ үндэһэлэн манайшье Буряад орондо Сагаалганай үдэрнүүдтэ Сагаан һарын Дангина Гэсэрэй һайндэр үргэн ехээр үнгэргэгдэнэ.

        «Дангина», «Гэсэр» гэhэн конкурсда үхибүүдые бэлдэхэ гээшэ нангин хэрэг гэжэ хэлээ hаа алдуу болохогүй гэжэ мэдээжэ. Жэнхэни түрэл хэлэеэ шудалжа, эрдэмэй орьёл өөдэ тэгүүлхэ гээшэ гоёл ааб даа. Эжы абынгаа, элинсэг хулинсагайнгаа нангин захяа сахижа, ёhо заншалыень уудалан үргэлжэлүүлхэдэ хэды дэмбэрэлтэй гээшэб. Түрэл буряад хэлэеэ мэдэхэhээ гадна, үшөө ирагуу hайхан дуунуудые түрэл хэлэн дээрээ гүйсэдхэжэ, уян нугархай хатар хатаржа байхадань бүришье нюдэ баясамаар. Үнэн зүрхэнhөө дуратай халааниие дүрбэн тэгшээр хүгжөөхэ зорилго hургуулиин урда табигдана. Энэ зорилго багшанарай, түрэлхидэй, хамтын хүсөөр бэелүүлэгдэхэ ехэ хэрэг болоно.

Манай hургуули энэ үүргэ дүүргэхээр бэлэн, алишье талаараа мэргэжэлтэй  багшанартай. Һургуули түрэлхид хоер нэгэдэжэ, анхаралаараа гүлмэрхэн хүүгэдые тэгшэ бэлдэжэ, аймагай ба республикын дүнгүүдтэ хүртэнэ.

Үхибүүдые зүбөөр хүмүүжүүлжэ, шэнэ хүнүүдые дэгжээн байдаг жэшээ боломо Арюун Гоохонууд ба Абай-Гэсэрнүүд hургуули соомнай олон лэ боложо, тэдэнэй дүршэл хамтадхажа, заншал болон hалбарна.

Буряад зонойнгоо эртэ урданhаа хойшо хүүгэдээ хүмү жүүлэн, бии болгоhон ёhо заабаринуудые хэрэглэхэ, шэнжэлхэ, hайнииень шэлэн абаха шухала. Түрэhэн үриеэ хүнэй зэргэ хүн болгохо, hонирхолыень үргэдхэн, нааданхайн hайханда, наранай гэрэлдэ, урагшань тэгүүлхэ, ерээдүйн сагай эрхим хүмүүжүүлэгшэ болгон табиха багшанарай ба гэртэхинэй гол зорилго.

Дороhоо ургажа ябаhан дуунай үргэн харгы нээhэн, хабарай эгээл түрүүшын ургы сэсэг мэтэ hайн hайхан юумэнэй этигэл найдал түрүүлhэн, арадай дуунай эди шэдитэй танилсуулжа, хүгжэм дуунда дуратай үхибүүдые үргэн харгыда гаргажа, хододоо дэмжэжэ ябадаг.

Энээн дээрэhээ хабаадаха дуратай үхибүүд жэлhээ жэлдэ олон лэ болоно. Гэсэр, Дангинын конкурсда хабаадаhан үхибүүд ганса тайзан дээрэ гарахадаа бэшэ, харин эрдэм номоо hайнаар шудална, ургажа ябаhан багашуулда жэшээ болоно. Эхин классуудта «Эгээн хүсэтэй баатар», «Эгээн хурдан баатар», «Эгээн мэргэн баатар» гэhэн конкурс, викторина үнгэргэжэ болохо, харин дунда классай үхибүүдтэ «Абай-Гэсэр хүбүүн», «Арюун-Гоохон дангина» гэhэн конкурснуудые үнгэргэхэдэ болохо.

Иимэ конкурснуудта Гэсэрэй туг үндэр дээрэ мандуулжа ба Гэсэрэй соло дуудахада үхибүүдтэ харуулхада ехэ туhатай ба ойлгосотой.

Алдар сууда гараhан Алтай тоонто нютагтамнай hүүлшын арбаад жэлнүүдтэ Сагаан hарын «Дангина», «Гэсэр», «Эдир дангина», «Эдир Гэсэр» ба «Хатан» гэһэн мүрысөөндэ гансал аймаг соогооо бэшэ, Харин респуликанска тайзан дээрэ жэлһээ жэл бүри hургуулиимнай hурагшад үндэр нэрэ зэргэдэ нэгэтэшье бэшэ хүртэнэ. Эдэмнай үлгэн hайхан Алтай нютагаа үндэр дээрэ үргэжэ, республика соогоо нютаг нугаяа, түрэл hургуулияа суурхуулжа, үндэhэн буряад хэлэн дээрээ амаршалжа, ёhо заншалаа, хубсаһа хунараа  мартангүй, арадайнгаа дуунуудые дуулан, хатараа хатаржа, арад зоноо баясуулна. Дээдэ ба дунда һургуулиин оюутадшье болоод, дуу хатарай ансамбльнуудта бэлиг шадабарияа  үргэлжэлүүлһээр…

Атархан , атархан дайдадамнай

Ардагхан хүлэгүүд байхал байха

Арадхан, арадхан далайдамнай

Абайхан Гэсэрнүүд байхал байха.

Аажамхан, аажамхан Байгалдамнай

Агуухан домогууд байхал байха

Амгалан, амгалан байдалдамнай

Арюухан Гоохонууд байхал байха.

«Абайхан Гэсэрнүүд» ба «Арюухан Гоохонууд» гэһэн классһаа гадуур 8 класста үнгэргэгдэһэн хэшээл-конкурс.

Хэрэгсэл: плакадууд, планшедууд, зурагууд, магнитофон.

Хэшээлэй ябаса.

Оньһон үгэнүүдые дабталга.

Буряад арадай эгээл ехэ дурладаг, хэлсэдэг, мэдээжэ «Абай-Гэсэр» гэжэ эпос үзэжэ дүүргэбэ гээшэбди. Хэр зэргэ ойлгоһоноо мүнөөдэр тобшолол хэхэбди, хэр зэргэ шудалжа гараһан байнабди гэжэ мүнөөдэрэйнгөө һүүлшын хэшээлдэ харахабди. Энэ хэшээлнэй заншалта бэшэ, харин юрын хэшээл, хэшээл-конкурс үнгэргэхэбди.

Мүнөө манай һургуулида  буряад хэлэ ба литературын хэшээлдэ айлшад ерэнхэй, баһал буряад хэлэнэй багшанар.

Баруун гар талаһаамни «Абай-Гэсэр» гэһэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэхын түлөө 7 хүбүүд ухаан бодолоороо, шуран бэрхэеэ, сэсэн мэргэнээ туршахань, харин зүүн гар талаһаамни Арюухан Гоохонууд баһал бэлиг шадабарияа,эрдэм мэдэсэеэ туршахань.

- Энэ үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэхын  тула Абайхан  Гэсэрн үүднай ба Арюухан Гоохонууднай гурбан ехэ дабаа дабахань.

