үлэ тэтэрээтэ
учебно-методическое пособие (5 класс)

5 кылааска саха тылын уруогар

сылгы туһунан тылы байытыыга эрчиллиилэр.

Үлэ тэтэрээтэ.

Саҥа дорҕоонноро уонна таба саҥарыы.

1 эрч. Саҥа дорҕооннорун наардаа. 2 аһа5ас дорҕоонтон, 2 бүтэй дор5оонтон сылгыга сыһыаннаах тылла толкуйдаа, этиитэ оҥор.

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2 эрч. Тиэкискэ аатта биэр, сэргэстэспит бүтэй дорҕооннору аннынан тарт, көппүт дорҕоону туруоран биэр.

                        ____________________________

        Саха ата барахсан тул...рдааҕынан, мөлт...бөтүнэн-ахсаабатынан, сирбэтинэн-талбатынан сир үрдүгэр б...р бор...далартан басты...нара. Хайа уонна этэ ми....игэһин, эмтээ...инэн тэҥнээҕэ суох диэн уч...найдар дакааст...быттара ыраа...а.

        Саха ата сыл ула...ан аҥ...рыгар сирбэ...э-талбакка халыҥ хаар анны...ан аһын хаһан булан аһыыр. Айа...ҥа даҕаны томороон тымн...ттан толлон турбат, уоттаах куй...стан уоҕа хараабат, сылайар-элэйэр диэни билбэт. Соҕуруу дойду сылгы...арын курдук сылаас хаһаа, сылыйбыт уу, битэмииннээх от көрдөөбөт, ойбон ты...ныы уутунан утахтанар, дороххой о...о тотор.

        Ыраах ал...ска кэбиһи...ибит оту кини таһар. Көхсө топпот көҥдөй көмүлүөк оһох түүннэри-күнүстэри сиир маһын кини киллэрэр.

Бэйэни бэрэбиэркэлэнии илииһэ. Тургутук №1

Сорудахтар:

1. Бэриллибит тылларга хастыы буукуба, дорҕоон, сүһүөх баарый?

Биэ -____________________________

Сылгыһыт -_____________________________

Кулун -_________________________________

Ыҥыыр  -_________________________________

Кычым  -________________________________

2. Саха тылын бары дифтонун туһанан, биэстии сүһүөхтээх, ким? туох? диэн ыйытыыларга хоруйдуур тыа сиригэр, сыспай сиэллээххэ сыһыаннаах тылларда суруйтаа

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

3. Сэргэ  ойуутун оҥор,  дорҕоонунан ырытыыны оҥор.  

Лиэксикэ. Тыл лиэксикэлии суолтата.

3эрч. Хас да тыл лиэксикэлии суолтатын тылдьыт киэнин курдук быһааран суруй.

ыҥыыр-_______________________________________________

 үүн-_________________________________________________

тый -________________________________________________

чаппараах-___________________________________________

дэйбиир -_______________________________________

кымньыы- _________________________________________

байтаһын -____________________________________________

 иҥэһэ-_______________________________________________

4эрч.

1. Тиэкискэ элбэх суолталаах тыллары аннынан тарт.

2. Тиэкис тиэмэтэ, сүрүн санаата, истиилэ.

3. Тиэкис былаанын оҥор

Саха сылгыта

       Биһиги Сахабыт сирин айылҕатыгар оһуобай сылгы боруодата чочуллан үөскээбит. Аан дойду былыргы боруодаларыттан саха сылгыта төгүрүк сыл устата аһаҕас халлаан анныгар сылдьар, сиртэн – буортан аһын булунар биир дьикти боруода буолар. Кини тириитин анныгар мунньуллар халыҥ сыата – тымныыны туоруурга көмөлөһөр. Күөл кытыытыттан кини кэтит туйахтарынан хаары хаһыйан, хагдарыйбыт оту булан сиир. Саха сылгыта атын сылгылартан уратыта бу буолар.

