Адет.Адеб.Намыс.
план-конспект занятия (5, 6, 7, 8, 9, 10 класс)

Ачыкъ дерс: « Адет, адеб, намыс».

Багъалы къонакъла, устазла, сохтала, хош келигиз!

Биз бюгюн ётгюр ариу миллетибизни, ата-бабаларыбыздан келген адебин, намысын не къыйын кюнде да атмайын ма бюгюннге дери джетген ашхы адетлерибизни бир бёлегин кёргюзтюрге, аланы юсюнден хапар айтыргъа излейбиз.

Эм биринчи джолда джюрюген джорукъну юсюнден сёлешейик.

Джолда джюрюген адет, бизни миллетни арасында тас бола барады.

Бу адет бизге хар кюнде керек болады. Бусагъатда шахарны орамларына чыгъыб къарасакъ, джолда тюз джюрюген адам бек азды. Ол адебсизликге саналады, терсди. Аны биз тюзетирге керекбиз.

Джолда уллу, гичте, къыз, джаш къалай, къайсы джанында джюрюрге керекгин ким биледи, тюзетиб айталлыкъ бармысыз?

Атасы бла джашы орамда баргьан сагъатда джашы атасын онг джанына алыргъа керекди.

Ата бла къызы барсала, къызы онг джанында барады.

Анасы бла, джашы бла, къызы джолда бара эселе, ала аналарын ортагьа алыб барыргьа керекдиле. Джашы сол джанында, къызы да анасыны онг данында барадыла.

 Ана бла къызы джолда джолоучу эселе, къызы анасын онг джанына алыб барыргьа керекди.

Ана бла джашы барсала, джаш ананы онг джанына алады.

Эркиши юй бийчеси бла бара эсе, ол юй бийчени сол джанына алыб баш иеси онг джанында барыргьа керекди.

Эгеч бла къарнаш бара эселе, къарнашы эгечин онг джанына алыб барыргьа керекди. Эки эгечден туугьан болсун, эки къарнашдан туугьан болсун, къарнашла эгечлерин онг джанларына алыб барыргьа тыйыншлыды.

Юч джаш, не да юч къыз бара тура эселе, аланы эм уллулары ортада, андан гитче сол джанында, эм гитчелери да онг джанында барыргъа керекдиле. Алай нек болгъанын ким айталлыкъды? (гитчени джумушха ийгенлери болса, уллу онг джанында къалырча).

Бир джаш бла эки, неда юч къыз бара турсала уа джаш къалайда барыргъа керекди? ( джаш къызланы онг джанына алыб барыргъа керекди)

Бир къыз бла эки джаш бара эселе, къызны ортагъа алыргъа керекди.

Эки джаш бла эки неда андан кёб къыз бара эселе, джашла къызланы ортагъа алыб, кеслери эки джанындан сирелирге керекдиле.

Эки эгеч, не да тенг къызчыкъла бара эселе, уллу эгеч, уллу къыз онг джанында барады.

Къачан да къартлагьа сый берген, аланы сыйлагьан, алагъа оноу соргъанлай тургъандыла, бусагьатда бусагъатда биз, джаш тёлю аны унутмазгъа керекбиз. Аланы сыйларын кёрсек кесибиз да сыйлы боллукъбуз, уллу Аллахны аллында да, къайда да.                                      

Къыз болсун, джаш болсун къарт адамны онг джанына алыб джюрюге керекди. Эки джаш адам бла бир къарт адам болса уа, къарт адамны ортагъа алыргъа тыйыншлыды.

Къарт, не да сенден уллу адам юйге, автобусха, больнацада, неда башха джерде сакълаб тургъан джеригизге кириб келселе, туруб орун берирге керекди, аны барыбыз да билебиз. Тамбла биз да боллукъбуз къарт, аны унутмагъыз. Ма бюгюн къартлагъа къалай сый берсек, бизге да къартдыкъда джаш адамла алай сый берликдиле. Сеннге адамла къалай болурларын сюе эсенг, сен да адамлагъа алай бол деб бош айтмайдыла.

Къарачай нарт сёзле

Эндиги джорукъгъа кёчерибизни аллы бла, къарачай-малкъар нарт сёзлени эсибизге бир тюшюрейик. Къалай дейсиз? Къаллай нарт сёзле билесиз сиз ана тилибизде? (Сабийлеге нарт сёзлени биринчи кесеклерин айтыб, экинчи кесеклерин да алагъа айтырыргъа).

- Ашхылыкъны унутма, аманлыкъны эсде тутма.

- Ашар ючюн окъума да, джашар ючюн окъу.

- Аллах деген абынмаз, абынса да джыгъылмаз.

- Тауда тургъа – тау кибик, тюзде тургъан – джау кибик.

- Билмей этсенг – бир гюнах, билиб этсен – минг гюнах.

- Окъугъан тёрде, окъумагъан кёрде.