Самбар дээрэ 2 таблица үлгэгдэнхэй, энэмнай 3 дабаанай даабаринууд.

«А Б А Й - Г Э С Э Р»

«А Р Ю У Н - Г О О Х О Н»

Зай, үхибүүд, мүнөө хэшээлэйнгээ зорилготой, даабаринуудтай танилсаба гээшэбди.

Минии һанахада, Гэсэр - баатарайнгаа туг мандуулха сагнай дүтэлөө .

- Хэмнэй, энэ тугаа мандуулхаб гэхэдэ 1999 ондо – районно конкурсдо эхин класста hуража байхадаа лауреат болоһон Володя Банзаров, 2002 ондо - һургуулиингаа конкурсдо шалгаржа гараһан Борис Цоктоев, 2001 - ондо районно конкурсдо лауреат болоһон Борис Будаев, 2000 ондо республиканска конкурсдо Эдир Гэсэрэй лауреат болоһон Дима Занданов гэгшэдые Гэсэрэйнгээ туг мандуулхыень уринабди.

 -  Хүгжэм.

 - Бэшэ гурбан хүбүүдэймнэй оошор дүтэлөө 8, 9, 10  класста, конкурсдо хабаадаха.

 - Зай, мүнөө Абай – Гэсэр хүбүүнэй дүрэ гэһэн багахан элидхэл Эрдынеева Наташа хэлэжэ үгэхэнь .

 - Түрүүшын дабаан эгсэхэн Түргөөр дабахань хатуухан шанга шадалтайнь шалгархань.

Шалгараад гарахань хатуухан.

- Гэсэрнүүднэй түрүүшынгээ дабаа дабахань, 8 асуудалда харюу үгэхэнь .

- Сагнай ябаба, 3 минутын болзор үгтэнэ.

- Гоохонууднай бэе бэеынгээ тест шалгана, Гэсэрнүүднэй асуудалаар.

- Сэгнэлтэнүүдые табиха, нэгэ асуудалнай 1 балл гээд тоологдоно.

- Нэгэ дабаан холодобо

 Хоердохи дабаан хадандал

 Хурдан дабахань хатуухан

 Хамаагүй гэжэ һанабал

 Халагни гэжэ гэмэрхэл.

Хоердохи дабаанда үлэһэн Гэсэрнүүд жиираб татаха, хэниинь сээжээр, хэниинь найруулга бэшэхэб.

- Манай буряад еhо заншалнууд соо тобшохоноор хайшан гэжэ басагадые хүмүүжүүлхэб гэhэн, гэжэ системэ ехэхэн hуури эзэлдэг, тиимэhээ Гоохонуудтай эхэнэрнүүдтэй 7 шанар нэрлэхэ.

- Гэсэрнүүсээжээр хөөрэхэ.

- Гоохонууд нэрлэнэ.

- Найруулга уншана.

- Хоер дабаан холодобо

4 – хүбүүд, басагад зайлаба.

2 – үлдэбэ.

- Сэсэн ухаагаа гүйлгэжэ,

Сээжээр хэhээгээ уншажа,

Уран хоер найруулгаа бэшэжэ

Гурбадахи дабаанда гараhан

Гэсэрэйнгээ үльгэр түүртээхэнь.

- Харин Гоохонууднай «Гэсэрэй» гурбан hамгадай характеристикэ үгэхэнь.

- Зайлаhан хүнүүдтэй ажал ябуулга.

- «Арюун Гоохон» - «Абай Гэсэр» гэhэн нэрэ зэргэдэ хүртэхын түлөө хабаадахань.

-Дүршэл ехэтэ хоер

Абай Гэсэр – Занданов Дима

Арюун Гоохон – Будаева Ирина хоернай элирбэ.

Абай Гэсэр байнаш даа

Хүндэ дабаандашалгарhан

Бэрхэл Гэсэр Байнаш даа.

Нарандал адли hаруулхан,

hарандал  адли тунгалаг,

Сэсэг мэтэ дэлгэржэ,

Эрдэмээл hайнаар шуудалыш таа,- гээд Гоохондо корона үмдэхүүлнэ.

- сэгнэлтэнүүдые соносхохо.

- Зай, үхибүүд, «Гэсэр» эпосээ hайханаар ойлгоhон, шуудалан байнат, буряад зоной эгээл ехээр дурладаг, хэлсэдэгАбай – Гэсэрые алишье талаhаань танай мэдэсые харабабди, үльгэрhөө хэhэшье сээжээр шагнабабди, үльгэршье түүрэбэбди, эхэнэрнүүдэй дүрэ зүб гоеор найруулбат, 7 шанаршье эхэнэрнүүдэй дабтабабди.

- Мүнөө энэ хэшээлээ 7 hайхан Арюун Гоохонуудтаа, мүнөөдэрэйнгөө айлшад багшанартаа буряад hайхан дуугаа зорюулаебди.

- Гэсэрэй туг доошонь буулгаха мүнөөдэрэймнай Гэсэр, Гоохон хоер.  

Конкурс «Гэсэрэй гоохонууд»

Зорилго: Гэсэрэй 1000 жэлэй ойдо зорюулагдаhан конкурс үнгэргэхэдөө үхибүүд «Гэсэрые» уншажа ямар бэлиг шадабаритай болооб, мүн өөhэдөөшье мэдэхэ болоhон ёhо заншалаа үргэдхэлгэ, хэр уг гарабалаа мэдэхэ болооб гэжэ элирүүлхэ.

 Конкурс үнгэргэхэ түсэб:

1. Уг гарбалай хөөрэлдөөн.
2. «Гэсэр» эпосэй викторинэ.
3. Дуунай зэдэлээн.
4. Ёhо заншал ба hургаалнууд.
5. Жаргалай хатар.
6. Оньhон үгэнүүд ба үреэлнүүд.

Конкурсдо хэрэглэгдэхэ хэрэгсэлнүүд: плакадууд, планшедyyд, зурагууд, магнитофон, миндаhан дээрэ буулгагдаhан буряад дуунууд.

Конкурсын ябаса:

Хүтэлбэрилэгшэ: - Амар мэндэ, хүндэтэ жюри, багшанар, үхибүүд, хүндэтэ айлшад!

Номин Байгалаа тойрон,

Ногоон уулануудайнгаа хормойгоор

Сэлэнгэ Yдэеэ зубшан,

Сэлгеэн Буряадайнгаа дайдаар

Гэрэл туяагаа сасаран

Гэсэрэй туг заларна.

«Гэсэр» эпосэй 1000 жэлэй ойдо зорюулагдаhан «Гэсэрэй гоохонууд» гэhэн конкурса эхилхэмнай.

Энэ конкурсамнай 5-8 классуд ба 9-11 классууд гээд сэгнэгдэхэ.

- Зай, мүнөө класс бүхэнэй гоохонуудые халуун альга ташалгаар угтая! (Басагад сценэ дээрэ гаража ерэнэд).