    Сылгыны иитэр киһи, хаһаайыстыбаҕа Дьөһөгөй айыытын араҥаччыланар, ол көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр. Саха сылгыта өбүгэлэрбит соҕурууттан илдьэ кэлбит сылгыларын төрүт хаан удьуордара буолаллар. Бу сылгалар кэтит сүүстээх, кылгас, модьу моонньулаах, кэтит эрээри намыһах арҕастаах, самыыта арыый уһун, бөҕө – таҕа атахтардаахтар. Саха сылгыта өссө биир сүрүн уратытынан буолар кини туга да мээнэ быраҕыллыбат, барыта бары туһаҕа тахсара буолар.

   Сахабыт сылгытын иитэн доруобуйаҕытын тупсарын, кылыттан, сиэлиттэн араас харысхаллары  оҥостон дьиэҕитин – уоккутун ыраастанын, дьон хара санаатыттан, куһаҕан тыынтан бэйэҕитин харыстаныҥ, доруобай, дьоллоох буолуҥ.

Омуоньум, онтуоньум, синиэньим.

5. эрч. 1. Сылгыга сыһыаннаах антонимна суруйун.

1_________________________________________________________________________________________________________________________

2________________________________________________________________________________________________________________________

3_________________________________________________________________________________________________________________________

6. эрч Бэриллибит тылга синонимна булан суруйун.

сылгы________________________________________________________

7. эрч. Омоним тыллары туттан  6 этиитэ оҥор. ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

8  эрч. Омуоньумнар суолталарын бул.

Ат-________________________________________________________

Бас-______________________________________________________

Кыл _______________________________________________________

9 эрч. “Саха сылгыта” диэн тиэмэҕэ өйтөн суруйуу.

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Этии арааһа.

10. эрч. Ат элбэх араас тэрилэ барыта тус-туспа ааттаах буолара. Аллараа бэриллибити аах, бил уонна араас этиитэ оҥорорго туһан. 3 малга талан ойуутун оҥор эбэтэр булан сыһыар.

Ыҥыыр – акка олорорго аналлаах ат сиһигэр ууруллар бөҕө олох.

Бото (буутай) – ыҥыыр аннынан ат сиһигэр ууруллар оту эбэтэр сиэли симэн оҥоһуллар халыҥ олбох.

Бургэ – ыҥыыр сирэйин уонна кэлин өттүн маһа.

Хоҥсуоччу – ыҥыыр сирэйигэр хороччу саайыллар, ону-маны иилэр дьоҕус тимир.

Дэпсэ – ыҥыыр бөрүөтэ.

Кычым – ыҥыыр икки өттүттэн ат ойоҕоһун саба уурар тириилэр.

Чаппараак – ат самыытын таба уурар таҥас.

Холун – ыҥыыр ортоку кура, ат өрөҕөтүгэр түбэһэр өттө.

Төргүү – ыҥыыр кэннигэр ону-маны баайарга аналлаах икки синньигэс быа.

Дьирим – холун төбө өттүнээҕи тирии быа.

Иҥэһэ – киһи аты миинэригэр үктэнэн тахсарга аналлаах дугалыы быһыылаах тимир (ыҥыырга иҥиннэриллэр).

Сулар – ат төбөтүгэр кэтэрдиллэр быа.

Тэһиин – тирииттэн оҥоһуллар, ат айанын салайан биэрэр үүн быата.

Көнтөс – аты сиэтэргэ, баайарга аналлаах сиэлинэн хатыллыбыт хаптаҕай быа.

11 эрч  Тиэкиһи аах, бэриллибит  сорудахтары толор.

Сылгыны хайдах өҥнүүллэрэ

Сахалар сылгыны таба дьүһүннүүргэ былыр-былыргыттан үөрэммиттэрэ, бу кинилэр бэркэ тэнийбит, улахан дьарыктара. Кырдьаҕастар сылгыны дьүһүнүнэн ханнык удьуор сылгы төрүөҕэ буоларын көрөөт билэллэр үһү.