- Танг алада башласанг, этген ишинг танг битер.

- Къан бла кирген, джан бла чыгъар.

Саламлашханны юсюнде адетле.

Бизни миллетде эркиши эркишиге салам береди. «Саламу а‘лейкум» - деген сёзню магъанасы «сеннге тынчлыкъ» деген сёздю. Сен да: «Алейкум салам», — дейсе. Маганасы: «Сеннге да тынчлыкъ», — деген сёзледиле. Бу сёзле бла муслиман миллетледе тюбеселе, бири-бирлерин алгъышлайдыла. Эсигизде болсун: эки адам бири-бирлерине бир кюн ненча тюбеселе да, салам берирге керекдиле. Салам бергенинг бла бирге саламлашхан адамынгы не да адамларынгы кьолун, не да къолларын тутсанг, ол разылыкъны, не да шохлукьну белгисиди. Саламлашсанг, амалсыз адамны кёзюне не да бетине къараб саламлаш. Амалынга кёре тамаданы, бютюн да бек къартны къолун эки къолунг бла тут. Ол ийгинчи, къолунгу тартыб алма: айтыры болур, не шохлугъун чертирге излер. Сёлешиб тебреме кесинг. Тамада сени саламынгы алыб, сенден тынчлыкъ-рахатлыкъ сорургъа борчлуду. Сорса, болумунга кёре, джууаб эт. Сормаса, айыб тамаданыкъыды.

 - Ишлей, не да ашай тургъан адамлагъа салам бермейсе. Алагъа: «Ишинг къолай болсун», — не да «Ашынг татлы болсун», — дерге тыйыншлыды. Адет бла сен олтуруб тургъан адамгъа салам берсенг, ол сени саламынгы ёрге къобуб, къолларын да энгишге ийиб, кесин тюзетиб алыргъа керекди.

- Ишлей тургъан адамны аллай мадары кёбюсюне болмайды. Аны кибик, ашай тургъан адамгъа салам берсенг, ол тепсини артындан къобаргъа керек болады, ашарыкъны юсюне силкинирге да джарамайды. Аш хар затдан да сыйлыды. Ашай, ишлей тургъан да бирча джууаб этедиле: «Сау бол». Аны ызындан: «Кел, джуукъ бол», — деб айтыргъа да тыйыншлыды. Бизни адет бла тиширыугъа салам бериб саламлашмайдыла. Тиширыу да эркишиге салам бермейди.

- Эркиши тишируугъа амалсыз биринчи саламлашады: «Кюнюнг ашхы болсун», — дейди. Кюнню заманына кёре эркиши: «Танг, эртден, ингир ашхы болсун», — дейди. Тиширууну джууабы не заманда да бирчады: «Ашхылыкь кёр». Тиширыу ишлей тура эсе: «Ишинг къолай болсун», — деб саламлашырыкъса. Ашай тура эсе: «Аш (не да ашыгъыз) татлы болсун», — дериксе. Сен олтуруб тургьанлай, сени юсюнге тиширыу кириб келди эсе, сен ёрге туруб, аллынга атлаб: «Кюнюнг (эртден, ингир, кече) ашхы болсун, сау кел», — дерге керексе. Танышлыгъынга кёре, къолун тутаргьа да болады. Тиширыу: «Ашхылыкь кёр, сау бол», — деб джууаб этеди. Чертиб къояйыкъ: кирген тиширыу сенден къарт, джаш болса да, сен анга ёрге турургъа керексе. Аны бла тиширыуну намысын, сыйын кёресе, кесинги да адамлыгьынгы, ишленмнеклигинги танытаса.

Эл берген джомакъла

Иеси мен – джюрютген эл (ат).

Ингир болса ёледи, эртденнгиде чыгъады (кюн).

Таууш этмей сёлешген, халкъгъа акъыл юретген (китаб).

Джарыкъ юйге барыучу, акъыл-билим алыучу (сохтала). 

Соруу джомакъла

Алтындан багъалы незатды? – Акъыл.

Юйню джарыгъы неди? – Ана.

Дунияда эм бай незатды? - Джер.

Билимни ачхычы неди? – Окъуу.

Батчаланы Башир

Адет

Бурун сыйгъа берилгенди

Кереги бла ат.

Кюмюш керек къайдад энди,

Деб сёлешед, къарт.

Акъ аджир сыйгъа келгенди

Къачырылса къыз.

Адет кете барад энди,

Болгъанды джакъсыз.

Ашхы адет бизге керек,

Анга къучакъ джай.

Чапракъ азда къуджурд терек

Артыкъсыз да джай.

Сый керекча хар адамгъа,

Керекди адет.

Эс керекча акъылманнга,

Аны мухур эт.

Адети бла бола келгенд

Миллетим, миллет,

Аллах кеси анга бергенд

Адеб бла, хурмет.