1995 ондо «Гэсэр» үльгэрэй байгуулагдаhаар 1000 жэлэй ойе тэмдэглэхэ хэрэг монгол угсаата арадуудай дунда yргэнөөр ябуулагдажа байна. Энэ түүхэтэ ой манай угсаатанай саашадаа ухаан сэдьхэлээ нэгэдүүлхэ ябадалда буурал түхын хүшөө болохо байна. «Гэсэр» хадаа арад зоной дунда эгээл  үргэнөөр тараhан Аман зохеолнуудай нэгэниинь болоно.

Абай Гэсэр хаан үнэхөөрөө арадай баатар. Арад зоной hайхан байдал абархын, hөөргэнь тогтоохын түлөө газар дээрэ түрэжэ, олон тоото дайсаниие даража, намдуу hайхан зол жаргал асарагша мүн.

Орон нютагыемнай арюудхан,

Уг гарбалыемнай hануулан,

Одо мүшөөр толорно,

Омогорхол, баяр түрүүлнэ,

Абай Гэсэр туг арадайм түүхын hүлдэ,

Уг гарбалаймнай түшэг,

Удха нангин хэшэг,

Манай зүрхэндэ мандаhаар

Мянган жэлээ угтахашни,

Буряад – монгол орондоо

Бултандань уригдан эрьенэш.

Хүтэлбэрилэгшэ: Мүнөө басагад жээрэб татаха.

I. Уг гарбалай хөөрэлдөөн

1-хи номерой басаган:

 Амар сайн хүнэдэтэ нүхэдүүд!

Би ашабагад угай басаганби.

Би Туяна гэжэ нэрэтэйб,

Эсэгэмни Гомбо,

Yбгэ эсэгэмни Галдаг г.м.

(шүлэгрөө, үрелээр хэлэжэ болохо)

Би үбэлэй хүйтэндэ,

Туулай жэлдэ түрэhэн би.

Би юу хэжэ шадаха бииб? (хөөрэхэ).

II. Гэсэр» эпосэй викторинэ

Хүтэлбэрилэгшэ:

Тэрэ холын үльгэр домог hануулжа,

Тэгшэ hайхан хүбүүн мүндэлөөш,

Тэнгэриhээ газар дээрэмнай буужа,

Тэмсэлээрээ алдар нэрээ мүнхэлөөш.

Гэгээн шара модон

Гэшүүhэн бүридөө залаатай,

Гэсэрэй юhэн hалаа

Hалаа бүридөө дайтай.

- Зай, мүнөө гоохонууднай асуудалнуудта харюусаха.

Асуудалнууд:

5-8 классуд

1. Гэсэр хэды алаатайб? (юhэн)

2. Гэсэр хэды hамгатай байгааб? (гурбан)

3. Гэсэр хэды баатарнуудтайб? (33)

4. Баруун 55 тэнгэриин аха захань хэн гэжэ нэрэтэй байгааб? (Хан Хюрмас тэнгэри)

5. Зүүнэй 44 тэнгэриие толгойлогшонь хэн бэ? (Атай улаан тэнгэри)

6. Гэсэр баатарай эжы аба хоерой нэрэ нэрлэхэ. (Сэнгэлэн ноён, Наран Гоохон)

7. Yлгэн газар дайдада ажа амидардаг арад зониие түгэшын 3 хаашуул толгойлдог байгаа. Эдэ хаашуулай нэрэнүүдые нэрлэхэ. (Саргал ноён, Сэнгэлэн ноён, Хара Зутан).

8. Хан Хюрмас тэнгэриин эгэшэ хэн гэжэ нэрэтэйб? (Матар мүнгэн тагшатай Манзан-Гүрмэ төөдэй).

9-11 классуд

1. Гэсэр хэды hамгатай байгааб?  нэрлэхэ (гурбан: Тyмэн Жаргалан, Урмай Гоохон, Алма Мэргэн хатан).
2. Саргал ноёной хyбyyдынь хэн гэжэ нэрэтэйб? (Алтан Шагай, Мүнгэн Шагай)
3. Дээдэ Замбида ямар суглаан боложо, ямар жэшээ гаргагдаа hэм? (Хаан Хюрмасай дундахи хүбүүниинь Бүхэ Бэлигтэ баатар газар дээрэ буужа, хүн боложо түрөөд, ахигдажа байhанаа, арад түмэниие абарха ёhотой гэжэ суглаан болоо).
4. Ямар асуудалаар буляалдаан хоёр тэнгэришүүлэй хоорондохи дайн эхилээб? (Сэгээн Сэбдэг тэнгэри хэнэймнай мэдэлдэ орохоб)
5. Юhэн үдэшэ 9 hалааень эсэшэгүйгөөр түүрээhэн алдарта үльгэршэдые нэрлэхэ. (Пехон Петров, Парамон Дмитриев, Маншууд Эмигеев, Папа Тушемилов, Альфор Васильев)
6. Атай Улаан тэнгэриин ондогор ехэ уусань тэнгэриhээ унахадаа Yлгэн үнгэсэ буухадаа хэн боложо тодорон талиибаб? (Лойр Хара Лобсоголдой).
7. Гэсэр гэжэ нэрэ юу тэмдэглэнэб? (нэрэтэй, суутай).

3. Дуунуудай конкурс.

Хүтэлбэрилэгшэ:  hайн хүниие, юундэшьеб, баран хүндэлдэг, hайхан дууе hайн хүнтэй жэшээмээр, hайн хүн мэтээр, hайхан дуун мүндэлдэг, hаруул замдаа хани болгон шэлэмээр.

- Зай, арюун сэбэр гоохонууднай уянгата гоё дуунуудаа хангюурдахань.

4. Ёhо заншалнууд.

Хүтэлбэрилэгшэ: Арадаймнай байгуулhан арюун hайхан ёhо заншал соо үндэр наhатай үбгэд хүгшэдэй үүргэ тон ехэ бии. Мүнөөшье үндэр наhатанаа хүндэлхэ, тэдэнэй баян дүршэл халан абаха эндүүгүй гурим үргэлжэлhөөр.

- Мүнөө, басагадууднай ерэжэ ёhо заншалаар асуудалнуудые татаха.

Асуудалнууд:

5-8 классууд

1. Сагаан эдеэнүүд ямар байдаг бэ? Нэрлэхэ (Иилгэдэhэн, тоhон, уураг, айраг, тараг, ээрмэг. Г.м.)
2. Һэеы гэрэй үүдэн хаанаhаа байдаг бэ? (урда талаhаа)
3. Юундэ буряадууд эрмэгтэй гутал үмдэдэг байгааб? (газар хүндэхэ ёhогyй. Нүгэл.)
4. Табан хушуу мал нэрлэхэ.
5. гарай табан хурга нэрлэхэ.
6. Ондоогоор хайшан гээд нэрлэдэг бэ? (Эрхы, Долёобор, Дунда хурган, нэрэгүй хурган, шэгшүүдэй)
7. Хүлэй табан хурган нэрлэхэ (пат парнаахан, патан парнаахан, ойлог шойлог, Оодон Цыремпил Одхон Нима)
8. 12 жэл нэрлэхэ
9. Урдандаа залуушуул түүдэгэй дэргэдэ юу хэжэ наададаг байгааб? (дуу андалдаан, ёохор хатардаг, таабаринуудые таадаг г.м.)
10. Эхэнэрнүүдэй 7 шанар нэрлэхэ (эхэ эсэгэдээ 3 зөөлэниие түхөөхэ, үхибүүдээ  hайнаар хүмүүжүүлхэ,  hүгээр юумэ хэжэ шадаха, гал гуламтаяа hайнаар сахиха, юумэ оёжо шадаха, нүхэрөө, айлшадые hайнаар хүндэлхэ, мал адууhаяа харууhалжа шадаха).
11. Өөрынгөө мэдэхэ мяхан табагуудые нэрлэхэ. Хайшан гээд хэдэг бэ?

9-11 классууд

1. Зоной угсаата hургаалнуудые хэлэхэ. (Эртэ hэреэд унтаридаа бү хэбтэ, бодо, нюур гараа угаа, эдеэлэ г.м.)
2. Эхэнэрэй 7 шанар нэрлэхэ.
3. Дэлхэйн 3 зөөлэн (унтариин, үгын, эдеэнэй)
4. Эхэнэрнүүдэй ямар дэгэл байдаг бэ? (басаган дэгэл, hамган дэгэл)
5. Өөрынгөө мэдэхэ мяхан табагуудые нэрлэхэ. Хайшан гээд хэдэг бэ?

5. Хатарай конкурс

Хүтэлбэрилэгшэ: Зай, мyнөө бидэ хатарнуудай конкурс эхилхэмнай!

Арюун алтан намарай

Аалихан намдуу hэбшээндэ

Айдархан басагаднай хатаржа

Аятай  гоёор нугархань лэ.

(басагад ээлжээр хатараа харуулна).

Хүтэлбэрилэгшэ: Арадай ажабайдалай дүршэл дээрэ үндэлhэлжэ бии болоhон оньhон үгэнүүд, hургаал заабари зааhан удхатай юм. Уранаар, тодо тобшоор байгуулагдаhан оньhон үгэнүүдэй сэсэн hургаал заабаринууд хүнэй ажаhууха, ажаллахада туhатай баримта боложо үгэдэг.

6. Оньhон үгэнүүдэй, үреэлнүүдэй конкурс.

Хүтэлбэрилэгшэ: Yнэр баян, зол жаргалтай, элүүр энхэ, hайн hайхан ажаhуухые бэе бэедээ хүсэжэ, үреэлнүүдые хэлсэдэг. Yреэлнүүдые тон хүндэтэйгөөр тогтоожо: «үреэл тогтохонь болтогой!» гэжэ харюусадаг ёhотой. Арюун гоохонуудай үреэлнүүдэй тогтоохонь. (Конкурсдо хабаадагшад үреэлнүүдээ хэлэнэ).

Оньhон үгэнүүд тобшохонууд байбашье А.М. Горькиин тэмдэглэhээр «тэдээн соо бүхэли номуудай сэнтэй ухаан, мэдэсэ багтаhан байдаг». Дангинарайнгаа оньhон үгэнүүдые шагная

- Хүн ахатай, дэгэл захатай

- Хүн болохо багаhаа, хүлэг болохо унаганhаа

- саг сагаараа, сахилдаг хүрөөрөө г.м.

- бусалhанhаа ама хүрэхэ, бууралhаа үгэ дуулаха

- биб гэhэн – гансаараа, бидэ гэhэн  - бултаараа.

- hайн хүлэгтэ эзэд олон, hайн хүндэ нүхэд олон.

- hайн мори аялан танидаг, hайн нүхэрые ханилан мэдэдэг,

- үнэгшэ хүн үүдэндэ, худалша хyн хойморто.

- үнэнhөө туhа, үнеэнhээ тоhон.

- ажалша хүн алдартай, худалша хүн хойшолонтой,

- ябаhан хүн яhа зууха, хэбтэhэн хүн хээли алдаха,

- хэлэhэн үгэдөө эзэн болохо, хэhэн хэрэгтээ баатар болохо,

- hайн үгэ – hарын хүнэhэн, муу үгэ – модон шиидэм.

- хэлэhэн үгэеэ хүсөөхэ, хэhэн ажалаа бyтээхэ,

- олоной дунда үгэеэ шэнжэ, гансаараа ябахадаа, hанаагаа шэнжэ.

- хобууша хүн хушуугаа шуhадуулдаг, үреэлшэ хүн амаяа тоhодуулдаг.

- хэлэхэдээ, хэлэн яhагyй, hанахада hанаан захагyй,

 - Хуушанай үгэдэ худалгyй, хурын уhанда хужаргyй,

- ургаhан сэсэг уулын шэмэг, ухаатай хүн олоной шэмэг,

- муу хүндэ үгэ бү хэлэ, hохор үхэртэ худаг бy үзүүлэ.

- эрдэм бэлиг – эрхим баян, эдир залуу дунда баян, эд зөөри – адаг баян

- эрдэмтэ хүнэй үгэ зөөлэн, эмшэ хүнэй гар yрин,

- саг сагаараа, сахилза хүхөөрөө.

Хүтэлбэрилэгшэ: хүндэтэ жюриин гэшүүдтэ конкурсымнай дүнгүүдые айладхахыень үгэ үгтэнэ.

Конкурс «Гэсэрэй Баатарнууд».

Хүтэлбэрилэгшэ:

-Амар мэндэ, хүндэтэ һурагшад, багшанар, айлшад! Иимэ һайхан хонгор намарай үдэр сугларжа, Абай Гэсэрэй 1000 жэлдэ зорюулагдаһан «Гэсэрэй Баатарнууд» гэһэн һайндэрөө эхилэе.

Абай Гэсэрэй сэрэгшэ,

Аламжа Мэргэнэй анза нүхэр,

Арсалан баатарнууд байхал даа!

Бароо-о, бароо даа

Баатар бүхэшүүл!

-Мүнөө энэ мүрысөөндэ хабаадаха эдир баатарнуудые наашаа дүтэлжэ жереб татахыень гуйнабди. Мүнөө бидэ боложо байгаа һайндартамнай хабаадахаяа ерэһэн эдир баатарнуудтай танилсаябди.

-Модоной үндэһэн –газар доогуур , хүнэй үндэһэн –газар дээгүүр гэлсэдэг , тиимэһээ манай баатарнуудые эгээн түрүүн мэндэшэлэлгын үгэ , уг гарбалаа , өөр тухайгаа тобшохоноор хөөрөөд үгэхыень гуйнабди.

2-дохи даабари: Үнэн түүхэ ,  үльгэр домогоор

Үнэр болонобди.

Мартагдаһан юумэеэ

Манан соогоо олонобди .

Абай Гэсэр тухай үльгэр гүү, домог гүү , али түүхэ хөөрэжэ үгэхэ.

3-дахи даабари:

Манай буряад хэлэн уян нугархай, элдэб хурса оньһон үгэнүүдээр, үнэтэ һайхан үреэлнүүдээр элбэг. Тиимэһээ манай баатарнууд оньһон үгэ гүү, али үреэл маанадтаа хөөрэжэ үгэхэ.

Уһанхан ута голые

Уламаарнь гаталжа ябаарай.

Уласхан зонойнгоо угые

Ухаандаал тогтоожо ябаарай.

Хүбшэ тайга уулые

Хүтэлөөрнь харгыгаар дабаарай.

Хүн зонойнгоо заншалые

Хүндэтэйдэ тооложо ябаарай.

4-дэхи даабари: Һайхан сагай һалхин

Һалхилна алиш зүгһөө

Буряад ёһо заншалнай

Бууранагүй хэртээ.

Манай буряад зондо эрын юһэн эрдэни гэжэ хэлсэдэг. Ямар эрын 9 эрдэни мэдэнэбта?  

Нэрлэхэ.

Харюу: -барилдаха,

- агнаха,

- һээр шаажа шадаха,

- 8 утаһаар гүрэхэ,

- түмэрөөр, модоор дархалха,

-  мори һургаха,

- урлажа шадаха,

- номо годлёор харбажа шадаха.

5-дахи даабари: - Буряад арад зон эртэ урда сагһаа хойшо дуу хатараа дэмжэн абажа, гамтайханаар досоогоо һанажа, сахижа ябадаг байгаа. Тиигээд ямаршье мүнөө үеын найр зугаа хонгёо зугаагүйгөөр болохогүй. Тиимэһээ мүнөө эдир баатарнууд дайнгаа дуу дуулахыень шагнахамнай.

Хүтэлбэригшэ:

-Гэсэрэй баатарнуудай ухаан бодолыень харабабди, мүнөө хүсэ шадалыень, бэеынь шандааһа хаража үзөе. Абай Гэсэр хадаа орон нютагаа, арад зоноо хамгаалхын түлөө элдэб дайсадтай бэеэ гамнангүй, бүхы шадал шандааһаяа гарган, тэмсэдэг бүхы байлдаандаа илажа гарадаг байгаа.

1) Эгээн хурдан баатар.

2) Эгээн мэргэн баатар.

3) Эгээн хүсэтэй баатар.

4) Мори урилдаан.

- Үндэр ехэ тэнгэри доро,

 Үлгэн ехэ дэлхэй дээрэ,

Үндэр бэхи бэетэй боложо,

Үргэн дэлюун сээжэтэй боложо,

Эрдэм номые шудалжа,

Эрхим түрүү боложо,

Олон газараар ябажа,

Олон зондо ударидагша боложо

 Ябахатнай болтогой!

-Иигээд манай һайндар түгэсэбэ.  

Классhаа гадуур үнгэргэгдэhэн

«Гэсэрэй баатарнууд» гэhэн конкурс

Номин Байгалаа тойрон,

Ногоон уулануудайнгаа хормойгоор,

Сэлэнгэ, Үдэеэ үгсэн,

Сэлгеэн Буряадайнгаа дайдаар

Гэрэл туяагаа сасарган,

Гэсэрэй туг залараа.

- «Гэсэрэй хатар» - «Толон» ансамблиин гэш үд хатарна.

Орон нютагыемнай арюудхан,

Уг гарбалыемнай hануулан,

Одо мүшөөр толорно,

Омогорхол, баяр түрүүлнэ,

Абай Гэсэрэй туг –

Арадайм түүхын hүлдэ,

Уг гарбалаймнай түшэг,

Удхата нангин хэшэг,

Манай зүрхэндэ мандаhаар

Мянган жэлээ угтахашни,

Буряад – Монгол орондоо

Бултандань уригдан эрьенэш!

1995 ондо «Гэсэр» үльгэрэй байгуулагдаhаар 1000 жэлэй ой тэмдэглэгдэhэн байгаа. Энэ түүхэтэ ой манай угсаатанай саашадаа ухаан сэдьхэлээ нэгэдүүлхэ ябадалда буурал түүхын хүшөөболоhон байгаа.

Абай Гэсэр хаан -  үнэхөөрөө арадай баатар, арад зоной hайхан байдал абархын, hөөргэнь тогтоохын түлөө Газар дээрэ түрэжэ, олон тоото дайсаниие даража, намдуу hайхан зол жаргал асарагша мүн. Эпосэй хэлэн тон хурса, найруулга ехэтэй, түрэл орон дайдаяа, арад зоноо үнэн сэхээр магтан, энэ hаналаа сэрэгшэ ябаhан баатарнуудтаа этигүүлэн найруулдаг байгаа.

 Уг гарбалаа удхалан мэдэхэ гээшэ ехэ хэрэг мүн. «Абай Гэсэр» туужа соо энэ бодол ехэ hуури эзэлнэ. Гэсэрэй баатарнуудай, геройнуудай өөhэд хоорондоо уулзахадаа мэндын хойно хэлсэдэг үгэнүүд иимэшүү:

- Та ямар отогой болонот?

- Өөрынгөө нэрые нэрлэжэ хэлыт!

Гэгээн шара модон

Гэшүүн бүридөө залатай

Гэсэрэй юhэн hалаа

Һалаа бүридөө дайтай.

Халтар халюунай харые

Харбан барихада яалай

Хаалингуудай уг удхые

Хэлэхэ хөөрэхэдэ яалай.

Тэрэ холын үльгэр домог hануулжа,

Тэгшэ hайхан баатар хүбүүн мүндэлөөш,

Тэнгэриhээ газар дээрэ бужа,

Тэмсэлээрээ алдар нэрэеэ мүнхэлөөш.

Гэсэрнай, Гэсэрнай, амар мэндэ!

Гэгээн наранhаа hүлдэтэйш!

Үргэн Буряадайм арад түмэндэ

Үеын үедэ хүндэтэй!

Арад зоной гол баялиг – тэдэнэрэй үринэр гээшэ. Багашуулгүй гэр байрые буряад зон иигэжэ хэлэдэг: «Хэлэгүй хонхо». Зүб хэлэнэ.Үе залгамжаар бага отог айлые хооhоржо байhан нютаг гэжэ хэлсэдэг. Юрэнхыдөө, ямар залу айл баатар хүбүүтэй болохоёо арсаха гээшэб даа? «Баатар» гэhэн үгэмнай үнэн дээрээ, томо бэетэй, хурса hүбэлгэн бодолтой, сэбэр тэгшэ, hайн абари зантай хүбүүд, басагадые нэрлэнэ.

Мүнөө манай hурагшад таанадта «Гэсэрhээ» багахан хэhэг харуулхань.

Аялга hайхан хоолойгоороо «Гэсэр» гэжэ суута үльгэрэй шэдитэ үгэнүүдые түүрээжэ, уг залгуулан дамжуулдаг зон гэхэдэ, буурал толгойтой үбгэд байгаа гэдэгбди.

Үнэхөөрөөшье, юhэн үдэшэ юhэн hалааень эсэшэгүйгөөр түүрээhэн алдарта үльгэршэд гэхэдэ, Үнгын голой Мүльhэтэ нютагай Папа Тушемилов, Хайтига нютагай Бажи Жатухаев, Ангарай Хадаахын аралай Пехон Петров, Боохон нютагай Аполлон Тороев гэгшэд болоно.

Дүн гаргалга.

Гэсэрэй амаршалгын үгэнүүд

Тахилгата үндэр Хүгтэй уулаhаа

Ỵргэн Сүхэ голой эрьеhээ

Ỵндэр уужам Алтай нютагhаа

Түүхэ, үльгэр домогоор баян

Түрэл hайхан тоонто дайдаhаа

Омог дорюун Гэсэр хүбүүн

Баяртай таанадаа золгоноб.

Түрэл буряад арадайнгаа

Түрүү зэргэдэ театрай

Тайзан дээрэ харааша

Танил танай хүбүүн гээшэб.

Эдир Гэсэрэй үндэр нэрэ

Эндэ намда олгогдоо hэн.

Энэ хэдэн жэлэй туршада

Эhэ тортог  hуулгангүй

Үндэр нэрэ зэргэеэ

Үргэжэ дэбжэн ябаналби.

Эдир Гэсэр – 2000 гэhэн

Ỵндэр нэрэ зэргэдэ хүртэhэн

17 гүлмэрхэн наhатай

11 -хи ангиин  hурагшаб.

Эдир Гэсэрэй лауреат болоhон

Дмитрий Занданов гээшэб.

Ỵни холын үльгэр домог hануулжа

Тэгшэ hайхан Гэсэр баатарнууд

Эрхимэй эрхим баатар хүбүүд мүндэлхэнь

Алдар нэрээ суурхуулхань.

Түрэhэн тоонто Алтай нютагтам

Абай Гэсэрнүүд ургажал байна.

Хуби талаантай хүбүүдhээ

Хурдан Гэсэрнүүд тодорог лэ!

Сагаан hарын Гэсэрэй амаршалгын үгэ

Сагаалганай һайндэрөөр

Сарюун нүхэд мэндэ амар !

Угайнгаа заншалта һайндэрөөр

Улад таанадаа амаршалнаб!

 Нүхэд ,минии үетэн

 Аха,заха, аба эжынэр

 Таатай зохидоор амарангаа

 Танилсагты намтайгаа

Танилсаһанай урманда

Түүрээн хөөрэһүү намтараа :

Баабайм минии түрэхэдэ

Боря гэжэ нэрлээ юм

Балшар бага наһанһаам

Буруу зүбые заагаа юм.

Дүүрэн арбан хоер наһатайб

Зургаадахи классай һурагшаб

Доро хүнэй ородог гүйб

Дэмы ааша гаргадаг гүйб

Жэнхэни hайхан hуудалтай

Жаргалтай бүлэдэ түрэhэн би

Ая гангын хангалтай

Алдар сууда гараһан

Алтай нютагай хүбүүнби

Абамни ажалдаа нэрэтэйү

Ажахын түрүү жолоошон юм

Ажа hанаха эжымни

Алдарта нэрэтэй багша юм

Аба эжын буянгаар

Энэ боложо ябаа хадаа

Эсэгынгээ нэрэ нэрлүүхэ

Эрэ болохо хүсэлэнтэйб.

Барилдаанда багаһаа

Бата бэхи хабаадан

Баатаршуулай дунда

Баһал нэрээ нэрлүүлнэб

Хатар дуунда урагшатай

Хаанаш шалгаран ябадагби

Харагшадай анхарал

Хабатайхан татадагби.

Һуралсалдаа ядалсадаггүйб

Һургуулиин  журам сахидагби

Һургагшынгаа үгэһөө гарадаггүйб

Һайрханагүйб сэхыень хэлэнэб

Саша гэжэ ахатайб

Галсан гэжэ дүүтэйб

Багахан дүү хүбүүндээ

Багшалдагби заримдаа

Үхэр малда

Үнэн зүрхэнһөө дуратайб

«Эмээлтэ нүхэр эрдэни» гэжэ

Нагаса абамни мориндо һургадаг

Алдар суута хатаршан

Аюр Аюшеев мэтэ

Алтай нютагаа суурхуулха

Артист боложо магадби

Сагаалганай һайндэрөөр

Сарюун нүхэд ,мэндэ амар !

Сагаан эдеэн хүнэгөөр

Салгидажа ,билтаржа байг !

Угайнгаа заншалта һайндэрөөр

Улад таанадаа амаршалнаб !

 Шаса балсан шангатайб

Шамбай шуран бэетэйб.

Баруун зүүн нютагуудаар

Бар хүсэеэ мэдүүлээб

Аһан ехэ заан бүхэ

Алтай үргэн нютагай

Абарга ехэ хүсэтэй Абын хүбүүн гэлгээб.

Эжэл олон нүхэдтэеэ

Эбтэй,эетэй ябадагби.

Эрэ хүнэй һүлдые

Үндэр дээрэ баридагби.

Сэдьхэл бодолни хирэгүй

Сэлмэгхэн тунгалаг арюун.

Һаяхан гараһан  наранай

Һайхан туяа шэнжэтэй

Дуунайм дорьбоо дуулабал

Дурлаад байдаг басагадууд

Дун сагаан шүдэдым

Дурдаад байдаг дангинанууд

Ажал хэжэ эрэ болохолби,

Эрдэм шудалжа экономист болохолби.

Амбаараар дүүрэн зөөритэй байхаб,

Абдараар дүүрэн алтатай болохоб.

Буряад орондоо солотой ябахаб

Бултанда мэдээжэ эрдэмтэн болохоб.

Арад зондоо алдартай ябахаб

Айдар наһандаа президент болохоб.

Һайрхаад бэеэ яалай даа

Һайхашааһан хүн сэгнэнэ аабза.

Үлүүгээр хэлээд яалай даа

Ухаатай зониинь ойлгоно аабза.

Эдир Гэсэрэй амаршалгын үгэ

Суглараад байhан арад зон!

Сарюун дорюун аба эжынэр!

Сасуутан үеын нүхэдүүд!

Сагаан hарын амар мэндэ!

Тараhан жэлнай гэр бухэндэ гүн  жаргалай гэрэлээр сасарhай, ажалша зондо амжалтын баяр асарhай!

Талаараа дуурэн таряатай,

Талмай дүүрэн малтай,

Малгай дүүрэн ухаатай,

Мандажа байхамнай болтогой!

Мэлмэн огторгойн майхан дорохоно

Мэлмэрэн урдаhан Сүхын эрьедэ

Үндэр Хүгтэйн хоймор багта

Үзэсхэлэн hайхан нютаг оршолог

Жэмэс ногоогоор анхилhан

Жэрбэгэр тараягаа налхаhан

Жэгтэй hайхан Алтай нютаг

Энэ хадаа түрэhэн нютагни

Энэ хадаа эхэ оромни

Эндэhээ мини уг гарбал

 Эндэhээ мини алдар соло!

Урдын урда сагта

Урин дулаан байхада

Сэлгеэ hайхан Сухэ голой

Шалбааг байха сагта

Абарга ехэ могойн

Хорхой байха сагта

Саарhан юунэй нимгэн зөөлэн байха сагта

Саhан юунэй сабхан саган байхада

Сэсэрлиг Дунгын гол нуурта

Сэсэн Цэбэг үбгэн ажаhууhан Юм гэгшэ

Тэрэ үбгэнэй гэр булэдэ

Шэрүүншэг абари зантай

Улан шара зүhэтэ

Хүбүүн ургаhан юм гэхэ

Харин Ханда хүбүүниинь

Хату үгэ тон хэлэхэгүй

Ухаан бодолоор онорхон

Уян зөөлэн зантайхан

Урин дулаан шарайтай юм hэн ха.

Хандын хүбүүн ошор

Огсом  шанга ууртай

Орбо татаха хүсэтэй

Олоной дунда үндэр нэрэтэй

Арад зондоо хүндэтэй

Ажалдаа амжалтатай хүн байгаа юм гэлсэдэг

Олон хүбүүд басагадайнь нэгэн

Олондо мэдээжэ алдар солотой

Бүхэ барилдаша нэрэ зэргэтэй

Барас ехэ хүусэ шадалтай

Минии аба Сергей болоно

Би Сергейн тулажа, тушэжэ ябаха

Хулгана жэлтэй, модондо уудалтай,

Найман саган мэнгэтэй

Толя хүбүүниинь гээшэб

Аяар арбан хоер жэлэй сана

Абыынгаа хойморто абяа үгэн

Аргаахан шашхан түрөө hэм

Анханhаа даруугаа мэдүлээ hэм

Хүдэр шамбай бэетэй

Хүхюун урилгы зантай

Хурса сэлмэг шарайтай

Хурдан сэхэ бодолтой

Хүдөө талын гарбалтай

Хүбүүн эрдэни түрөө hэм

Балшар наам багашье hаа

Баатар зоригни зүрхэн соом

Заахан мүнөө ябаашъе hаа

Зориhон замни сэдьхэл соом

Эсэгэ ороноо хамгаалхаб

Эхэ дайндаяа аршалхаб

Эжын сэдьхэл дүүргэхэб

Эсэгын нэрэ нэрлүүлхэб

Эрилхэг зоригтой эрэ болохоб

Тунга талада таряа тарихаб

Унгэтэ мал үдхэжэ шадахаб

Шэнэ байдалай hуури табихаб

Шэдитэ хүсэнэй шэмые абахаб

Эрдэмэй хүсэ шангалаад

Эрхим эрдэмтэн болбхоб

Эхэ Буряад орон соо

Эсэгын нэрэ нэрлүүхэб

Буряад hайхан ороноо

Бузарлангуй ябахаб

Буряад hайхан хэлэеэ

Мартангүй ябахаб

Уг гарбалай тугые

Урмашуулжа шадахаб

Шэг шараймни онсо сэсэн

Шэртэжэ hайсахан шэнжэлээд узыт

Абынгаа hажааан абари замни

Арадтаа hайшааглаал, сэгнэжэ узыт

Сасуутанай зүгhөө сагаалганай hайндэрөөр

Сэсэн сэбэр таанараа сээжын зүгhөө золгоноб.

Тахилгата үндэр Хүгтэй уулаhаа

Ỵргэн Сүхэ голой эрьеhээ

Ỵндэр уужам Алтай нютагhаа

Түүхэ, үльгэр домогоор баян

Түрэл hайхан тоонто дайдаhаа

Омог дорюун Эдир Гэсэр

Баяртай таанадаа амаршалнаб.

Алтан шара наратай аглаг номин тэнгэримни

Алтай-Дунгы байратай арюун мини нютагни

Толя – нэрэмни, Цыбиков обогни

Сергей – абамни, Надежда – эжымни

Абын хүбүүн нэрэтэйб

Арад соогоо ябаналби

Арюун hайхан Алтайдаа

Эрдэм номоо шудалнаб.

Эдир Дангинын амаршалгын үгэнүүд

Эдир Дангинын амаршалгын үгэ.

Хаанахинай гээд һананабта ,

Хүндэтэ нүхэдни намайгаа ?

Хөөрхэн шарайем хараад,

Хориин хүүхэн гэхэтнэй гү?

Хонгеохон хоолойем шагнаад,

Хэжэнгын Дангина гэхэтнэй гү ?

Бардамхан зантайем ажаглаад ,

Баргажанай аймагай гэхэтнэй гү ?

 Үгы  даа,битнай

 Бултанда мэдээжэ ,суута табан хаан уулануудай нэгэн болохо

 Сэсэрлиг Буряад ороноймнай урда захада оршодог

 Хү гтэй хаанай хормойдо түбхинэн һуудаг

 Түмэн зондо түүхэеэ танюулһан

 Адууша малша нүүдэл байдалтай

 Буряад монгол угсаата зоной

 Алтай нютагһаа доро дохин ерээлби.

Табадахи классай һурагшаб

Тоо бодолгоор бэрхэхэн

Абари зангаар аятайхан

Арбан наһатайхан

Елена Занданова гээшэб.

Түрэһэн тоонтоео магтахамни

Алтайнгаа тала дурсахамни

Алтай нютагаа дурдахамни

Баян баялигынь тоолохомни.

Агаар сэбэр,уһаар баян

Аажам талатай,үндэр уулатай

Арад зомнай душа

Басагаднай хатарша

Хүбүүднай барилдааша.

Алтаймни,алтан энэ дэлхэй дээрэ

Алта мүнгэнһөө үнэтэй

Арюун һайхан нютаг Юм.

Хүхэ номин дэлхэй дээрэ

Хүбшэ тайгаар баян баян даа.

Хүхюун һайхан Алтайдаа

Хэлэшэгүй ехээр дуратайб даа.

Уужам дайдамни шагныш!

Үргэн таламни ,дуулыш !

Ямар һахан бэ Алтаймни !

Ямар баян бэ нютагни !

Эдир Дангинын амаршалгын үгэ

Сагаан һарын һайндэртэ  

Саб байса хубсаланхайб

Шадаха, мэдэхэ соогоо

Шүлэг хэлэжэ туршахам.

Аба, эжынэр

Амар мэндэ.

Сагаан hараар

Сагаалганаар!

Эрхын шэнээн бэетэй аад,

Эсэгынгээ нэрые нэрлүүлхэб

Эжы абынгаа энхэрэлые

Эльгэндээ хадуун ябахаб.

Улаахан хасарни шалхагархан

Шэг шараймни пүлсэгэрхэн

Хоер хүгшэн эжы абатайб

Хоер тээшээ ябадалтайб

Хоюуландань эрхэлдэг

Хоншуухан хасараа үнэрдүүлдэг

Хүхюун дорюун дангинаб.

Дуу дуулаадшье үзэхэб.

Дуугайл шагнаад hуугаарайт

Дангина болохо хүсэлэнтэй

Дүүрэн дүүрэн дүрбэн наhатай

Доржиева Саяна

Танай урда зогсоноб.

Сагаан hарын Дангинын амаршалгын үгэ

Буурал hайхан буряад орондомнай

Буршагар тооhон шабартай

Сагаалгамнай буубал даа!

Амар сайн!

Саган hараар, сагаалганаар!

Эндэ hууhан буурал сагаан баабайнараа

Һаншаг саган эжынэрээ

Буряад арадай үндэhэн болохо

Саган hараар амаршалнаб

Саган hанаатай

Саган сэдьхэлтэй болохыетнай хүсэнэб!

Байгал далайн баруун урда

Баян Хяагтын аймаг байдаг

Хүндэлэн Сүхын хүбөө доро

Хүхэрэн байдаг мини нютаг.

Алтай нютагайм баруун хажуудань

Тахилгата үндэр Хүгтэй уула

Урда зүгтэнь үргэн hайхан Сүхэ мүрэн

Сэбэр долгиёо мэлмэрүүлэн урдадаг.

Үлир мойhоор анхилhан

Зүгын тоhоор хангалhан

Зүрхэн сомни нютагни

Сэсэглыш Алтаймни!

Саагуурхаагууршье яба

Алтай тоонтоёо мартаха аалши?

Хаагууршье саагуур ябахадаа

Хүхын донгодохые hанахалши.

Анхаралтай, энхэрэлтэй

Аглаг түрэл манай дайда

Хүгтэй хадын ээм дээрэhээ

Аяар доогуур аржыхадаад

Нюдэндэмни ямар гоёб

Шэхэндэмни хэды дулаан бэ.

Зүрхэндэмни хэды дүтэб

Жабхаланта Алтай нютаг

Жаргал зоной арюун булаг

Ерээдүймнай ямар го        б

Ерэн жэлдэ жэргэн байха.

Уг гарбал:

Эмээлтын хүлhые дуhалуулхагүй аад

Эмнигые унаhанайнь хэрэгынь үгы

Эсэгынгээнэрыенэрлүүлхэгүй аад,

Эреэхэн түрэhэнэй хэргынь үгы.

Модоной үндэhэн газар доогуур

Хүнэй үндэhэн газар дээгүүр гэлсэдэг.

Арбан нэгэн эсэгын уг гарбалнай хэдэн зуугаад

Жэлдэ нэрэеэ мартаагүй ха юм даа.

Галзууд, шарайд, гушаад, хуадай, хуасай,

Харгана, сагаан, ботоной, бодонууд, хальбанай гээд

Тоолоходо 11 болодог.

Минии  уг гарбал хадаа 11 эсэгэнэрhээ эхитэй.

Молоной, Антоной, Зоригтын, Балдандоржын,

Раднын, Цыденжабай, Дондидой.

Долоон улан мэнгэтэй, шарагшан тахяа жэлтэй,

Түмэртэ hуудалтай, дорюун зантай, номгон аашатай,

Дуулаха, хатарха  дуратай

Аба эжыдээ хайратай, бариhанаа табихагүй, абаhанаа алдахагүй

Бүтэн 14 наhатай, Дондидой одхон басаган Галя гээшэб!

Юрөөл:

Гаража ерэhэн хулгана жэлдэ

Газар дэлхэймнэй үржэлтэй байг лэ

Хото город, хүдөө нютаг бүхэндэ

Хонин төөлэй, саган эдеэн дэлбэрэг лэ.

Хүн бүхэн, хүгшэн залуугүй

Хүнгэн солбон, элүүр энхэ ябаг лэ.

Хүүгэд, үбгэд хуби заяандаа гомдонгүй

Хүхюун дорюун, зол жаргал эдлэг лэ

Һаба hуулгаар билтарма

Һүн саган эдеэмнай

Булаг мэтэ бурьялжа

Горхон мэтэ харьялаг лэ!

Сагаан hарын Хатанай амаршалгын үгэ:

Сэнхир хадагаа дэлгээн баряад

Сагаан hарамнай хүрэжэ ерэбэл

Сагаан эдеэнэй дээжэ үргөөд,

Сарюун баяр асарбал

Бурхан багшадаа мүргэлтэй

Буряад арадни, мэндэ амар!

Буян хэшэгтэй үбгэд хүгшэд

Баяртайб тандаа, мэндэ амар!

Анхаралыетнай эзэлээд байhан

Арюухан, сэбэрхэн, зугааша

Ажалдаашье бэрхэ

Алишье талаараа жэгдэ

Душа, хатарша

«Уряал» ансамбльтаяа

Найман зүгтэ наада зугаагаа хуруулааб

Нара зүб гороолооб.

Алтайн соелой байшангай

Хүүгэдэй хүгжэмэй hургуулиин багша Евгени Рампилова гээшэб.

Хоертойхон басагаяа хаража

Хүхюун жаргалтай байдалаа

Сэгнэхын ехээр сэгнэн ажаhуунабди.

Мүнсэгэрхэн Мэдэгмаа басаганаа

Мүнхын зуладал тоолодогби

Налгай жаргалтай байдалаа

Сэгнэхын ехээр сэгнэдэгби.

Сагаан hарын «Дангина» ба «Гэсэрэй» Республиканска

конкурсын дүнгүүд

1997 г. - "Эдир дангина - 97" - лауреат Занданова Лена

1997 г. - "Эдир Гэсэр - 97" - 1-хи шатын дипломант  Цыбиков Толя

1997 г. - "Дангина - 97" - 1-хи шатын дипломант  Балдандоржиева Галя

1997 г. - "Гэсэр - 97" - 1-хи шатын дипломант  Данжуров Александр

1998 г. - "Эдир Гэсэр - 98"  республиканска конкурсын лауреат Аюшеев Боря

1998 г. - "Дангина - 98" - 2-хи шатын дипломант  Цыбикова Туяна

1998 г. - "Гэсэр - 98"  - 2-хи шатын дипломант  Лумбунов Борис

1999 г. - "Гэсэр - 99" 2-хи шатын дипломант  Баинов Алдар

1999 г. - "Дангина - 99"  2-хи шатын дипломант  Рампилова Валя

2000 г. - "Эдир Гэсэр - 2000" - республиканска конкурсын лауреат Занданов Дима

2002 г. - "Гэсэр - 2002" - Аюшеев Боря, республиканска конкурсын лауреат

2003 г. - "Гэсэр - 2003" - 1-хи шатын дипломант  Цынгунов Владислав

2003 г. - "Хатан - 2003" - 1-хи шатын дипломант  Рампилова Евгения

2004 г. - "Гэсэр - 2004" - 2-хи шатын дипломант  Аюшеев Галсан

2005 г. - "Гэсэр - 2004" - 2-хи шатын дипломант  Цынгунов Владислав

2007 г. - "Хатан   - 2004" - 2-хи шатын дипломант  Рампилова Евгения

2008 г. - "Гэсэр - 2008" - 1-хи шатын дипломант  Занданов Дмитрий

2007 г.- конкурс национальной традиции «Древо согласия» - 1-хи шатын дипломант  Занданов Дмитрий

2009 г.-«Дангина- 2009»-  2-хи шатын дипломант  Цыретарова Сарюна

2009 г. - "Гэсэр - 2009" - 1-хи шатын дипломант  Аюшеев Галсан

         2010 г.-«Дангина- 2010»-  3-хи шатын дипломант  Раднаева Арюна

2011 г.-«Дангина- 2011»- республиканска конкурсын лауреат  Очирова Оксана

Жаргалайм хатар

Дуулим талаяа дуулан магтая

Yдэшын найрай хубсаhан