Кэпсииллэринэн,  сылгыга 60-тан тахса суол дьүһүн, ону тэҥэ дьүһүн ахсын хас да көрүҥ баар. Сылгыны дьүһүннээһин сир-сир аайы туһунан буолар. Биллэрин курдук, сылгы дьүһүнэ кини сааһыттан, дьыл бэлиэлэриттэн араастаан уларыйыан сөп. Ордук элбэхтик буулур сылгы дьүһүнэ кубулуйар. Кини дьүһүнүн сыл устата 7 төгүл даҕаны уларытар дииллэр.

Сылгыны дьүһүннүүргэ уҥа эбэтэр хаҥас өттө дэниллибэт, хаҥас өттүн аттаныах өттө, уҥа өттүн кымньыылаах өттө дэниллиэхтээх.

Хара сылгыны икки көрүҥҥэ араараллар: хара чох хара эбэтэр лаахтаах хара. Бэйэтин уопсай дьүһүнэ хара эрээри, бытыктара уонна хоҥоруута кытаран көстөр буоллаҕына, ол сылгы тураҕас (тёмная гнедая) сылгыга киирсэр. Төрүүрүгэр олох хара сылгы, сааһырдаҕына кэрэ дьүһүҥҥэ кубулуйар.

Маҥан сылгы хаһан да төрүөҕүттэн маҥан буолбат, кини сааһырдаҕына маҥхайар. Маҥаны 4 суолга араараллар: маҥан, кэрэ саһыл, кэрэ, үүт кэрэ.

Түөрт туйаҕа дьэҥкир, тумса хатыр, хараҕа чоккуруос буоллаҕына эрэ үүт кэрэ дииллэр. Маҥаҥҥа киирсэр сылгы сиэлэ, кутуруга олорчу маҥан буолуохтаах. Бэйэтэ маҥан эрээри сиэлэ-кутуруга уйуллаах буоллаҕына, көҕөччөрүнэн ааҕыллар.

Көҕөччөр сылгыны хара көҕөччөр, күөх көҕөччөр, сырдык көҕөччөр, чуоҕур көҕөччөр диэн араастаан ааттыыллар. Итилэртэн хас биирдиилэрин сиэлинэн, кутуругунан арааран эмиэ тус-туһунан дьүһүннүүллэр. Ол курдук чаҥкырыын сиэллээх уйуллаах кутуруктаах күөх көҕөччөр дииллэр эбит.

Сур сылгыны эмиэ араастаан өҥнүүллэрэ биллэр: күтэр сур, бороҥ сур, саһыл сур, хара сур. Маны таһынан хос бэлиэлэрэ: сиһин ороҕо. Хаҥалас быччыҥнара, сиэр кутурук ардайа, араас дьагыллар дэнэллэр.

Буулур (чалая) икки суолга араарыллар: күөх буулур, кыһыл буулур. Буулур сылгы өҥүн хас да төгүл уларытыан сөп: көҕөрөр, маҥхайар, саһарар, кытарар. Күөх буулур сылгыны саас сырдык көҕөччөр диэххэ сөп, ол эрээри ньилбэктэрин уонна хоҥоруутун дьүһүнэ улаханнык уларыйбаттарынан булкуйумуохха сөп эбит. Сырдык буулур сылгы сааьыран истэҕин аайы маҥхайар.

Сиэр сылгыны эмиэ хас да көрүҥүнэн дьүһүннүүллэр: кыһыл сиэр, улаан сиэр, сырдык сиэр, хардаҥ сиэр. Улаан сиэр сылгыны үгүстүк судургу улаан диэччилэр.

Сиэр сылгыга майгынныыр гынан баран сиһэ ороҕо суох буоллаҕына, кугас (рыжая) дэнэр. Бүтэй кугас диэн сүүһүгэр туоһахтата, ураанньыга, атахтара чулкута суох, түөрт туйахтара олорчу хара буоллахтарына ааттанар.

Тураҕас (гнедая) дьүһүн хара тураҕаска, сырдык тураҕаска арахсар. Хара тураҕаска бэйэтин уопсай дьүһүнэ хара эрээри, быттыга-хонноҕо кытаран көстөрү киллэриллэр.

Элэмэс сылгы олус элбэх дьүһүҥҥэ араарыллар: хара элэмэс, сур элэмэс, күөх элэмэс, кугас элэмэс...

Сылгы сирэйин бэлиэлэрин ураанньык, туоһахта, хатыр тумус, маҥаас диэн бэлиэтииллэр. Ураанньык диэн оройуттан тумсугар тиийэ уһун маҥаннаах буоллаҕына туоһахта дэнэр.

Сорудахтар тиэкистэн булан суруй:

1. Сылгыны дьүһүннүүргэ уҥа уонна хаҥас өттүн туох диэн ааттыыллар эбитий?.__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Үүт кэрэ диэн ханнык сылгыны этэллэрий?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Маҥан сылгыны хас суолга арааралларый?___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. Эн ханнык өҥнөөх сылгыны сөбүлүү көрөҕүн. Санааҕын суруй, тоҕотун быһаара сатаа.______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Бэйэни бэрэбиэркэлэнии илииһэ. Тургутук №2

1. Этии хас тииптэҕий? Холобурда суруйтаа, быһаарытын суруй

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2.  хартыынан  көрөн араас тииптээх этиитэ суруй.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Этии тутаах чилиэнэ

12 эрч  Этии тутаах чилиэннэрин анал бэлиэнэн аннынан тарт. Сылгы туһунан тугу эбии билэргин суруй.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

13 эрч  Сөптөөх ыйытыы туруоран этиини чочуй.

Υөһээ дойдуттан (бухатыыр_____________) көмөҕө ыыппыттар. Бухатыыр тимир (куйах________) эбит. Айыы бухатыыра (ат____) ыстанан түстэ. Аллараа дойду абааһыта орто дойду кэрэ (кыыс____________) уоран барар. Айыы бухатыыра абааһы (бухатыыра_________________) күүстээх. Кини охсуһа барарыгар айбыт (аҕа__________) алгыс ылар.

-этии ханнык чилиэнин чиҥэтиигэ үлэлээтибитий?_______________

-Ыйытыылара? ____________________________________________

Сыһыарыылар:

1. Кулун — төрүөҕүттэн 6 ыйыгар диэри.
   Убаһа (түөлбэ: дааҕыска[1]) — күһүнтэн биир сааһын туолуор диэри.
   Тый — биир сааһыттан икки сааһыгар диэри. Эскэл тый — эмньик, ийэтин эмэн улааппыт тый[2].
   Тиҥэһэ — икки сааһыттан үһүгэр диэри. Атыыра — тицэһэ соногос, тыһыта — тинэһэ кытыт дэнэр.
   Кытыылыыр — үс сааһыттан түөрдүгэр диэри (түөрдүгэр үктэммит). Атыыра — кытыылыыр соноҕос, тыһыта — кытыылыыр кытыт дэнэр.
   Сылгыны түөрт сааһыттан биэһигэр диэри атыырын — түөртээх соноҕос, тыһытын — түөртээх кытыт дэнэр.
   Соноҕос — биэс сааһыттан алтатыгар диэри, тыһыта — биэстээх кытыт дэнэр.
   Сылгыны алта сааһыттан үөһэ арааран ааттаабакка аты — ат, биэни — биэ, атыыры — атыыр дэнэр.
   14-15 сааһыттан кырдьагас ат, биэ, атыыр дэнэр.
   Туҥуй биэ — маннайгытын төрүүр биэ. Баайтаһын биэ — оҕото суох уойбут биэ. Миҥэ ат — көлүүр ат.
2. Сылгы өҥө-дьүһүнэ: